Χρειάστηκαν περί τα 500 χρόνια για να οριστικοποιηθούν  τα σύνορα των κρατών που συμμετέχουν σήμερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το πρώτο κατοχυρωμένο σύνορο ήταν το 1536 μεταξύ της Ισπανίας και της Πορτογαλίας. Κάποια άλλα σύνορα κυρίως, στη Δυτική Ευρώπη, έχουν μείνει σταθερά για αιώνες, ενώ στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη έχουν μεταβληθεί πολλές φορές. Ιδιαίτερα οι κάτοικοι των μεγάλων πεδιάδων, χωρίς να έχουν φυσικά σύνορα, έπρεπε κάθε φορά να πολεμήσουν για αυτά. Η Συνθήκη της Βεστφαλίας το 1648, που σφράγισε τον Τριακονταετή Πόλεμο, έθεσε και τις αρχές της αναγνώρισης των συνόρων ως βάση της διεθνούς νομιμότητας.

Υπάρχουν περιοχές που σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους έχουν βρεθεί από τη μία ή την άλλη πλευρά των συνόρων. Τα γαλλογερμανικά σύνορα καθορίστηκαν το 1815, τροποποιήθηκαν το 1871 και ξανά το 1919, το 1940 και το 1945. Για να φτάσει η Ελλάδα στη σημερινή μορφή της χρειάστηκαν πάνω από 130 χρόνια (1830-1947). Το 1830 υπογράφτηκε το Πρωτόκολλο της Ανεξαρτησίας από την Αγγλία, τη Γαλλία και τη Ρωσία και το 1947 υπογράφτηκε στο Παρίσι η Συνθήκη σύμφωνα με την οποία η Ιταλία εκχωρεί στην Ελλάδα με πλήρη κυριαρχία τα νησιά της Δωδεκανήσου και τις παρακείμενες νησίδες.

Το 1957, με τη Συνθήκη της Ρώμης, ξεκίνησε η διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης, με τη σταδιακή ένταξη κρατών στη Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα. Σε μια ενότητα κρατών-μελών με διαφορετικά διοικητικά και κοινωνικά συστήματα, διαφορετικές γλώσσες και συχνά αντικρουόμενα συμφέροντα, οι περιοχές εκατέρωθεν των συνόρων είχαν λίγες ευκαιρίες συνεργασίας.

Χρειάστηκε να περάσουν περίπου 30 χρόνια από την ίδρυση της τότε ΕΟΚ, με την Ενιαία Πράξη το 1986, για να ξεκινήσουν, διστακτικά στην αρχή, πιλοτικά προγράμματα συνεργασίας μεταξύ διασυνοριακών περιοχών. Οι νέοι κανονισμοί των Διαρθρωτικών Ταμείων του 1988 εισήγαγαν την πρωτοβουλία Interreg για τα εσωτερικά χερσαία σύνορα που επεκτάθηκαν αργότερα και στα θαλάσσια, αλλά και στα εξωτερικά σύνορα, ενόψει και της διεύρυνσης. Στην Ελλάδα, εκτός από τα χερσαία σύνορά της, ως επιλέξιμες περιοχές στην πρωτοβουλία Interreg θεωρήθηκαν επίσης πολλά από τα παραμεθόρια ελληνικά νησιά, όπως η Κρήτη, τα νησιά του Βορείου και Ανατολικού Αιγαίου και η Κέρκυρα στο Ιόνιο.

Η διασυνοριακή συνεργασία δεν ήταν χωρίς δυσκολίες. Δεν υπήρχε προηγούμενη εμπειρία. Όλα έπρεπε να συγκροτηθούν  από την αρχή. Για μεγάλο διάστημα έλλειπαν οι κατάλληλες διαδικασίες συνεργασίας και το κατάλληλο νομοθετικό πλαίσιο, τόσο στα εσωτερικά, αλλά ακόμα περισσότερο στα εξωτερικά σύνορα. Δύσκολη ήταν η συνεργασία μεταξύ διασυνοριακών θαλάσσιων περιοχών. Η απόσταση που χωρίζει τις περιοχές επηρεάζει σημαντικά την επιτυχία ή μη των προγραμμάτων αυτών. Η συνεργασία στα εξωτερικά σύνορα ήταν ιδιαίτερα πολύπλοκη. Οι τρίτες χώρες, οι οποίες συμμετέχουν στην Interreg, χρηματοδοτούνται  για τις ενέργειες συνεργασίας από τα διάφορα κοινοτικά προγράμματα που τις αφορούν, ενώ τα κράτη-μέλη από τα Διαρθρωτικά Ταμεία. Πολλά από τα διασυνοριακά προγράμματα παρουσίασαν καθυστερήσεις στην απορρόφηση των σχετικών κονδυλίων, γιατί οι συνεργαζόμενες πλευρές δυσκολεύονταν να συμφωνήσουν σε κοινά έργα.

