Η γενικευμένη ανακούφιση που συνόδευσε τη σταδιακή άρση των περιορισμών που επιβλήθηκαν για την αντιμετώπιση της Covid μού έφερε στο νου μία από τις ιστορίες του Νασρεντίν Χότζα (ιστορίες της μεσαιωνικής Ανατολής, πιθανότατα στο πλαίσιο της φιλοσοφίας των Σούφι, ανάλογες με τους μύθους του Αισώπου, με πολλά επίπεδα ανάγνωσης, που μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες ήταν πλατιά διαδεδομένες και στην Ελλάδα, ενώ τώρα φαίνεται να έχουν εξαφανιστεί στις νεότερες γενιές). 

Πήγε λοιπόν κάποια μέρα στον Χότζα (όνομα που σημαίνει ιεροδιδάσκαλος) ένας άνθρωπος ζητώντας του να τον βοηθήσει επειδή έμενε με την οικογένειά του σε ένα μικρό σπίτι. Ο Χότζας τον ρώτησε αν έχει ζώα και όταν ο άνθρωπος του απάντησε καταφατικά, ο Χότζας τον συμβούλεψε να βάλει μέσα στο σπίτι του τις κότες. Την επόμενη μέρα, ο άνθρωπος πήγε στον Χότζα λέγοντας ότι η κατάσταση είχε γίνει χειρότερη. Ο Χότζας τον ρώτησε αν έχει κατσίκα, και στην καταφατική του απάντηση, του είπε να τη βάλει κι αυτή μέσα στο σπίτι του. Την τρίτη μέρα, ο άνθρωπος ξαναπήγε στον Χότζα λέγοντας πως η κατάσταση ήταν ακόμα χειρότερη. 

«Εχεις γάιδαρο;» τον ρώτησε ο Χότζας.

«Ναι, Χότζα μου», του είπε αυτός. 

«Βάλ’ τον κι αυτόν μέσα, κι έλα αύριο να μου πεις» τον συμβούλεψε ο Χότζας.

Την επόμενη μέρα ο άνθρωπος ξαναπήγε στον Χότζα, λέγοντας ότι πλέον η κατάσταση είχε γίνει ανυπόφορη. 

«Τώρα, βγάλε έξω την κατσίκα» του είπε ο Χότζας «και έλα αύριο να μου πεις».

Την επόμενη μέρα ο άνθρωπος πήγε στον Χότζα και του είπε ότι τα πράγματα είχαν γίνει λίγο καλύτερα. «Ωραία», του είπε ο Χότζας, «βγάλε έξω και τις κότες».

Ο άνθρωπος ακολούθησε πάλι τη συμβουλή του Χότζα και την επόμενη μέρα τού είπε ότι τα πράγματα είχαν γίνει πολύ καλύτερα. «Βγάλε τώρα και τον γάιδαρο» του είπε ο Χότζας, «κι έλα αύριο να μου πεις».

Την επόμενη μέρα, ο άνθρωπος πήγε στον Χότζα ενθουσιασμένος. «Μας έσωσες, Χότζα μου», του είπε. «Τώρα όλα είναι υπέροχα!».

Νομίζω ότι οι αναλογίες είναι προφανείς – καθώς αυτό που φαίνεται ως επιστροφή στην κανονικότητα σηματοδοτεί σίγουρα την απομάκρυνση από μια πολύ κακή κατάσταση, αλλά κατά κανένα τρόπο το σημείο επιστροφής δεν μπορεί να αποτελεί μια κανονικότητα, με τα ερείπια της κρίσης να υπενθυμίζουν πόσα ακόμα θα πρέπει να γίνουν για να υπάρξει όντως μια κανονικότητα. 

Ακόμη χειρότερα, δεν πρόκειται καν για επιστροφή στο ίδιο σημείο, όπως άλλωστε μας έχει προειδοποιήσει ο Ηράκλειτος, ο σκοτεινός φιλόσοφος, λέγοντας ότι «τα πάντα ρει, δις εις τον αυτόν ποταμόν ουκ αν εμβαίης». 

Εχουν αλλάξει πολλά

Πράγματι, σ’ αυτόν τον ένα χρόνο και κάτι της πανδημίας έχουν αλλάξει πολλά, καθώς ο συνδυασμός της τεχνολογίας με την ανάγκη να πραγματοποιηθούν όσο το δυνατόν περισσότερες δραστηριότητες από απόσταση, οδήγησε στην ενίσχυση των σχετικών τάσεων και την επιτάχυνση των αντίστοιχων διαδικασιών σε πολλούς τομείς της οικονομίας και της κοινωνίας γενικότερα.

Και εδώ δεν αναφέρομαι στις πρόσκαιρες επιπτώσεις του περιορισμού της μετακίνησης στους κλάδους της εστίασης, της διασκέδασης, του σινεμά, των θεατρικών παραστάσεων και των συναυλιών, των μεταφορών και του τουρισμού, που αναμένεται να ανακάμψουν μετά την οικοδόμηση ενός τείχους ανοσίας, αλλά σε κάποιες μόνιμες δομικές αλλαγές.

