Ενοπλοι στρατιώτες φρουρούν το ισραηλινό περίπτερο, σβήνοντας τα τσιγάρα τους στην ωχρή βενετσιάνικη σκόνη. Οι πόρτες είναι κλειδωμένες, γιατί με δεδομένες τις ατέλειωτες φρικαλεότητες, η ισραηλινή media artist και σκηνοθέτρια Ρουθ Πατίρ μάλλον δεν είχε άλλη επιλογή από το να κλειδώσει την εγκατάστασή της. Μια ταμπέλα στο παράθυρο ειδοποιεί ότι το περίπτερο θα ανοίξει μόνο «όταν επιτευχθεί συμφωνία κατάπαυσης του πυρός και απελευθέρωσης ομήρων» -αν και η ταινία της Πατίρ για τη γονιμότητα διακρίνεται μέσα από τα παράθυρα. Οπως είπε ένας επιμελητής, στο εξής όλη η τέχνη θα είναι εκβιασμός, παρατηρεί στον Guardian η τεχνοκριτικός της βρετανικής εφημερίδας, Λόρα Κάμινγκ.

Το αστείο είναι ότι αν  έμενε ανοιχτό, το περίπτερο θα προκαλούσε διαδηλώσεις ή και επιθέσεις. Να σημειωθεί, δε,  ότι χιλιάδες καλλιτέχνες προσπάθησαν ήδη μάταια να το κλείσουν, μέσω ανοιχτής επιστολής προς τους διοργανωτές.  Οπως παρατηρούν, άλλωστε, συμμετέχοντες σε παλιότερες Μπιενάλε, ακόμη και η Ρωσία παραιτήθηκε το 2022 μετά την εισβολή στην Ουκρανία, και αυτή τη φορά έχει δανείσει το περίπτερο της στη Βολιβία (με τις πόρτες κλειδωμένες και εκεί).

Οι καλλιτέχνες δεν ταυτίζονται με τα έθνη

Το γερμανικό περίπτερο με το «Thresholds» της ισραηλινής Γιαέλ Μπαρτάνα -όχι τυχαία επιλογή που τονίζει ότι οι καλλιτέχνες δεν είναι συνώνυμοι με τα έθνη- και του γεννημένου στο Βερολίνο Ερζάν Μόνταγκ τοποθετεί στο επίκεντρο της έκθεσης την πολυπλοκότητα της ιστορίας και του μέλλοντος της Γερμανίας, η οποία επιλέγει πάντα έργα και καλλιτέχνες σε σχέση με το δικό της παρελθόν. Οι καλλιτέχνες καταβυθίζονται στη δημιουργικότητα ωθώντας το κοινό να αναλογιστεί τι υπήρξε και τι θα μπορούσε να είναι.

Το χώμα που ρίχτηκε στην πρόσοψη του περιπτέρου, παρατηρεί η τεχνοκριτικός του Guardian, παραπέμπει άμεσα στη συγκλονιστική εγκατάσταση «Germania» του εννοιολογικού Χανς Χάακε στην 45η Μπιενάλε του 1993, με το σπασμένο μαρμάρινο δάπεδο του γερμανικού περιπτέρου σαν ένα επιθετικά σπασμένο μνημείο της  πατρίδας του.

Εκείνη τη χρονιά ήταν η πρώτη φορά, που η γερμανική τέχνη αντιπαρατέθηκε στο ναζιστικό παρελθόν της χώρας. Αλλά ή τωρινή βρωμιά είναι ένας υπαινιγμός για τον χωμάτινο μονόλιθο, που υψώνεται μέσα στο περίπτερο, όπου η δυσωδία της πίσσας και της σκόνης, που χτυπάει τα ρουθούνια, το ειλικρινές γυμνό του ερμηνευτή, η έξαρση των αισθήσεων μέσα από ένα σάουντρακ από έγχορδα, όλα παίζουν καθοριστικό ρόλο στην κεντρική εγκατάσταση του σκηνοθέτη και visual artist Ερζάν Μόνταγκ, προς τιμήν του τούρκου μετανάστη παππού του, ο οποίος δούλευε σε ένα εργοστάσιο αμιάντου και πέθανε εξαιτίας του.

