Για όσες/ους θέλουν να μάθουν περισσότερα για την Ελληνική Επανάσταση, ακολουθούν προτάσεις βιβλίων που κυκλοφόρησαν τα τελευταία πέντε χρόνια στα ελληνικά και εκπροσωπούν ό,τι καλύτερο διαθέτει η ελληνική ιστοριογραφία. Είναι αυτά που θα πρέπει να διαβάσετε, εάν θέλετε να κατανοήσετε το τι συνέβη το 1821, χωρίς τις απλουστεύσεις της δημαγωγικής, κακής ποιότητας, ιστοριογραφίας. 

Καταρχάς για όσες/ους επιθυμούν μια συνολική εικόνα της Επανάστασης θα προτείνω τρία βιβλία τα οποία χρησιμοποιώ κι εγώ ως εγχειρίδια για τις φοιτήτριες και τους φοιτητές μου: 

Την Ελληνική Επανάσταση του Mark Mazower (μτφ. Κώστας Κουρεμένος, Αλεξάνδρεια, 2021). Ο Μαζάουερ είναι ένας από τους κορυφαίους ιστορικούς παγκοσμίως αλλά εδώ, κυριολεκτικά, ξεπέρασε τον εαυτό του. Θεωρώ πως αυτό το βιβλίο αποτελεί, αυτή τη στιγμή, την καλύτερη σύνθεση που έχει γραφτεί για την Ελληνική Επανάσταση. 

Την Ελληνική Επανάσταση, 1821-1830 του Πέτρου Πιζάνια (Εστία, 2021). Ο Πέτρος Πιζάνιας είναι κορυφαίος ιστορικός του νέου ελληνισμού που έχει μια σπάνια για τα ελληνικά δεδομένα (και την ελληνική ιστοριογραφία) αναλυτική ικανότητα και είναι ακριβώς αυτό που αποκαλούν οι αγγλοσάξονες (και δεν μεταφράζεται εύκολα στα ελληνικά) insightful. Το βιβλίο και η σκέψη του είναι συστηματικά ανατρεπτικά. 

Το Μια σύντομη ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης του Χρήστου Λούκου (Θεμέλιο, 2022). Ο Χρήστος Λούκος γνωρίζει όσο ελάχιστοι την Ελληνική Επανάσταση. Σ’ αυτό το βιβλίο θα διαβάσετε πράγματα που δεν θα βρείτε αλλού για την κοινωνική ιστορία της Επανάστασης, γι’ αυτό που ονομάζω «επαναστατική εμπειρία» (μεταφέρω στα ελληνικά τον όρο όπως τον εισήγαγε η μεγάλη αμερικανίδα ιστορικός Mary Beth Norton). 

Αν και δεν έχει κυκλοφορήσει ακόμα, συστήνω ένα πολύ σπουδαίο συλλογικό έργο που κυκλοφόρησε το 2021 από το Harvard University Press: Η Ελληνική Επανάσταση: Κριτικό λεξικό, Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης και Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, επ. (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2025). Εκεί θα βρείτε αυτό που θα ονόμαζα το state of the art της ελληνικής ιστοριογραφίας με θέμα την Επανάσταση. Θυμίζω πως ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης, ο κορυφαίος έλληνας ιστορικός των ιδεών (και ένας από τους κορυφαίους στον κόσμο), έχει συστήσει στη διεθνή βιβλιογραφία τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Δείτε εδώ και εδώ. 

Για τα γεγονότα, χρησιμότατο είναι το Ημερολόγιο του Αγώνα, Χρύσα Μαλτέζου και Παναγιώτης Μιχαηλάρης, επ. (Ακαδημία Αθηνών, 2024), ένας πραγματικός άθλος που οφείλεται στη δουλειά δύο πολύ καλών νέων ιστορικών, της Βάλλιας Ράπτη και της Φιλίππας Χορόζη. 

