Το 1964 μια γυναίκα ονόματι Μπενίτα Γκούρλιτ έγραψε στον αδελφό της Κορνέλιους για την περιουσία του πατέρα τους, Χίλντεμπραντ, που είχε πεθάνει οκτώ χρόνια νωρίτερα σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα. Εκτός από τα χρήματα που είχε αφήσει στην οικογένειά του, τους κληροδότησε επίσης μια υπέροχη πλην όμως «σταμπαρισμένη» συλλογή από λάδια, ακουαρέλες, σχέδια και γλυπτά.

«Μερικές φορές σκέφτομαι», έγραφε η Μπενίτα, «ότι η τόσο πολύτιμη κληρονομιά του έχει μετατραπεί στο πιο σκοτεινό βάρος. Ό,τι έχουμε είναι κλειδωμένο, κρυμμένο πίσω από κουρτίνες, κανείς δεν το βλέπει, κανείς δεν το απολαμβάνει. Τρέμω από φόβο κάθε φορά που το σκέφτομαι».

Πενήντα χρόνια μετά τη σύνταξη της επιστολής, ο Κριστόφ Εντελ ήταν το πρώτο μη μέλος της οικογένειας που μπήκε στη δεύτερη κατοικία του Κορνέλιους Γκούρλιτ, ένα εξοχικό σπίτι του 1960 στα περίχωρα του Σάλτσμπουργκ.

Ο Εντελ ήταν ο δικηγόρος που διόρισε το δικαστήριο του Μονάχου ως θεματοφύλακα του, πλέον, ηλικιωμένου Κορνέλιους. Και μαζί με έναν εκτιμητή έργων τέχνης, άρχισε να ψάχνει για θησαυρούς μέσα σε σωρούς από παλιές εφημερίδες, βιβλία και κονσέρβες τροφίμων στο φτωχικό, μουχλιασμένο και σκοτεινό σπίτι με τις κλειστές κουρτίνες.

«Είναι Μονέ;», ρώτησε ο δικηγόρος τον εκτιμητή όταν πίσω από κάτι ράφια βρήκε έναν πίνακα με αναγνωρίσιμο στυλ για να πάρει την απάντηση: «είναι ένας Μανέ». Αυτός εδώ «είναι Μονέ», του είπε ο εκτιμητής για την εικόνα μιας γέφυρας σε μια πόλη μέσα στην ομίχλη, που βρήκαν στο πάτωμα.

Συνολικά, στο διαμέρισμα του πέμπτου ορόφου στο Μόναχο και στην εξοχική κατοικία στο Σάλτσμπουργκ, βρέθηκαν περίπου 1.500 έργα τέχνης, τα οποία είχε συγκεντρώσει στο παρελθόν ο πατέρας του Κορνέλιους Γκούρλιτ.

Αναμφισβήτητα, πρόκειται για μια συλλογή τεράστιας καλλιτεχνικής αξίας, αλλά και για μια απόδειξη ότι ο Χίλντεμπραντ Γκούρλιτ ήταν ένας από τους σημαντικότερους εμπόρους τέχνης που εργάζονταν για τον Χίτλερ και άρα μέλος μιας ναζιστικής ομάδας, η οποία μεταξύ των ετών 1933 και 1945 (σύμφωνα με εκτιμήσεις της κυβέρνησης των ΗΠΑ) είχε κατασχέσει ή εξαναγκάσει σε πώληση το ένα πέμπτο των κινητών έργων τέχνης στην ευρωπαϊκή ήπειρο, γράφει ο Ντέιβιντ Ααρόνοβιτς στην εφημερίδα The Times. Ο άγγλος δημοσιογράφος πήγε στα εγκαίνια των δύο εκθέσεων που παρουσιάζονται ταυτόχρονα αυτή την εποχή στην Βόννη της Γερμανίας και στην Βέρνη της Ελβετίας, όπου εκτίθενται μερικά από τα θαύματα τα οποία αποκαλύφθηκαν στα δύο σπίτια του Γκούρλιτ.