Η Γιαέλ Μπαρτάνα, που ζει και εργάζεται μεταξύ Βερολίνου, Τελ Αβίβ και Αμστερνταμ, επιχειρεί να παρουσιάσει ένα καταστροφικό παρόν μέσα από ψηφιακές προβολές με διαστημόπλοια, ισορροπώντας ανάμεσα στη δυστοπία και την ουτοπία, φανταζόμενη νέα σενάρια και (κυρίως) μια απρόσμενη πιθανότητα επιβίωσης, γράφει στο περιοδικό Interni ο Τζερμάνο Ντ’Ακουίστο. Για την 53χρονη εικαστικό, η τέχνη γίνεται το κλειδί για την εξερεύνηση των περίπλοκων σχέσεων που περιλαμβάνουν τη δυναμική της εξουσίας και εκείνη την πολύ λεπτή γραμμή, που χωρίζει τις κοινωνικές σχέσεις από την τεχνητά χτισμένη πραγματικότητα.

Το τρίτο μέρος της γερμανικής έκθεσης αντιπροσωπεύεται από την ηχητική εγκατάσταση των Μίχαελ Ακαστάλερ, Νικόλ Λ’Ουιλιέρ, Ρόμπερτ Λίποκ και Γιαν Ζανκτ Βέρνερ, στην Ιζολα Λα Τσερτόζα, το μαγευτικό νησάκι βορειοανατολικά της Βενετίας.

Μια έκθεση τέχνης αλλιώς

Η 60η διοργάνωση της Μπιενάλε της Βενετίας είναι σοβαρή, χωρίς καθόλου χιούμορ, προβληματισμένη, κατά καιρούς διδακτική, σημειώνει η Λόρα Κάμινγκ στον Guardian. Οι ολιγάρχες και τα μεγαγιότ τους έχουν φύγει προ πολλού, μαζί με τον προκλητικό πλούτο και τις εμφανίσεις διασημοτήτων, ουχουν λιγοστέψει εξαιτίας του πολέμου, της πανδημίας, τη λιτότητας και του Zeitgeist, του πνεύματος της εποχής. Οι εν ζωή καλλιτέχνες (και πολλοί από τους νεκρούς, που μνημονεύονται στο τεράστιο κεντρικό περίπτερο) ασχολούνται με την αποικιοκρατία, τη μετανάστευση, τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ+ και των ιθαγενών, την κλιματική κρίση και την επιστροφή λεηλατημένων αρχαιοτήτων στις χώρες τους.

Η Ισπανία έχει μαθήματα ιστορίας γραμμένα κυριολεκτικά σε όλους τους πίνακες της έκθεσης «Pinacoteca Migrante» («Πινακοθήκη Μεταναστών») της Σάντρα Γαμάρα Εσίκι, πολλοί από τους οποίους παρωδούν παλιούς μεγάλους ζωγράφους. Πού είναι οι ντόπιοι σε αυτά τα αποικιακά τοπία και τα πολυτελή οικογενειακά πορτρέτα, ρωτά η περουβιανής εικαστικός. Μερικές φορές, δε, το μήνυμα είναι υπεραπλουστευμένο. «Το Transbody είναι για την κανονιστική ετεροφυλοφιλία ό,τι η Παλαιστίνη για τη Δύση: μια αποικία της οποίας η επέκταση και η μορφή διαιωνίζονται μόνο μέσω της βίας», λέει.

Η Ολλανδία παρουσιάζει κονγκολέζικες φιγούρες από πηλό, επικαλυμμένες με κακάο, παράλληλα με την προβολή σε ζωντανή ροή της επιστροφής από ένα αμερικανικό μουσείο του ιστορικού ξύλινου ομοιώματος ενός βέλγου αποικιοκράτη αξιωματικού στη Λουσάνγκα, όπου βίασε μια γυναίκα τη δεκαετία του 1930. Η επιστροφή αυτού του θυμωμένου «αντικειμένου εξουσίας» είναι μια μορφή επανόρθωσης. Επιπλέον, η πώληση των έργων τους επέτρεψε σε αυτούς τους γλύπτες από το Κονγκό να αγοράσουν και πάλι μέρος της γης όπου δούλευαν κάποτε οι οικογένειές τους.