Η Αυστριακή Αρμάδα κατά την Ελληνική Επανάσταση (Διπλωματία και Πόλεμος) (Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, 2023) της Όλγας Κατσιαρδή-Hering και του Δημήτρη Κοντογεώργη αποτελεί ίσως το πιο εντυπωσιακό και πολυτιμότερο έργο αυτής της πρόσφατης παραγωγής. Είναι απίστευτο το μέγεθος της έρευνας και του υλικού που επεξεργάστηκαν οι συγγραφείς. Κυριολεκτικά χτένισαν τα Αυστριακά αρχεία και μας προσφέρουν ένα πανόραμα, όχι της δράσης της Αρμάδας μόνο, αλλά συνολικά της αυστριακής πολιτικής στην Ανατολική Μεσόγειο. 

Η Ρωσική Αυτοκρατορία και ο Ελληνικός Κόσμος: Τοπικές, ευρωπαϊκές και παγκόσμιες ιστορίες στην Εποχή των Επαναστάσεων (Αλεξάνδρεια, 2023) της Άντας Διάλλα κάνει το ίδιο σε μικρότερη κλίμακα γιατί τα ρωσικά αρχεία παραμένουν ουσιαστικώς κλειστά για τους ερευνητές. Η Διάλλα γνωρίζει όσο ελάχιστοι τη ρωσική πολιτική και απομυθοποιεί τα στερεότυπα της πιο δυτικοκεντρικής ιστοριογραφίας (στην οποία ομολογώ ότι ανήκω κι εγώ). Μας θυμίζει πως η Ρωσία είχε ευρωπαϊκό προσανατολισμό και ευρωκεντρική προσέγγιση. 

Για να γίνει κατανοητή η Επανάσταση θα πρέπει απαραιτήτως να έχουμε μια καλή εικόνα της δράσης των Ελλήνων στη θάλασσα, την πολεμική αλλά και την εμπορική. Αυτό το κενό καλύπτει άριστα ο τόμος με τίτλο Ο εμπορικός και πολεμικός στόλος κατά την Ελληνική Επανάσταση (1821-1831) (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2024), που επιμελήθηκαν οι ιστορικοί που γνωρίζουν καλύτερα αυτόν τον χώρο, η Κατερίνα Γαλάνη και η Τζελίνα Χαρλαύτη. Μέσα θα βρείτε εξαιρετικά κείμενα αλλά οι πρώτες 170 σελίδες που γράφουν οι επιμελήτριες θα σας υποχρεώσουν να βλέπετε την Επανάσταση πλέον από τη θάλασσα, παρά το αντίθετο. 

Ένα άλλο μεγαλειώδες έργο, με θέμα τη θεσμική και συνταγματική ιστορία της Επανάστασης είναι Ο συνταγματισμός του Εικοσιένα: Η συνταγματική πρακτική της Επανάστασης μέσα από τις πηγές, 1821-1827 (Ευρασία, 2021) του Ακρίτα Καϊδατζή. Η έρευνα του Καϊδατζή σε δημοσιευμένες αλλά ανεκμετάλλευτες πηγές είναι εντυπωσιακή. Αποτελεί βιβλίο-σταθμό για την ελληνική συνταγματική ιστορία. Εάν δεν έχετε τον χρόνο να διαβάσετε τις 500+ σελίδες του Καϊδατζή μπορείτε να διαβάσετε το γλαφυρό, καλογραμμένο και έγκυρο Η περιπετειώδης ιστορία των επαναστατικών συνταγμάτων του 1821: Η θεμελιωτική στιγμή της Ελληνικής Πολιτείας (Καστανιώτης, 2021) του Ξενοφώντα Κοντιάδη – εγώ το διάβασα και το απόλαυσα μέσα σε ένα πρωινό καθώς ταξίδευα. 

Εάν θέλετε να διαβάσετε κάτι σύντομο και πυκνό και γραμμένο από έναν άνθρωπο με μεγάλη αναλυτική ικανότητα, ευρύτητα γνώσεων και πολιτική εμπειρία, σας συστήνω το Παλιγγενεσία και Αναστοχασμός: Κείμενα για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση (Πατάκης, 2021) του Ευάγγελου Βενιζέλου. Ο Βενιζέλος συνδέει την εξωτερική και την οικονομική πολιτική της Επανάστασης, τα Δάνεια και τα Συντάγματα με έναν μοναδικό τρόπο, θέτοντας όλα τα ζητήματα αυτά σε μάκρο-επίπεδο και επαναπροσδιορίζοντας τους όρους με τους οποίους συζητάμε όλα τα θέματα που θίγει. 