Η έκθεση της Βόννης με τίτλο «Gurlitt: Status Report, Nazi Art Theft and its Consequences» διερευνά την εξέλιξη του Χίλντεγκραντ Γκούρλιτ από εραστή της τέχνης του Μεσοπολέμου και επιμελητή εκθέσεων σε πράκτορα του Φύρερ και της αισθητικής μεγαλομανίας του. Μετά, όταν ο πόλεμος τέλειωσε, παρουσιάστηκε και πάλι ως αξιοσέβαστος γνώστης και έμπορος έργων τέχνης. Η έκθεση παρακολουθεί την πορεία του Γκούρλιτ  με ένα χρονοδιάγραμμα για μερικά από τα σημαντικότερα έργα της συλλογής του.

Η ιστορία όμως που κρύβεται πίσω από αυτά τα έργα είναι εξίσου σημαντική, αν όχι ακόμα πιο σημαντική από την καλλιτεχνική τους αξία. Ο ιστός των συναλλαγών τέχνης στην κατεχόμενη Ευρώπη ήταν περίπλοκος, κατά πάσα πιθανότητα, μάλιστα, ο Γκούρλιτ κατάφερε να εξαπατήσει τους πάντες, ακόμη και τα αφεντικά του, τους Ναζί. Και θυμίζει θρίλερ, ο συγγραφέας του οποίου θα μπορούσε να βρει ένα σωρό στοιχεία για την πλοκή του σε αυτές τις εκθέσεις.

Ως χαρακτήρας, ο Χίλντεγκραντ Γκούρλιτ εκπλήσσει και τη Νίνα Τσίμερ, διευθύντρια της πινακοθήκης της Βέρνης. Στη δεκαετία του 1920, ο Γκούρλιτ «ξεκίνησε ως σούπερ προοδευτικός, ενεργός άνθρωπος», υποστηρικτής του γερμανικού εξπρεσιονισμού, φίλος των καλλιτεχνών και επιμελητής ορισμένων ταλέντων.

«Πώς μπορεί, ένας τύπος όπως αυτός, να βρεθεί στην σκοτεινή πλευρά», αναρωτιέται η Τσίμερ μιλώντας στην εφημερίδα The Times, «στην αρχή να γίνει συνεργάτης του καθεστώτος και στη συνέχεια ένας πραγματικός βοηθός του Χίτλερ, ένας από τους κακούς  απατεώνες Ναζί, που αγοράζουν και πωλούν στο κατεχόμενο Παρίσι, αποκομίζοντας τεράστια κέρδη εκείνα τα χρόνια»;

Πράγματι, με εντολή του Φύρερ ο Γκούρλιτ ήταν σε ειδική αποστολή και μπορούσε να ταξιδεύει παντού για να αγοράζει έργα τέχνης με προορισμό το τρελό μουσείο που ο ναζιστής ηγέτης σχεδίαζε να φτιάξει στο Λιντς. Και μπορούσε να κάνει ό,τι θέλει μένοντας ατιμώρητος. «Είναι στο κατεχόμενο Παρίσι», λέει η Τσίμερ, «αγοράζοντας πολλές απομιμήσεις, πίνοντας σαμπάνια με την ερωμένη του, λες και πρόκειται για σκηνή από την ταινία “Άδωξοι μπάσταρδη”».

Μετά τον πόλεμο χρησιμοποίησε την, εν μέρει, εβραϊκή καταγωγή του (είχε μια εβραία γιαγιά) για να πείσει τις νέες αρχές ότι δεν ήταν ναζί ώστε να τον αφήσουν να κρατήσει την συλλογή του. «Έβαλε ανθρώπους να πουν ψέματα γι’ αυτόν», λέει η Τσίμερ, «σίγουρα, υπήρχαν χειρότεροι άνθρωποι γύρω του, αλλά αυτό δεν είναι δικαιολογία! Ήταν ένας απατεώνας».