Το περίπτερο της Βραζιλίας με τον τίτλο «Hãhãwpuá», από το προαποικιακό όνομα της χώρας, έχει συναρπαστικές εγκαταστάσεις της ιθαγενούς εικαστικού Γλισέρια Τουπιναμπά και άλλων. Ενα «κοπάδι» από μαράκες κρέμονται στον αέρα, σε ίση ένταση με μια «θύελλα» από σφαίρες. Φτερωτές φιγούρες στρέφουν στο κοινό τις υπέροχες χρωματιστές πλάτες τους, στη μνήμη των ιερών «manteles» (τραπεζομάντηλα) χαμένων τώρα πια σε δυτικά μουσεία. Και ένα κομφετί από γράμματα δείχνει τις ακούραστες προσπάθειες της  Τουπιναμπά να τα φέρει πίσω στη χώρα της.

Στον τοίχο του περιπτέρου των  ΗΠΑ, υπάρχουν ακόμα περισσότερα γραπτά κείμενα του Τζέφρι Γκίμπσον, στην εξαιρετικά φωτεινή τέχνη του με τις συγκεχυμένες νότες ποπ και ψυχεδέλειας και την παράδοση της φυλής των Τσεόκι-Τσόκτοου, από την οποία κατάγεται ο καλλιτέχνης. Τεράστιες φιγούρες με κορδέλες στα χρώματα του ουράνιου τόξου φορούν τουνίκ κεντημένες με χάντρες και συνθήματα. Αδιαμφισβήτητες προτάσεις –«θέλουμε να είμαστε ελεύθεροι», «είμαστε φτιαγμένοι από την ιστορία»– είναι ζωγραφισμένες σε κάθε επιφάνεια, με χρώματα που τραβούν τα βλέμματα. Γραφιστικά γρήγορη και απλή, η τέχνη του Γκίμπσον προσφέρεται και στα σηματάκια, που μοιράζει στους επισκέπτες το προσωπικό.

Αντίθετα στο βρετανικό περίπτερο, ο κύκλος των οκτώ ταινιών του Τζον Ακομφρα (ή cantos, όπως τις αποκαλεί, ως φόρο τιμής στον Εζρα Πάουντ), που προβάλλονται σε πολλαπλές οθόνες, διαρκεί περισσότερες από πέντε ώρες. Αρκεί βέβαια να έχει κανείς τον χρόνο να τις δει, μπαίνοντας  από το υπόγειο σε ένα «ποτάμι» ήχου και εικόνας νερού που ρέει συνεχώς, μέσα από αγγλικά τοπία, πάνω από βυθισμένα ρολόγια και άλλα παράξενα αινίγματα, σε πρόσωπα αυλικών του οίκου των Τυδώρ, που έχουν πεθάνει προ πολλού, από εκπληκτικά ακριβή σχέδια του Χόλμπαϊν.

Στον επάνω όροφο, όπως ο Χόλμπαϊν πριν από αυτούς, άλλοι μετανάστες φτάνουν στη Βρετανία, από την Αφρική και την Καραϊβική. Σκηνές από την υποβαθμισμένη ζωή τους εμφανίζονται σε πλάνα εποχής ή παίζονται από ηθοποιούς τοποθετημένους σαν πιόνια σκακιού στο κυλιόμενο πράσινο τοπίο. Κάθε σκηνή κρέμεται μπροστά από τον επισκέπτη σαν εικόνα, και στη συνέχεια αρχίζει να κινείται γρήγορα πριν διασταυρωθεί με μια άλλη σε ένα είδος απεικονιστικής ποίησης.