Για πρώτη φορά τα τελευταία χρόνια έχουμε μια πληρέστερη εικόνα για τον τρόπο που οι Οθωμανοί αντιμετωπίζουν την Επανάσταση. Ειδικά για τον πρώτο χρόνο θα πρέπει οπωσδήποτε να διαβάσετε το Η οργή του σουλτάνου: Αυτόγραφα διατάγματα του Μαχμούτ Βˊ το 1821 (ΕΑΠ, 2021) των Ηλία Κολοβού, Σουκρού Ιλιτζάκ και Μοχαμάντ Σχαριάτ-Παναχί. Ο Σουκρού Ιλιτζάκ, ο σπουδαίος αυτός τούρκος ιστορικός που συνέβαλε όσο κανείς στο να γνωρίσουμε την Οθωμανική οπτική για την Επανάσταση (με το θρυλικό διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ), έγινε πρόσφατα έλληνας πολίτης. Δείτε εδώ έναν μεγάλο αριθμό οθωμανικών εγγράφων, μεταφρασμένων στα αγγλικά, που αποτελούν σαφή μαρτυρία του ευρύτερου αυτοκρατορικού κόσμου μέσα στον οποίο εξελίχθηκε και πέτυχε η Ελληνική Επανάσταση. Πολύ χρήσιμη και κατατοπιστική είναι και η συνοπτική αλλά επαρκέστατη παρουσίαση της Οθωμανικής οπτικής από τον Λεωνίδα Μοίρα, Η Ελληνική Επανάσταση μέσα από τα μάτια των Οθωμανών (Τόπος, 2020). 

Υπάρχει ένα εξαιρετικό βιβλίο για τα δημοσιονομικά της Επανάστασης, έναν χώρο παρεξηγημένο, αδικημένο και διαστρεβλωμένο. Αλλά η Ελληνική Επανάσταση & Δημόσια Οικονομικά: Η συγκρότηση του ελληνικού εθνικού κράτους, 1821-1832 (Ασίνη, 2020), το διδακτορικό του Σίμου Μποζίκη, θα σας δώσει απαντήσεις και θα ανατρέψει όλα τα λανθασμένα στερεότυπα για τη χρηματοδότηση της Επανάστασης, για τον εξωτερικό δανεισμό και τη διαχείριση των εσόδων. Ο Μποζίκης δεν είναι μόνο ένας πολύ καλός ιστορικός, είναι επίσης και καλός οικονομολόγος που είναι ενημερωμένος ακόμα και για τις τελευταίες εξελίξεις στην οικονομική επιστήμη – πιστέψτε με, αυτός είναι ένας σπάνιος συνδυασμός. 

Για τη διπλωματική διάσταση της Επανάστασης προτείνω το συνοπτικό αλλά πυκνό και ενημερωμένο, Οι Μεγάλες Δυνάμεις και η Επανάσταση: Από το Λάιμπαχ στο Ναβαρίνο (Μεταίχμιο, 2021) του Σωτήρη Ριζά. Για τη βαλκανική διάσταση της Ελληνικής Επανάστασης, που συνήθως μας διαφεύγει, συστήνω τον συλλογικό τόμο Βαλκανικές Αναγνώσεις του 1821, Ανδρέας Λυμπεράτος, επ. (Μέλισσα, 2021) ενώ για μια αρκετά αιρετική, θα έλεγα και ανατρεπτική οπτική, που έχει ως κέντρο την Κωνσταντινούπολη και το Πατριαρχείο και μια ευρύτερη από τη συνηθισμένη εικόνα των συγκρούσεων, διαβάστε το πρόσφατο Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 και το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως: Το πρόβλημα της Βαλκάνιας νεοτερικής εθνογένεσης του Δημήτρη Σταματόπουλου (Παπαζήσης, 2024). Διαβάστε, όμως, οπωσδήποτε και το εξαιρετικό Η Βαλκανική συνομοσπονδία του Ιωάννη Καποδίστρια: Δύο ανέκδοτες επιστολές προς τον Nesselrode για τα μετα-οθωμανικά Βαλκάνια (1828)  (Ακαδημία Αθηνών, 2024) του Γιώργου Καλπαδάκη για να δείτε τον τρόπο που ο Καποδίστριας έβλεπε τα Βαλκάνια ως έναν ενιαίο χώρο. 