Ετσι, σημαντικό μέρος του τζίρου του ξενοδοχειακού κλάδου, αλλά και του κλάδου των μεταφορών σε πολλά μέρη του κόσμου προέρχεται από τις μετακινήσεις για λόγους εργασίας, όπως επίσης και για τη συμμετοχή σε συνέδρια. Η γενίκευση των συσκέψεων από απόσταση αναμένεται να διατηρηθεί με διάφορες μορφές, οπότε αυτός ο τζίρος θα μειωθεί σημαντικά. Παράλληλα, η γενίκευση της εργασίας από απόσταση θα επιφέρει μεγάλες ανακατατάξεις στη διεθνή αγορά εργασίας, ενισχύοντας τις τάσεις που ήδη έχουν εμφανιστεί, με την απασχόληση εργαζομένων σε εταιρείες που βρίσκονται όχι μόνο σε άλλη πόλη από τη δική τους, αλλά και σε άλλες χώρες. Και γράφω για ενίσχυση τάσεων και επιτάχυνση διαδικασιών, ανακαλώντας διάφορα ευτράπελα που είχαν γίνει, π.χ., όταν πρωτοεμφανίστηκαν οι πενταψήφιοι αριθμοί με πληροφορίες καταλόγου στη Μεγάλη Βρετανία, κάπου στα μέσα της δεκαετίας του ’90. Οπως, λοιπόν, είχαν γράψει οι αγγλικές εφημερίδες, σε ερωτήσεις για κάποια κεντρικά σημεία, π.χ. στο Λονδίνο, ο υπάλληλος που απαντούσε φαινόταν ότι δεν είχε ιδέα και το έψαχνε, πράγμα που μπορούσε να εξηγηθεί, καθώς βρισκόταν κάπου στην Ινδία, χωρίς να έχει την παραμικρή ιδέα για το Λονδίνο.  

Ψηφιακοί νομάδες

Η τάση αυτή της αποσύνδεσης του τόπου κατοικίας από τον τόπο εργασίας επιδρά επίσης και στην επιλογή του τόπου κατοικίας, ενισχύοντας το φαινόμενο των «ψηφιακών νομάδων» για το οποίο είχε γράψει η Αννα Αθανασιάδη στο Protagon (Οι πόλεις μετά την πανδημία: θάνατος, αναγέννηση ή μετατόπιση). Παράλληλα, επηρεάζεται η δομή της αγοράς, με τη σταδιακή μείωση του πλήθους των μικρών καταστημάτων και την ενίσχυση των αγορών από απόσταση. Επίσης, όπως είναι φανερό, ενισχύεται ο ανταγωνισμός στην αγορά εργασίας σε διεθνές επίπεδο, επιτρέποντας σε πολλές εταιρείες να αλλάξουν τεχνολογία, χωρίς να εξαρτώνται από τις δυσκαμψίες της αγοράς εργασίας στον τόπο εγκατάστασής τους, αφού θα μπορούν αν έχουν εργαζόμενους με καλύτερη εκπαίδευση από άλλες χώρες.

Τέλος, οι παραπάνω εξελίξεις θα ασκήσουν σημαντική επίδραση στην εκπαίδευση. Από το ένα μέρος, η γενίκευση του ανταγωνισμού στην αγορά εργασίας, όπου το εργατικό δυναμικό μιας χώρας θα αντιμετωπίζει ανταγωνισμό από εργαζόμενους σε άλλα μέρη του κόσμου, θα αυξήσει τις απαιτήσεις ως προς την αποτελεσματικότητα των εκπαιδευτικών δομών σε κάθε χώρα, καθώς ο ανταγωνισμός στον χώρο της εργασίας παίρνει τη μορφή ανταγωνισμού ως προς τις γνώσεις και τις δεξιότητες, και αυτό οδηγεί σε ανταγωνισμό εκπαιδευτικών δομών και συστημάτων.

Δημιουργική καταστροφή

Από το άλλο μέρος, η γενίκευση της εξ αποστάσεως διδασκαλίας αυξάνει τον ανταγωνισμό μεταξύ των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Ηδη, πάρα πολλά προγράμματα εξειδίκευσης σε νέες τεχνολογίες ή τεχνικές διατίθενται online από πολλά πανεπιστήμια, ενώ γενικεύονται και τα προγράμματα πλήρους φοίτησης. Οπως μάλιστα είχα ήδη υποστηρίξει το 2019 στο 12ο Συνέδριο Χημικής Μηχανικής, στην Αθήνα, αναφερόμενος στις πιθανές επιπτώσεις της Βιομηχανικής Επανάστασης, μπορεί και στον χώρο της ανώτατης εκπαίδευσης να εμφανιστεί ένα φαινόμενο ανάλογο με αυτό που ο αυστριακός οικονομολόγος Joseph Schumpeter ονόμασε «δημιουργική καταστροφή», με την απαξίωση εκείνων των σχολών που δεν θα μπορέσουν να παρακολουθήσουν τις εξελίξεις, τόσο στο επιστημονικό τους αντικείμενο, όσο και στις διαρκώς εξελισσόμενες εκπαιδευτικές τεχνολογίες.

Από τα παραπάνω είναι φανερό ότι στις σημερινές συνθήκες η απλή διαχείριση της πανδημίας είναι μεν σημαντική, δεν είναι όμως αρκετή. Απαιτείται παράλληλα εμπνευσμένη πολιτική για να μπορέσει η χώρα να καταλάβει μια καλή θέση στις επερχόμενες συνθήκες. Σε αντίθετη περίπτωση, η απλή διαχείριση θα μετατραπεί σε διαρκή μάχη οπισθοφυλακών, όπου στο τέλος οι έχοντες τα ηνία της εξουσίας θα βρεθούν στη θέση των πρεσβευτών της Βενετίας στην Αγγλία, οι οποίοι στην παρατήρηση ότι η Βενετία είχε χάσει πια τη δύναμή της (λόγω της ανακάλυψης των νέων δρόμων που μείωσαν δραματικά τη σημασία της Μεσογείου), απάντησαν ότι «δεν είναι δικό μας το λάθος, απλά ο κόσμος έχει αλλάξει» – «il mondo e cambiato!».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News