Ανάμεσα στα 250 εκθέματα που παρουσιάζονται στην Βόννη, υπάρχουν έργα των Μαγιόλ, Ντομιέ, Κράναχ και Ντύρερ. Ωστόσο, αυτή η έκθεση έχει κάτι το μοναδικό: τις ταμπέλες της. Έξι από τα έργα της συλλογής Γκούρλιτ έχουν, ήδη, επιστραφεί στους αρχικούς ιδιοκτήτες τους (και συνεπώς δεν εκτίθενται), επειδή θεωρήθηκαν «λεηλατημένα έργα τέχνης», έργα δηλαδή που κατασχέθηκαν ή αγοράστηκαν με τη βία. Ανάμεσά τους συμπεριλαμβάνεται και ο υπέροχος πίνακας του Μαξ Λίμπερμαν, «Δύο αναβάτες στην παραλία».

Οι κυβερνήσεις της Γερμανίας και της Ελβετίας καθώς και ακαδημαϊκοί, προσπαθούν τώρα να εντοπίσουν την προέλευση όλων των έργων της συλλογής Γκούρλιτ. Έτσι, δίπλα σε κάθε ένα, εκτός από τον τίτλο και το όνομα του καλλιτέχνη, υπάρχει και ένα χρονοδιάγραμμα ως προς το τι είναι γνωστό για την ιδιοκτησία του: ποιος ήταν ο κάτοχός του, μέχρι πότε και πώς βρέθηκε στο διαμέρισμα του Μονάχου ή στο σπίτι του Σάλτσμπουργκ.

Ωστόσο, η «ντετεκτιβίστικη» πτυχή της έκθεσης της Βόννης είναι μόνο ένα μέρος αυτής της ιστορίας. Στη Βέρνη, ο τίτλος της έκθεσης είναι μεν ο ίδιος «Gurlitt: Status Report» αλλά ο υπότιτλός της, «Degenerate Art – Confiscated and Sold», παραπέμπει σε ένα άλλο αφήγημα, το οποίο είναι μεν λιγότερο γνωστό αλλά εξίσου σημαντικό αφού έχει σχέση με έργα «εκφυλισμένης τέχνης» τα οποία κατασχέθηκαν και πωλήθηκαν.

Είναι γνωστό ότι οι εχθροί της ελεύθερης έκφρασης επιτίθενται κατά αρχάς στην τέχνη. Και δεν ήταν μόνο άνθρωποι που δεν άρεσαν στους Ναζί και προσπάθησαν να τους εξαλείψουν, ήταν και ο πολιτισμός.

Ως νεαρός επιμελητής, ο Χίλντεγκραντ Γκούρλιτ είχε βιώσει τη γερμανική εθνικιστική αποστροφή για σχεδόν οτιδήποτε δεν ήταν «όμορφο» με την κλασική έννοια. Από την στιγμή που οι Ναζί ήρθαν στην εξουσία το 1933, όμως, η περιφρόνηση μετατράπηκε σε καταστροφή. Έργα αφηρημένων, μοντερνιστών, ιμπρεσιονιστών ή εξπρεσιονιστών καλλιτεχνών κηρύχθηκαν «εκφυλισμένα» και κρίθηκαν ανεπιθύμητα ως έκφραση φυσικών παραμορφώσεων ή ψυχικών ασθενειών.

Το 1937, μάλιστα, οι Ναζί έκαναν την πρώτη από μια σειρά εκθέσεων «εκφυλισμένης τέχνης» διακωμωδώντας τα έργα της μοντέρνας τέχνης.  Ακολούθησε η κατάσχεση δεκάδων χιλιάδων έργων «εκφυλισμένης τέχνης» από γερμανικά μουσεία και γκαλερί. Μερικά από αυτά καταστράφηκαν αλλά τα περισσότερα αποθηκεύτηκαν με στόχο να πουληθούν στο εξωτερικό σε ξένο νόμισμα.

Η τέχνη που παράχθηκε στην Γερμανία κατά το πρώτο τρίτο του 20ού αιώνα -πριν, μετά και κατά τη διάρκεια του Α΄Παγκοσμίου Πολέμου- ήταν αναμφισβήτητα η πιο συναρπαστική και πιο προκλητική από οποιασδήποτε άλλης χώρας του κόσμου.