Για τον φιλελληνισμό μπορείτε να διαβάσετε ένα σύντομο αλλά σημαντικό κείμενο του Gunnar Hering, ενός μεγάλου ιστορικού που έφυγε νωρίς, Ο Αγώνας των Ελλήνων για την Ανεξαρτησία και ο Φιλελληνισμός (μτφ. Αγαθοκλής Αζέλης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2021), ενώ για τη σημασία της Επανάστασης για το διεθνές κοινό, διαβάστε το βιβλίο του Roderick Beaton, Η Ελληνική Επανάσταση και η παγκόσμια σημασία της (μτφ. Δέσποινα Κανελλοπούλου, Αιώρα, 2021). Θυμίζω πως ο Roderick Beaton έχει γράψει το καλύτερο βιβλίο για την εμπλοκή του Μπάιρον στην Ελληνική Επανάσταση. 

Ας πάμε τώρα στα πρόσωπα.

Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος έχει αποκατασταθεί πλήρως, πλέον, από τη σοβαρή ιστοριογραφία (και αυτός είναι ένας απλός τρόπος να τη διακρίνει κανείς από τη λαϊκιστική και δημαγωγική). Αυτό θα αντιληφθείτε σε όλα τα βιβλία αυτού του οδηγού αλλά τώρα έχετε την ευκαιρία να διαβάσετε μια εξαιρετική βιογραφία με τίτλο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος: Ο εμπνευστής του συνταγματικού κράτους (Πατάκης, 2024) της Λύντιας Τρίχα. Η Τρίχα είναι η συγγραφέας των καλύτερων πολιτικών βιογραφιών των τελευταίων ετών (Χαρίλαος και Σπυρίδων Τρικούπης) αλλά με αυτή τη βιογραφία μας δίνει μια σπάνια και εντυπωσιακή στο εύρος της εικόνα της ζωής του πολιτικού πρωταγωνιστή της Επανάστασης. Μην σας φοβίσει το μέγεθος, διαβάζετε σαν μυθιστόρημα. 

Όμως περισσότερο αδικημένος ήταν ο Ιωάννης Καποδίστριας για τον οποίο ίσως έχουν γραφτεί περισσότερα από ό,τι για οποιονδήποτε άλλον. Δυστυχώς ο μεγαλύτερος όγκος της σχετικής βιβλιογραφίας αποτελείται από ανόητες, παιδαριώδεις και ατεκμηρίωτες (ή και εσκεμμένα διαστρεβλωτικές) αγιογραφίες, με ελάχιστες εξαιρέσεις, κυρίως κάποιες καλές ειδικές μονογραφίες. Ο Χρήστος Λούκος με το Ιωάννης Καποδίστριας: Μια απόπειρα ιστορικής βιογραφίας (ΜΙΕΤ, 2022) αποκαθιστά τον Καποδίστρια με την εξής έννοια: προσφέρει μια βιογραφία, προϊόν έρευνας πέντε δεκαετιών, που είναι αντάξια του μεγέθους του βιογραφούμενου. 

 Δύο ιστορικοί της δικής μου γενιάς που γνωρίζουν την Ελληνική Επανάσταση όσο ελάχιστοι, είναι ο Διονύσης Τζάκης και ο Νίκος Ροτζώκος. Ο Τζάκης στη μονογραφία του με τίτλο Η μεταστροφή του Καραϊσκάκη: Από τον κλεφταρματολό στον επαναστάτη (ΕΑΠ, 2021), παρουσιάζει για πρώτη φορά τόσο αποτελεσματικά το είδος της μετάλλαξης που η επαναστατική εμπειρία επιφυλάσσει σε έναν παραδοσιακό υποκείμενο, έναν άνθρωπο των όπλων που συμμετείχε αρχικώς διστακτικά αλλά τελικώς ως πρωταγωνιστής σε κεντρικό ρόλο στην Επανάσταση. 