Το soundtrack είναι εξαίσιο, μια μείξη από ρολόγια και κουδούνια που χτυπάνε, και ανθρώπινες φωνές, σε κυματοειδείς αρμονίες. Ο Ακομφρα επιμένει στην ομορφιά των προσώπων, ακόμη και στον πόνο, ακόμη και στον θάνατο, και η ποιότητα τους είναι ένα αντίδοτο στη γρήγορη τέχνη της Μπιενάλε. Αλλά η εγκατάστασή του είναι ασυγκράτητη, εξαπλώνεται όλο και περισσότερο για να χωρέσει την κινεζική ποίηση, την αφρικανική ιστορία, τελικά την οικολογική πολιτική και μοιραία, βάζει τα πάντα στο ίδιο ακριβώς επίπεδο.

Μήπως οι «Ξένοι Παντού» ξελασπώνουν την ιταλική κυβέρνηση;

Την κολοσσιαία έκθεση της φετινής Μπιενάλε, που γεμίζει το κεντρικό περίπτερο στα Τζιαρντίνι και ξεχειλίζει στο Αρσενάλε επιμελείται φέτος ο Αντριάνο Πεντρόζα, διευθυντής του Museu de Arte de São Paulo. Ο Πεντρόζα, σημειώνει στον Guardian η Λόρα Κάμινγκ, κοιτάζει το παραγνωρισμένο: τους καλλιτέχνες του παγκόσμιου Νότου των οποίων τα ονόματα μπορεί να είναι ακόμα εντελώς άγνωστα.

Ανοίγει με μια καταπληκτική έκθεση μοντερνιστικών έργων ζωγραφικής και ταπισερί με λαμπερά χρώματα, πολλά από τα οποία είναι γυναικών  εικαστικών, συμπεριλαμβανομένης της αείμνηστης, σπουδαίας Κουβανής Κάρμεν Χερέρα. Και διατρέχει όλο τον 20ο αιώνα μέσα από πίνακες και υφάσματα, ζωντανεύοντας με ηλεκτρονική τέχνη τα πνευματώδη queer μωσαϊκά του λιβανέζου καλλιτέχνη Ομάρ Μισμάρ. Δυστυχώς, υπάρχουν επίσης, πάρα πολλές αδύναμες μιμήσεις (pastiche) ευρωπαϊκών καλλιτεχνικών κινημάτων, οι οποίες ωστόσο μάλλον υπονομεύουν τον συνολικό στόχο, παρατηρεί η βρετανή τεχνοκριτικός.

Ο τίτλος της, «Stranieri Ovunque» («Ξένοι Παντού»), εμφανίζεται παντού, σε αφίσες σε όλη την πόλη και σε διαφορετικές γλώσσες στις λαμπερές πινακίδες νέον που λαμπυρίζουν σαν χριστουγεννιάτικα φώτα στα νερά του Αρσενάλε. Και ίσως είναι προς όφελος της δεξιάς κυβέρνησης της Ιταλίας, όπως είπε  ο Ανίς Καπούρ: «Μένω στη Βενετία και βλέπω αφίσες σε όλη την πόλη που λένε “Ξένοι Παντού”. Παρά τις, αναμφίβολα, καλές προθέσεις του Αντριάνο Πεντρόζα να ανατρέψει τη γλώσσα του ρατσιστικού φόβου και μίσους, αυτές οι λέξεις στην πραγματικότητα απηχούν τη γλώσσα του εθνικιστικού νεοφασισμού», δήλωσε επικριτικά ο βρετανός γλύπτης σε συνέντευξή του στην Art Newspaper.

Ωστόσο, η καλύτερη εμπειρία της 60ης έκδοσης περιλαμβάνει ακριβώς το αντίθετο, επισημαίνει η Κάμινγκ: την ανακάλυψη του τι σημαίνει να είσαι κάποιος από αλλού. Υπάρχει, λέει, στο «The Mapping Journey Project» της Μπούσρα Καλίλι, στην κεντρική έκθεση του Αρσενάλε, σε οκτώ οθόνες που δείχνουν ασώματα χέρια, καθεμία από τις οποίες εντοπίζει τις σισύφειες προσπάθειες ενός νεαρού άνδρα να φύγει από το Αφγανιστάν, σε έναν παλιομοδίτικο παγκόσμιο χάρτη. Απελπισμένα ταξίδια με τα πόδια ή με λεωφορείο, ακολουθούμενα από κάθε είδους ανατροπή, μερικές φορές για πολλά χρόνια, που δίνουν εργατικά χέρια για τη συγκομιδή μήλων στη Γαλλία ή καθαρίστριες στο Λονδίνο, των οποίων τις ιστορίες κανείς δεν γνωρίζει ποτέ.

