Στις 7 Ιουνίου 2024 ο ΟΗΕ ανακήρυξε το 2025 Διεθνές Ετος Κβαντικής Επιστήμης και Τεχνολογίας (International Year of Quantum Science and Technology  – IYQ). Σύμφωνα με τη διακήρυξη, στόχος των δράσεων που θα πραγματοποιηθούν το 2025 είναι η αύξηση της ευαισθητοποίησης του κοινού για τη σημασία της κβαντικής επιστήμης και των εφαρμογών της. Στη συγκριμένη ανακήρυξη συνέβαλαν πολλές επιστημονικές ενώσεις, όπως η International Union of Pure and Applied Physics (IUPAP – Διεθνής Ενωση Καθαρής και Εφαρμοσμένης Φυσικής), η International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC – Διεθνής Ενωση Καθαρής και Εφαρμοσμένης Χημείας), η International Union of Crystallography (IUCr Διεθνής Ένωση Κρυσταλλογραφίας) και η International Union of History and Philosophy of Science and Technology (IUHPST – Διεθνής Ενωση Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης και Τεχνολογίας).

Το 2025 επιλέχθηκε για αυτό το Διεθνές Ετος καθώς φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από τον Ιούλιο του 1925, όταν δημοσιεύθηκε στο Zeitschrift für Physik (Επιθεώρηση για τη Φυσική) το άρθρο ενός γερμανού φυσικού, του Βέρνερ φον Χάιζενμπεργκ. Το άρθρο αυτό θεωρείται σήμερα ως το γενέθλιο κείμενο της κβαντομηχανικής, της θεωρίας που περιγράφει την παράξενη συμπεριφορά των ατόμων, των υποατομικών και άλλων μικροσκοπικών σωματιδίων, και στην οποία οφείλονται εντυπωσιακά επιτεύγματα σε τόσο πολλούς τομείς, όπως π.χ. οι ασύρματες επικοινωνίες, τα λέιζερ και οι (ερχόμενοι) κβαντικοί υπολογιστές. Και είναι εντυπωσιακό ότι η πορεία της επιστημονικής έρευνας που έφτασε στα σύγχρονα επιτεύγματα, ξεκίνησε διαλύοντας τις βεβαιότητες της Φυσικής του τέλους του 19ου αιώνα.

Μια πορεία με σταθμούς το Μόναχο και το Βερολίνο

Μόναχο 1874 (οι βεβαιότητες…)

Οπως διηγήθηκε αργότερα (1924) ο ίδιος ο Μαξ Πλανκ, όταν ξεκίνησε τις πανεπιστημιακές σπουδές του στη Φυσική στο Μόναχο, ζήτησε τη συμβουλή του σημαντικού καθηγητή του, Philipp von Jolly (Φίλιπ φον Τζόλι) σχετικά με τις συνθήκες και τις προοπτικές του κλάδου σπουδών που είχε επιλέξει. Ο Τζόλι περιέγραψε τη Φυσική ως «μια ιδιαίτερα αναπτυγμένη, σχεδόν πλήρως ωριμασμένη επιστήμη, που μέσα από το κορυφαίο επίτευγμα της ανακάλυψης της αρχής της διατήρησης της ενέργειας, αναμφισβήτητα θα πάρει σύντομα την τελική, σταθερή μορφή της. Μπορεί ακόμη να συνεχίσει να πηγαίνει στη μία ή την άλλη γωνία, εξετάζοντας προσεκτικά ή βάζοντας σε τάξη μια σημείωση εδώ και έναν τίτλο εκεί, αλλά το σύστημα ως σύνολο είναι ασφαλές, και η θεωρητική Φυσική πλησιάζει αισθητά την ολοκλήρωσή της στον ίδιο βαθμό που έκανε η γεωμετρία πριν από αιώνες». Με άλλα λόγια, προς το τέλος του 19ου αιώνα θεωρούσαν ότι δεν υπάρχουν νέα πράγματα να ανακαλυφθούν στη Φυσική και εκκρεμούσαν μόνο δύο «ανωμαλίες», η εξήγηση της ακτινοβολίας του μέλανος σώματος και η ερμηνεία του φωτοηλεκτρικού φαινομένου. Ομως…

Βερολίνο 1900 (η ανατροπή)

Περπατώντας στη Βίλχελμ-Στράσε στο Βερολίνο, προς την Πύλη του Βρανδεμβούργου, υπάρχει σε ένα κτίριο μία λιτή επιγραφή: «MAX PLANCK BEGRÜNDETE HIER AM 14.12.1900 IN EINEM VORTRAG DIE QUANTENTHEORIE» (Εδώ ο Μαξ Πλανκ θεμελίωσε στις 14/12/1900 με μία διάλεξη την κβαντική θεωρία).