Ο έντονος πόνος της χαράκτριας Κέτε Κόλβιτς, η μελαγχολική λάμψη του γλύπτη Ερνστ Μπάρλαχ, το άγριο χιούμορ των Γκέοργκ Γκρος και Ότο Ντιξ, οι λυρικές ακουαρέλες των Φραντς Μαρκ και Αουγκούστ Μάκε και η σεξουαλικότητα του Ότο Μίλερ είναι μερικά μόνο από τα στοιχεία της γερμανικής τέχνης εκείνης της εποχής. Και ο νεαρός Χίλντεμπραντ Γκούρλιτ γνώρισε προσωπικά πολλούς από αυτούς τους καλλιτέχνες και είχε υποστηρίξει την δουλειά τους.

Όταν τα έργα τους έγιναν παράνομα στη Γερμανία, ο Χίλντεμπραντ μεταμορφώθηκε σε έναν από τους βασικούς εμπόρους που τα αγόραζαν με έκπτωση ή τα αντάλλασσαν με κλασικά έργα και κατόπιν τα πουλούσαν στο εξωτερικό. Ή τα κρατούσε θεωρώντας, ίσως, τον εαυτό του σωτήρα των καλλιτεχνών που αγαπούσε.

Μερικές εβδομάδες μετά την ανακάλυψη της «αποθήκης» του Σάλτσμπουργκ, ο κληρονόμος του Χίλντεμπραντ, Κορνέλιους Γκούρλιτ, πέθανε και άφησε ολόκληρη τη συλλογή του στο «Kunstmuseum» της Βέρνης, ένα μουσείο το οποίο είχε επισκεφθεί μερικές φορές στο παρελθόν για να συναντήσει τον θρυλικό ελβετοεβραίο έμπορο τέχνης Έμπερχαρντ Κόρνφελντ. Τα περισσότερα έργα που κληροδότησε στο μουσείο είναι «εκφυλισμένης τέχνης» και δεν φαίνεται να έχουν λεηλατηθεί. Και τώρα ένα μεγάλο μέρος τους παρουσιάζεται στην έκθεση της Βέρνης.

Ακουαρέλες τα περισσότερα, είναι απλώς υπέροχα, αλλά είναι πραγματικά ειρωνεία της τύχης ότι τόσο ωραία έργα τέχνης έμειναν κρυμμένα όλα αυτά τα χρόνια και «δεν μπορεί παρά να σε αγγίξει η ποιότητά τους και ο τρόπος με τον οποίο κρατήθηκαν “φυλακισμένα”, δεν εκτέθηκαν, δεν δανείστηκαν, δεν δημοσιεύτηκαν» ποτέ προηγουμένως, λέει η Νίνα Τσίμερ.

Μεταξύ των έργων υπάρχουν πολλά ασπρόμαυρα σκίτσα και λιθογραφίες μιας μάλλον άγνωστης ζωγράφου που αυτοκτόνησε το 1919, σε ηλικία 29 ετών. Λεγόταν Κορνέλια Γκούρλιτ και ήταν αδελφή του Χίλντεμπραντ.

Σχεδόν έναν αιώνα αργότερα, ο συνονόματός της, ανιψιός της και φύλακας της καλλιτεχνικής κληρονομιάς της, θα πεθάνει δυστυχισμένος και μπερδεμένος από τη διείσδυση ενός κόσμου τον οποίο απέφυγε σε μεγάλο βαθμό. Αυτές, λοιπόν, οι εξαιρετικές δίδυμες εκθέσεις δείχνουν ακόμη ότι μετά από ένα μεγάλο έγκλημα, μια τεράστια διαφθορά και μια απίστευτη τραγωδία έρχεται η σειρά ενός «αστερισμού» μικρότερων εγκλημάτων, διαφθοράς και τραγωδιών. Και τότε, από ένα ντουλάπι αναδύεται κάτι σαν θαύμα, όπως αυτό της συλλογής Γκούρλιτ.

¹ Πρόκειται για πίνακα που είναι άγνωστο πότε και πώς αποκτήθηκε από τον Χίλντεμπραντ Γκούρλιτ και σε ποιον ανήκε προηγουμένως. Δεν θεωρείται «λεηλατημένο έργο τέχνης», έργο δηλαδή που κατασχέθηκε ή αγοράστηκε με τη βία, αλλά αυτό είναι προς διερεύνηση

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News