Η Πολωνία έδωσε το περίπτερο της σε μια ομάδα ουκρανών καλλιτεχνών. Στην κινηματογραφική τους εγκατάσταση «Repeat After Me» παρουσιάζουν επιζώντες από βομβαρδισμούς στο Κίεβο, το Λβιβ και τη Μαριούπολη ενώ προσπαθούν απλώς να περιγράψουν τους ήχους διαφορετικών πυραύλων τρομερού βεληνεκούς που πέφτουν πάνω τους και στη συνέχεια να τους αναπαράγουν με συγκλονιστικά εκρηκτικά. Η πραγματικότητα αυτής της εμπειρίας προβάλλεται στο ουκρανικό περίπτερο στο Αρσενάλε: πώς είναι να είσαι μέσα στα κτίρια που βλέπουμε στις ειδήσεις να καταστρέφονται. Μια γυναίκα κάθεται άφοβη καπνίζοντας ένα τσιγάρο, ενώ το σκυλάκι της, ένα Τζακ Ράσελ Τεριέ, τρέμει από τον φόβο του και γύρω της πέφτουν μεταλλικά δοκάρια.

Στο περίπτερο της Νιγηρίας, τα 736 μαύρα αστυνομικά γκλομπ του Ντίντι Ντάικ κείτονται σαν κομμένα πόδια σε νεκροτομείο και το καθένα φέρει μια ετικέτα με το όνομα κάποιου που ξυλοκοπήθηκε μέχρι θανάτου κατά τη διάρκεια της κράτησής του από την αστυνομία. Μερικά από αυτά δεν έχουν ετικέτα: λες και ο αποθανών ήταν ανώνυμος, ή κάποιο φτωχό μελλοντικό θύμα.

Ωστόσο, η μεγαλύτερη αποκάλυψη, τονίζει η Λόρα Κάμινγκ στον Guardian, είναι ένα απομακρυσμένο περίπτερο στην άκρη του νερού απέναντι από το νησάκι της Τζιουντέκα, όπου καλλιτέχνες και ιστορικοί βρήκαν έναν τρόπο να αναδείξουν ένα κρυμμένο κεφάλαιο του παρελθόντος της Βουλγαρίας. Το σκηνικό είναι ένα σκοτεινό σπίτι με ετοιμόρροπες καρέκλες, κρεβάτια με ροδάκια (για τους επισκέπτες) και παλιά ντουλάπια, με τα συρτάρια τους γεμάτα με χώμα και λειχήνες, σαν να είχε εισχωρήσει το εξωτερικό με κάποιον τρόπο μέσα στο σπίτι. Εικόνες από σκοτεινά δάση και ποτάμια τρεμοπαίζουν κατά διαστήματα στα έπιπλα, από τα οποία σποραδικά εκπέμπονται φωνές.

Αυτό που ακούει ο επισκέπτης είναι η μαρτυρία των τελευταίων επιζώντων σε ένα κομμουνιστικό στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας σε ένα βουλγαρικό νησί, που έκλεισε μόλις το 1989. Κάθε παύση, κάθε λέξη και κάθε ανάσα είναι απολύτως ζωτικής σημασίας, καθώς παρασύρουν το κοινό στη γνώση μέσω του σκηνικού που υπάρχει γύρω του. Το άρωμα και το άγγιγμα κάθε αντικειμένου, η προσπάθεια να ακούσεις κάθε χαμηλή φωνή, το φως, που αλλάζει. Αυτή είναι η πιο λεπτή και ελεγειακή έκφραση μιας τρομερής ιστορίας, επισημαίνει η Κάμινγκ.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News