Ενα ιδιαίτερα σημαντικό βήμα για τις τότε σχέσεις της Ελλάδας με τους γείτονές της ήταν το πρώτο (αλλά και τελευταίο) πρόγραμμα διασυνοριακής συνεργασίας με την Τουρκία. Στο πλαίσιο του Interreg  2000-2006, ο τότε υφυπουργός Οικονομίας, Χρήστος Πάχτας, ανακοίνωσε ότι για πρώτη φορά η Τουρκία συμμετέχει σε πρόγραμμα διασυνοριακής συνεργασίας μέσω της οποίας θα προωθηθούν δράσεις και έργα, τόσο στα χερσαία σύνορα (περιοχή Εβρου) όσο και στα θαλάσσια σύνορα των δύο χωρών (περιοχή Αιγαίου). Η επιλέξιμη περιφέρεια κάλυπτε όλες τις ηπειρωτικές και θαλάσσιες γειτονικές περιοχές της Ελλάδας και της Τουρκίας, συνολικής έκτασης 81.215 km2. Ο πληθυσμός της αριθμούσε 8.100.753 κατοίκους. Το σύνολο των πόρων του Προγράμματος για την ελληνική πλευρά ανερχόταν σε 46,6 εκατ. ευρώ και για την τουρκική πλευρά σε 18,75 εκατ. ευρώ.

Οι δράσεις που ήταν επιλέξιμες στο πλαίσιο του προγράμματος αφορούσαν, μεταξύ άλλων, υποδομές (ολοκληρωμένη διαχείριση και βελτίωση των πυλών εισόδου και των συνδέσεών τους με τα αστικά κέντρα και δίκτυα, ώστε να ενισχυθεί η υποδομή για τη σύναψη σχέσεων διασυνοριακής συνεργασίας), οικονομική ανάπτυξη και απασχόληση που παρέχει τη δυνατότητα επιχειρηματικής συνεργασίας μεταξύ ΜΜΕ για ανταλλαγή τεχνογνωσίας κ.ά. Ιδιαίτερα στον τομέα του τουρισμού, που περιλαμβάνει ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων στις επιλέξιμες περιοχές, επιδιωκόταν η ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας με επίκεντρο τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού και την ανάδειξη συνεργασιών με έμφαση στην αξιοποίηση φυσικών και πολιτιστικών πόρων. Επίσης, μπορούσαν να χρηματοδοτηθούν δράσεις που συνδέονταν με το περιβάλλον, την ποιότητα ζωής και τον πολιτισμό.

Σήμερα όλα αυτά φαίνονται σαν σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Η συνεργασία έχει αντικατασταθεί με ηχοβολιστικά συστήματα, ηλεκτρονικά μάτια, αύρες, Frontex και εισβολές απελπισμένων προσφύγων-μεταναστών από τα χερσαία και τα θαλάσσια σύνορά μας.

Το 2003  εκλέχθηκε πρωθυπουργός στην Τουρκία ο Ταγίπ Ερντογάν. Το δεύτερο διασυνοριακό πρόγραμμα Ελλάδα – Τουρκία της περιόδου 2007-2013 τέθηκε σε αναστολή. Πρέπει να αναρωτηθούμε γιατί. Οι συνθήκες για την Τουρκία φαίνονταν τότε ευνοϊκές. Μετά τη σύνοδο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στο Ελσίνκι τον Δεκέμβριο του 1999, η Τουρκία απέκτησε το καθεστώς της υποψήφιας για ένταξη χώρας. Κατά τη σύνοδο της 16ης και 17ης Δεκεμβρίου 2004, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο αποφάσισε ότι η Τουρκία πληροί επαρκώς τα κριτήρια για την έναρξη διαπραγματεύσεων προσχώρησης. Γιατί λοιπόν διέκοψε η Τουρκία κάθε συζήτηση για διασυνοριακή συνεργασία, εφόσον είχε κατοχυρώσει την απόφαση του 2004;

Εκτός από τα λεγόμενα κριτήρια της Κοπεγχάγης (δημοκρατία και κράτος δίκαιου, οικονομία της αγοράς, ικανότητα εφαρμογής των κοινοτικών κανόνων) που πρέπει να πληρούν τα υποψήφια κράτη-μέλη για να ενταχθούν στην ΕΕ, υπάρχει και ένα άλλο θέμα το οποίο η Τουρκία ποτέ δεν είδε με καλό μάτι. Για να ενταχθεί οριστικά στην Ενωση ένα  υποψήφιο κράτος-μέλος, θα πρέπει να έχει επιλύσει οποιεσδήποτε εδαφικές διαφορές έχει με ένα ήδη μέλος της Ενωσης.