 Ο Νίκος Ροτζώκος (που έχει γράψει το καλύτερο βιβλίο για την εμφύλια σύρραξη), αφηγείται εδώ μια συναρπαστική ιστορία, τον τρόπο που τα συνωμοτικά δίκτυα των μεγάλων αυτοκρατοριών, και ιδίως τα μισθοφορικά, προετοίμασαν το έδαφος για την Ελληνική Επανάσταση, στήνοντας διαύλους, προσφέροντας εμπειρία, αναδεικνύοντας ανθρώπους τόσο ικανούς, όσο ο Χριστόφορος Περραιβός, που βρίσκεται στο κέντρο του βιβλίου: Οργανώνοντας την Επανάσταση του 1821: Η Φιλική Εταιρεία, ο Χριστόφορος Περραιβός και τα αυτοκρατορικά συνωμοτικά δίκτυα στην Ανατολική Μεσόγειο (ΕΑΠ, 2021). Για το ίδιο θέμα δες το εξαιρετικό (και βασισμένο σε αρχειακή και out of the box έρευνα, δες το βιβλίο του Γιάννη Κοτσώνη, Η Ελληνική Επανάσταση και οι Αυτοκρατορίες: Η Γαλλία και οι Έλληνες, 1797-1830 (μτφ. Ελένη Αστερίου, Αλεξάνδρεια, 2020). 

Ο Χαράλαμπος Βλαχόπουλος μας έδωσε μια από τις καλύτερες πρόσφατες διατριβές με τίτλο Ο Διονύσιος Ρώμας και η Επιτροπή Ζακύνθου στον δρόμο προς την εθνική συγκρότηση (ΕΚΠΑ/Βιβλιοθήκη Σ. Σαριπόλου, 2020). Η έρευνά του στο αρχείο του Ρώμα (και σε άλλα), ο έλεγχος της βιβλιογραφίας, και η προσοχή στη λεπτομέρεια έχουν ως αποτέλεσμα έναν ογκώδη αλλά πολύτιμο τόμο για όσους θέλουν να κατανοήσουν όχι μόνο τον ρόλο του Ρώμα και των ελευθεροτεκτόνων αλλά και της βρετανικής πολιτικής. Αλλά θα δυσκολευτείτε να το βρείτε. Θα πρέπει να απευθυνθείτε εδώ. 

Ο Κωνσταντίνος Καντιώτης ήταν ο οικονόμος του Καποδίστρια αλλά επίσης μέλος της Φιλικής και διαμεσολαβητής για τις επαφές του με τους Φιλικούς – μια φιγούρα γνωστή μόνο στους ειδικούς. Φανταστείτε τώρα να ασχοληθεί μαζί του ο κορυφαίος Έλληνας ιστορικός του νέου ελληνισμού, ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος. Στο Κωνσταντίνος Καντιώτης, Κερκυραίος. Ελάσσων Φιλικός, Αγωνιστής της Ελληνικής Επανάστασης (Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, 2019), ο Παναγιωτόπουλος θέτει ερωτήματα, προτείνει ερμηνείες και κάνει υποθέσεις με τον τρόπο που μόνο αυτός μπορεί. Είναι, επιπλέον, μια από τις καλύτερες εισαγωγές στους μηχανισμούς δράσης της Φιλικής Εταιρείας. 