Πράγματι ήταν η ειρωνεία της τύχης, ο φοιτητής στον οποίο ο καθηγητής του προφήτευε ένα τέταρτο του αιώνα πριν ότι δεν έχει πολλά νέα πράγματα να δώσει πια η Φυσική (τα ξέρουμε σχεδόν όλα), να ανατρέψει αυτήν την εκτίμηση δημιουργώντας την κβαντική θεωρία για να ερμηνεύσει τα πειραματικά αποτελέσματα της ακτινοβολίας του μέλανος σώματος, θεωρία που άνοιξε τον Ασκό του Αιόλου και λίγα χρόνια αργότερα οδήγησε στην κβαντομηχανική, αλλάζοντας εκ βάθρων την επιστήμη της Φυσικής.

Αλλαγή παραδείγματος

Η επιστημολογική τομή, που σηματοδότησε η κβαντομηχανική σε σχέση με την κλασική Φυσική, αποδόθηκε από τον Τόμας Κουν ως «αλλαγή παραδείγματος» στο περίφημο βιβλίο του για τη «Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων» (1962). Ο Κουν έδωσε έμφαση στην ιστορική και κοινωνιολογική διάσταση της παραγωγής της επιστήμης, ως συλλογικής διαδικασίας με βασικά στοιχεία την «ομαλή επιστήμη» που συνδέεται με την έννοια του «παραδείγματος» και τις «ανωμαλίες» που προκύπτουν στην πορεία, ανωμαλίες που μπορεί τελικά να οδηγήσουν σε κρίση του παραδείγματος που κυριαρχεί, έως ότου πραγματοποιηθεί μια επιστημονική επανάσταση με την επικράτηση ενός νέου «παραδείγματος».

Στην περίοδο της «ομαλής επιστήμης» όπου κυριαρχεί ένα συγκεκριμένο «παράδειγμα», η ερευνητική δραστηριότητα των επιστημόνων ακολουθεί παραδεδεγμένες μεθόδους, χρησιμοποιώντας γενικώς παραδεκτά άρθρα, βιβλία και επιστημονικές αυθεντίες, αφήνοντας εκτός κριτικής τις αρχές και τις μεθόδους του παραδείγματος.

Ομως, μέσα στη συνεχή διαδικασία του puzzle solving εμφανίζονται και ορισμένοι άλυτοι γρίφοι. Αν τέτοιοι γρίφοι αρχίζουν να συσσωρεύονται, αρχίζουν ορισμένοι επιστήμονες να αμφισβητούν και τις βασικές αρχές του παραδείγματος, πράγμα που οδηγεί σταδιακά σε γενικευμένη σύγχυση. Η κρίση γίνεται πιο σοβαρή, όταν εμφανιστεί ένα αντίπαλο παράδειγμα. Μάλιστα, καθώς το παράδειγμα δίνει τον τρόπο με τον οποίο οι επιστήμονες βλέπουν τον κόσμο, δύο αντίπαλα παραδείγματα θα βλέπουν τον κόσμο με διαφορετικό τρόπο. Οταν τελικά εγκαταλειφθεί το ένα παράδειγμα και επικρατήσει το άλλο, έχουμε αυτό που ο Κουν έχει αποκαλέσει «επιστημονική επανάσταση».

Η ερμηνευτική δύναμη που είχε η επιστημολογική προσέγγιση του Κουν οδήγησε στη γενίκευση της εφαρμογής της έννοιας του παραδείγματος, όσο και της αλλαγής παραδείγματος σε πολλά διαφορετικά πεδία, φθάνοντας από την επιστήμη ως και στην πολιτική.

Και πράγματι είναι άλλη μια ειρωνεία της τύχης ότι το 2025, που γιορτάζονται τα 100 χρόνια της κβαντικής θεωρίας (που ανέτρεψε όλες τις βεβαιότητες της κλασικής Φυσικής), ζούμε μια διαφορετική αλλαγή παραδείγματος, τώρα πλέον στον χώρο της πολιτικής, σε διεθνές επίπεδο μάλιστα.