Είχαμε συγκεκριμένα παραδείγματα. Η Ιταλία μπλόκαρε για μήνες την ένταξη της Σλοβενίας το 2004 μέχρι να επιλυθεί μια εδαφική της διαφορά λίγων στρεμμάτων. Αργότερα η Σλοβενία μπλόκαρε την είσοδο της Κροατίας. Η διαμάχη για τα επίμαχα ύδατα της βόρειας Αδριατικής και μια λωρίδα γης μεταξύ του Ζάγκρεμπ και της Λιουμπλιάνα χρονολογείται πίσω στο 1991, κατά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Η Σλοβενία εμπόδισε τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Κροατίας το 2008 λόγω αυτών των συνοριακών ζητημάτων. Οι δύο πλευρές συμφώνησαν τελικά να παραπέμψουν το θέμα στο διεθνές δικαστήριο της Χάγης και η συμφωνία επέτρεψε στην Κροατία να συνεχίσει τις ενταξιακές συνομιλίες και να ενταχθεί στην Ενωση το 2013.

Οταν έγινε ξεκάθαρο ότι οι διαπραγματεύσεις για την ένταξη της Τουρκίας δεν μπορούσαν να συνεχιστούν, η Τουρκία «ξεσάλωσε» και δεν την ενδιέφερε πλέον να πληροί ή όχι τον όρο της μη διαφωνίας για συνοριακά θέματα με ήδη κράτη – μέλη της ΕΕ και άρχισε επιπλέον να αμφισβητεί και τις διεθνείς συνθήκες.

Τα προγράμματα συνεργασίας επεκτάθηκαν. Με τη Συνθήκη της Λισαβώνας, που τέθηκε σε ισχύ από τον Δεκέμβριο του 2009, εισήχθη η έννοια της εδαφικής συνοχής που έδωσε μια περαιτέρω ώθηση τόσο στη σημασία του χώρου στην ανάπτυξη, όσο και στις διάφορες δράσεις συνεργασίας που συμβάλουν στην ισχυροποίηση ενοποιητικών σχέσεων των λαών της ΕΕ. Τα προγράμματα συνεργασίας κάλυψαν όχι μόνο τις γειτνιάζουσες διασυνοριακές περιοχές, αλλά και ομάδες κρατών και περιφερειών στην ίδια, ευρύτερη γεωγραφική περιοχή και συνεργασίες τοπικών αυτοδιοικήσεων, ανεξάρτητα από τη γεωγραφική τους γειτνίαση, για την επίτευξη κοινών δράσεων και ανταλλαγής εμπειριών σε τομείς όπως η προστασία του περιβάλλοντος, η ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας, η έρευνα, ο τουρισμός, οι μεταφορές.

Την τρέχουσα προγραμματική περίοδο 2014-2020 η Ελλάδα έχει μια σειρά συνεργασιών σε διάφορα επίπεδα με τους γείτονες της:

• Τα διμερή Διασυνοριακά Προγράμματα αφορούν τα κράτη που γειτνιάζουν στα χερσαία, θαλάσσια, εσωτερικά και εξωτερικά σύνορά μας με Βουλγαρία, Ιταλία, Κύπρο, Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας και Αλβανία.
• Τα πολυμερή Προγράμματα Εδαφικής Συνεργασίας αφορούν κράτη, περιφέρειες και τοπικές αυτοδιοικήσεις που δεν γειτνιάζουν απαραίτητα και αναπτύσσουν κοινά προγράμματα όπως στην Αδριατική – Ιόνιο, στη Μεσόγειο στις διάφορες μορφές της, τη Μαύρη Θάλασσα, στα Βαλκάνια και σε ευρωπαϊκό επίπεδο

Σε κανονικές συνθήκες, με εξαίρεση το θέμα «Τουρκία» για την Ελλάδα, γιατί το πρόγραμμα Βουλγαρία – Τουρκία για την περίοδο 2014-2020 υλοποιείται κανονικά, το μέλλον της διασυνοριακής και ευρύτερης εδαφικής συνεργασίας έχει πολύ ενδιαφέρον και μέλλον και για την Ευρώπη και για την Ελλάδα. Μέχρι σήμερα η διασυνοριακή συνεργασία εξομάλυνε σταδιακά και βοήθησε την ένταξη κρατών μελών στην Ενωση και την μετέπειτα ενσωμάτωση νέων κρατών μελών όπως η Κροατία, Σλοβενία, Βουλγαρία, Ρουμανία κ.λπ.

Ωστόσο τα ερωτήματα είναι πολλά. Ποιο μπορεί να είναι το μέλλον της διασυνοριακής και ευρύτερης εδαφικής συνεργασίας στην εποχή του κορονοϊού και της μετανάστευσης; Είναι γεγονός ότι πλέον πολλές επαφές και συνεργασίες μπορούν να αναπτυχθούν διαδικτυακά. Πόσο μπορεί να αντικαταστήσουν οι  διαδικτυακές επαφές τις ανθρώπινες συναντήσεις; Ποιες καινούργιες εμπειρίες θα μας δώσουν οι διαδικτυακές συναντήσεις και ποια προβλήματα θα παρουσιαστούν όταν τα βόρεια σύνορά μας μπορεί να είναι κλειστά λόγω Μεταναστευτικού;

---

* Ο Μάριος Καμχής είναι πρώην στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, πρώην πρόεδρος της ΜΟΔ Α.Ε.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News