 Η φωνή των γυναικών δεν ακούγεται συνήθως ή ακούγεται διαμεσολαβημένη από την εθνική αφήγηση ή τους ρόλους που τους επιφυλάσσει η αναίσθητη ή η υπερευαίσθητη σε ζητήματα gender ιστοριογραφία. Γι’ αυτό είναι τόσο σημαντικό που ένας ιστορικός που έχει προσφέρει όσο κανείς άλλος στην κοινωνική ιστορία του νέου ελληνισμού, ο Δημήτρης Δημητρόπουλος, να καταγράψει αυτή τη φωνή και να την παρουσιάσει με τρόπο που θα αναδειχθεί η ίδια η φωνή και όχι η δική του ερμηνεία. Ο Λόγος Γυναικών; Δέκα στιγμιότυπα από τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης (Αντίποδες, 2022) είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα βιβλία που κυκλοφόρησαν για την επέτειο από έναν πολυγραφότατο ιστορικό που συνήθως συμβάλλει με μελέτες και συλλογικές προσπάθειες. Ο Δημητρόπουλος μας έδωσε και το καλύτερο βιβλίο με θέμα το πώς λειτουργούσε το επαναστατικό κράτος, όχι η κεντρική αλλά η επαρχιακή διοίκηση: Τρεις Φιλικοί, έπαρχοι στην Άνδρο: Από το επαναστατικό σχέδιο στην κρατική διοίκηση (1822-1825) (μεταγραφή κειμένων: Άννα Αθανασούλη και Βάλλια Ράπτη) (Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, 2020). Ειδικά σ’ αυτό το δεύτερο βιβλίο, θα αντιληφθείτε τι πρόσφερε η σύγχρονη ιστοριογραφία στην, μακριά από ιδεοληψίες, καλύτερη εκδοχή της. 

Στον Ιάκωβο Μιχαηλίδη οφείλουμε μια συναρπαστική και ταυτόχρονα σπαρακτική διήγηση της μοίρας των (τυχερών) ορφανών του πολέμου, αυτών που κατέληξαν στις Η.Π.Α. Στο βιβλίο του Τα ορφανά Ελληνόπουλα του 1821: Μια ιστορία για την Παλιγγενεσία και τον Αμερικανικό Φιλελληνισμό (Παπαδόπουλος, 2023). Αλλά θα μάθετε και την συγκλονιστική αλλά άγνωστη ιστορία της μεγάλης ανθρωπιστικής βοήθειας που προσέφερε ο Αμερικανικός λαός (όχι το κράτος) προς τους Έλληνες κατά την περίοδο 1827-28. 

Ο Θανάσης Μπαρλαγιάννης επιλέγει ως πρωταγωνιστές το ιατρικό προσωπικό και βλέπει την Επανάσταση υπό την ιατρική και υγειονομική προοπτική στο Ιατρική ιστορία της Επανάστασης του 1821: Οι απαρχές της συγκρότησης της δημόσιας υγείας, 1790-1831 (ΕΑΠ, 2022). 

Το Μεσολόγγι ήταν, για τους Ευρωπαίους, η συμβολική πρωτεύουσα του Αγώνα από το 1823 έως το 1826. Αυτό οφείλεται στον Μαυροκορδάτο, στον Μπάιρον και φυσικά στην Έξοδο. Σε ένα άλλο σημαντικό διδακτορικό ο Αντώνης Διακάκης ασχολείται με Το Μεσολόγγι στο 1821 (Πόλεμος, Οικονομία, Πολιτική, Καθημερινή Ζωή) (Ασίνη, 2019). Πολύ καλή έρευνα, καλογραμμένο, πλούσιο και ακριβές. 

Ο κορυφαίος έλληνας φιλόλογος που ασχολείται με την περίοδο και γενικά τον 19ο αιώνα και ένας γοητευτικός συγγραφέας, ο Αλέξης Πολίτης, συμπλήρωσε ένα σοβαρό κενό στη βιβλιογραφία με το 1821-1831: Μαζί με την Ελευθερία γεννιέται και η καινούργια λογοτεχνία (ποίηση, πεζογραφία, λογιοσύνη) (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2021). Ο Πολίτης όμως δεν είναι μόνο φιλόλογος είναι και ιστορικός. Έτσι αυτό το μικρό βιβλίο σε ανταμείβει πνευματικά και σε βοηθά να συνειδητοποιήσεις μια διάσταση της Επανάστασης (την πνευματική, πολιτιστική, διανοητική) που παραμένει άγνωστη στο ευρύ κοινό. 

Τι απέγιναν οι Αγωνιστές μετά την Επανάσταση; Δύο εξαιρετικές διατριβές που έγραψαν δύο νέες ιστορικοί μας δίνουν μια συνθετική εικόνα που βασίζεται σε πολύ καλή έρευνα που παρουσιάζει το πρόβλημα στις πραγματικές διαστάσεις του αλλά και τις λύσεις που δόθηκαν από το ελληνικό κράτος: Ελισσάβετ Τσακανίκα, Αγωνιστές του ’21 μετά την Επανάσταση (Ασίνη, 2019) και Σωτηρούλα Βασιλείου, Ανταμοιβές των αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης, 1828-1844 (Παπαδόπουλος, 2021). 