Βερολίνο: Checkpoint Charlie (οι βεβαιότητες…)

Σημείο Ελέγχου Τσάρλι: Ετσι ονομάστηκε από την πλευρά των «Δυτικών» Συμμάχων το πιο γνωστό σημείο διέλευσης του Τείχους του Βερολίνου μεταξύ Δυτικού και ανατολικού Βερολίνου, στη Φρίντριχ-Στράσε (πολύ κοντά στην Βίλχελμ-Στράσε που γράψαμε πιο πριν) στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου. Και μπορεί το 1963 να συγκεντρώθηκαν εκεί τα τανκς των Δυτικών απέναντι στα τανκς της ΕΣΣΔ και των συμμάχων της, όμως τώρα τόσα χρόνια μετά την πτώση του Τείχους το 1989 και την συνακόλουθη ενοποίηση της; Γερμανίας, το Checkpoint Charlie αποτελεί ένα από τα κυριότερα τουριστικά αξιοθέατα του Βερολίνου. Ηταν τότε που η κατάρρευση του Συμφώνου της Βαρσοβίας σηματοδοτούσε τη νίκη του δυτικού καπιταλιστικού κόσμου, με τις ΗΠΑ ως μοναδική υπερδύναμη. Και ήταν αυτές οι εξελίξεις που έδειχναν προς το τέλος της ιστορίας, όπως έγραψε και ο Φουκουγιάμα, καθώς τίποτε δεν φαινόταν να απειλεί την παγκόσμια τάξη που είχε επικρατήσει με την αρχή τη τελευταίας δεκαετίας του 20ού αιώνα.

Μόναχο 2025 (Η ανατροπή)

Ομως στα 35 χρόνια που πέρασαν έχουν συμβεί τόσο πολλά (ενδεικτικά οι Δίδυμοι Πύργοι, η άνοδος της Κίνας και σταδιακά και της Ινδίας, ο πόλεμος στην Ουκρανία και τώρα η νέα αμερικανική πολιτική του Ντόναλντ Τραμπ). Ετσι, οι παλιές βεβαιότητες έχουν χαθεί, οι πυλώνες στους οποίους στηριζόταν ο σχεδιασμός πολιτικής των ευρωπαϊκών κρατών έχουν γκρεμιστεί, η παγκόσμια τάξη που είχε εγκαθιδρυθεί στις αρχές του 1990 έχει καταρρεύσει και η αναφορά στο τέλος της ιστορίας ακούγεται πλέον ως πικρή ειρωνεία.

Ακόμα και το «Ich bin ein Berliner» (είμαι ένας Βερολινέζος) που ο πρόεδρος Τζον Φιτζέραλντ Κένεντι, εκφώνησε στα γερμανικά το 1963 στο Checkpoint Charlie για να δηλώσει εμφατικά την συμπαράσταση της Αμερικής στη Δυτική Γερμανία, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη νέα αμερικανική πολιτική του Ντόναλντ Τραμπ. Τώρα, όπως μετέφερε στο Μόναχο στους ευρωπαίους ηγέτες ο αντιπρόεδρος Βανς, από την οπτική γωνία της νέας αμερικανικής κυβέρνησης, οι καιροί έχουν αλλάξει. «Υπάρχει ένας νέος σερίφης στην πόλη» είπε χαρακτηριστικά.

Και τώρα, τι;

Οι επαναστατικές αλλαγές στη Φυσική κατά το πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα, με την κρίση του κλασικού παραδείγματος, δημιούργησαν μεγάλη σύγχυση. Είναι χαρακτηριστικά τα λόγια του Βόλφγκανγκ Πάουλι (γνωστού για την απαγορευτική αρχή στη δομή του ατόμου) που είπε σε έναν φίλο του «για την ώρα η Φυσική βρίσκεται για μια ακόμη φορά σε τρομερή σύγχυση. Οπως και να ’χει, η κατάσταση παραείναι δύσκολη για μένα και θα ήθελα να είχα γίνει ηθοποιός του κινηματογράφου ή κάτι ανάλογο και ποτέ στη ζωή μου να μην είχα ακούσει λέξη για τη Φυσική».

Και ναι μεν στη Φυσική μια συλλογική προσπάθεια ενός μεγάλου αριθμού επιστημόνων οδήγησε στο ξεπέρασμα της κρίσης και στα σύγχρονα τεχνολογικά επιτεύγματα. Με την πολιτική στην Ευρώπη και την πολιτική της Ευρώπης όμως τι γίνεται;

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News