Πώς λειτουργεί η ιστορική μνήμη ή μάλλον πώς σκηνοθετείται το παρελθόν; Η Χριστίνα Κουλούρη, στο Φουστανέλες και χλαμύδες: Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821-1930 (Αλεξάνδρεια, 2020) και οι Παναγιώτης Κιμουρτζής και Άννα Μανδυλαρά, στο Φιλέορτο Βασίλειο: Δημόσιες εορτές και εθνικές επέτειοι κατά την Οθωνική περίοδο (Gutenberg, 2023) παρουσιάζουν με αρχειακή, βιβλιογραφική και υλική τεκμηρίωση πώς κατασκευάστηκε η εικόνα που έχουμε για το 1821, κυρίως στη διάρκεια της οθωνικής περιόδου. 

Κυκλοφόρησαν πολλές και καλές συλλογικές εκδόσεις με ενδιαφέροντα κείμενα. Σας συστήνω μια έκδοση με κείμενα ιστορικών της δικής μου γενιάς (Κατανοώντας τον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας, Ηλίας Κολοβός και Κώστας Κωστής, επ., Πατάκης, 2022) και άλλη μια με κείμενα νέων ιστορικών (Εννέα επεισόδια από την Επανάσταση του 1821, Άννα Αθανασούλη, Βάλλια Ράπτη και Βαγγέλης Σαράφης, επ. Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού, 2023). 

Θα ήθελα, επίσης, να σας επιστήσω την προσοχή σε τρεις πολύτιμες σειρές που εκδόθηκαν από τα τρία κορυφαία ιδρύματα που ασχολούνται με την Ελληνική Νεότερη Ιστορία. Οι έξι εκδόσεις της σειράς «1821 Κείμενα Μνήμης» (2019-2023) του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων, οι δέκα εκδόσεις της σειράς «Ιστορική Βιβλιοθήκη 1821» (2019-2022) του Ινστιτούτου Ιστορικών Μελετών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και η «Φιλελληνική Σειρά» της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος (2019-2022) που αποτελείται από 15 τόμους αλλά ελπίζω να συνεχιστεί. 

Τώρα, αν μετά από όλα αυτά, σας έχει μείνει χρόνος, διάθεση, αντοχή και χρήμα, ίσως να σας ενδιαφέρει το βιβλίο μου με τίτλο Ο Ενδοξότερος Αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 (μτφ. Νίκος Ρούσσος, Παπαδόπουλος, 2021) που προσπαθεί να εισαγάγει στην ελληνική ιστοριογραφία τις τεχνικές της αμερικανικής popular history. Δηλαδή ένα βιβλίο γραμμένο για το ευρύ κοινό (ζωντανό, συναρπαστικό) αλλά πολύ καλά τεκμηριωμένο, χωρίς επιστημονικές εκπτώσεις. Εδώ και εδώ θα βρείτε τι έγραψαν γι’ αυτό. 

Απομένουν πολλά να ειπωθούν ακόμα για το 1821. Υπάρχουν αρχεία, ακόμα και πολλά ελληνικά, που παραμένουν ανεκμετάλλευτα. Πολύ περισσότερα στο εξωτερικό. Χρειάζεται να απαλλαγούμε εντελώς από τα στερεότυπα, να εξασφαλίσουμε την πολυμέρεια των οπτικών, να διασφαλίσουμε τη διανοητική εντιμότητα και την επιστημονική ακεραιότητα για να καταλάβουμε καλύτερα αυτήν την πραγματικά ριζοσπαστική και τόσο σύνθετη Επανάσταση. 

---

* Ο Αριστείδης Χατζής είναι Καθηγητής και Διευθυντής του Εργαστηρίου Πολιτικής και Θεσμικής Θεωρίας και Ιστορίας των Ιδεών στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ευχαριστεί για τη βοήθειά της την υποψήφια διδακτόρισσα στο ΕΚΠΑ, Σοφία Πίλουρη.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News