Είχατε σκεφτεί ποτέ ότι αν είστε λευκή γυναίκα δεν δικαιούστε να φοράτε χρυσούς κρίκους στα αυτιά γιατί είναι ιερά σύμβολα των μαύρων γυναικών της Αφρικής; Εχει ειπωθεί κι αυτό, στο πλαίσιο της πολιτισμικής οικειοποίησης και της υπερευαισθησίας, που έχει ξεσπάσει τα τελευταία χρόνια, ωστόσο το συγκεκριμένο παράδειγμα είναι αναμφίβολα ατυχές. Μικροί ή μεγάλοι, οι κομψοί κρίκοι είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα απλό κόσμημα. Είναι κατοχυρωμένο γυναικείο σύμβολο (αν και φορέθηκαν από άνδρες επίσης), σύμβολο καταπίεσης και ελευθερίας, αξεσουάρ, που συμβολίζει αντίσταση και αποκατάσταση. Αλλά δεν έγιναν πολιτισμικό φαινόμενο από τη μια νύχτα στην άλλη. Χρησιμοποιήθηκαν σχεδόν σε όλους τους πολιτισμούς, και η ιστορία τους χάνεται στα βάθη της αρχαιότητας, περνώντας από τον αρχαιοελληνικό χώρο και φτάνοντας στην Αίγυπτο  και τη Μεσοποταμία, τουλάχιστον 5.000 χρόνια πριν.

Τι σημαίνει, όμως, ο όρος που στις μέρες μας ανάβει φωτιές, ειδικά στις ΗΠΑ; Η πολιτισμική οικειοποίηση (cultural appropriation) είναι η υιοθέτηση (συχνά κλοπή) συμβόλων, τελετουργιών ή άλλων αισθητικών στοιχείων μιας κουλτούρας αυτόχθονων ομάδων από μια άλλη κουλτούρα, που συνήθως είναι «ανώτερη» οικονομικά ή κοινωνικά. Και ίσως καλύτερος από τον όρο οικειοποίηση είναι ο όρος ιδιοποίηση. Συνήθως, μάλιστα, οι καταχραστές έθνικ στοιχείων δεν κατανοούν καν τον αρχικό συμβολισμό τους, τα μετατρέπουν σε ρηχά αντικείμενα ποπ κουλτούρας και εμπορεύματα προς εκμετάλλευση, αναπαράγοντας, επιπλέον, στερεότυπα και αδιαφορώντας στην ουσία για τη συνεχιζόμενη καταπίεση.

Να το πούμε με πιο απλά λόγια; Λατρεύουμε τις τσιγγάνικες φούστες αλλά όχι τις Τσιγγάνες, τα αφρικάνικα μπατίκ αλλά όχι τις Αφρικάνες, τα τατουάζ με κινέζικα σύμβολα αλλά όχι τους Κινέζους, μας αρέσουν τα μαλλιά ράστα αλλά δεν έχουμε ιδέα για τον ρασταφαριανισμό, και η γιόγκα είναι τρέντι, αλλά αγνοούμε την ινδική φιλοσοφική παράδοση, που βρίσκεται πίσω της.

Στις ημέρες μας, όμως, η εκμετάλλευση ξένων συμβόλων δεν περνάει απαρατήρητη. H Κιμ Καρντάσιαν έχει κατηγορηθεί πολλές φορές για πολιτισμική οικειοποίηση, από το #KimOhNo της μέχρι τα κοτσιδάκια, και το make up «blackface», που λανσάρισε το 2017. Η αδελφή της, Κένταλ Τζένερ, κατηγορήθηκε επίσης για εκμετάλλευση της κουλτούρας του Μεξικού, όταν συμμετείχε στην διαφημιστική καμπάνια της Tequila 818 με μια έθνικ ενδυμασία. Πυρά δέχτηκε και ο καναδός τραγουδιστής Τζάστιν Μπίμπερ, που αποφάσισε να πλέξει (για πολλοστή φορά) τα μαλλιά του κοτσιδάκια ράστα.

Στην βιομηχανία της μόδας, εξάλλου, η πολιτισμική οικειοποίηση δεν είναι ούτε νέο ούτε πρωτότυπο φαινόμενο. Κάθε σεζόν οι κολεξιόν των μεγάλων οίκων χρησιμοποιούν διάφορα έθνικ σύμβολα, συνήθως «κλεμμένα» από διαφορετικές κουλτούρες και θρησκείες.

Διαμαρτυρία στο Instagram για την οικειοποίηση του κιμονό από την Κιμ Καρντάσιαν

 

Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.

 

Η δημοσίευση κοινοποιήθηκε από το χρήστη ?S? (@shiipunzel.thelostprincess)

Υπάρχει όμως μια λεπτή γραμμή ανάμεσα στην απότιση φόρου τιμής σε έναν πολιτισμό (cultural appreciation) και την  πολιτισμική οικειοποίηση (cultural appropriation), ειδικά όταν γίνεται ως fashion statement και ακόμα χειρότερα όταν δεν τιμά καν τους παραδοσιακούς τεχνίτες και την κουλτούρα τους. Θέλετε μερικά παραδείγματα;

Οι Dolce & Gabbana με τη συλλογή τους «Patchwork di Sicilia», για την άνοιξη και το καλοκαίρι 2021, που παρουσίασαν στην Εβδομάδα Μόδας του Μιλάνου τον Σεπτέμβριο του 2020, δόξασαν τις παραδόσεις της πατρίδας τους της Σικελίας, συμμετέχοντας -σε καιρούς μεγάλης κρίσης- στις προσπάθειες για την αναγέννηση της βιομηχανίας της ιταλικής μόδας.

Και φέτος, το υπερθέαμα του Dior, με το οποίο ο διάσημος γαλλικός οίκος τίμησε τον ελληνικό πολιτισμό και τα 200 χρόνια από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, έστειλε εικόνες από το Παναθηναϊκό Στάδιο σε όλο τον πλανήτη με τις made in Greece δημιουργίες του. Ωστόσο, για να γίνει αυτό, η καλλιτεχνική διευθύντρια του οίκου Μαρία Γκράτσια Κιούρι συνεργάστηκε με αρχαιολόγους, και επί δύο χρόνια μελετούσε αρχεία, επισκεπτόταν αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία, παραδοσιακά εργαστήρια αργυροχοΐας και χρυσοχοΐας, ατελιέ ραπτικής και εργαστήρια παραδοσιακών στολών στην Ελλάδα, που διατηρούν ευλαβικά παραδοσιακές τεχνικές και μεθόδους. Και φυσικά όλα τα κομμάτια της συλλογής Dior Cruise2022 φέρουν τη σήμανση Made in Greece.

Ωστόσο δεν είναι κάτι που συνηθίζεται, ενώ θα έπρεπε. Η κορεάτισσα fashion editor Τζόαν Κονγκ μας θυμίζει στο Buro, ότι το 2016, για παράδειγμα, τα μοντέλα Αντριάνα Λίμα, Ελσα Χοσκ και Λαΐς Ριμπέιρο  -που δεν είναι Κινέζες– εμφανίστηκαν στο ντεφιλέ του οίκου Victoria’s Secret με look εμπνευσμένα από κινεζικά θέματα όπως ο φτερωτός δράκος, το εφαρμοστό φόρεμα κιπάο και οι μεταξωτές κόκκινες φούντες.

Και παρά το γεγονός ότι το 2012, η εμφάνιση της Κάρλι Κλος με στοιχεία της ινδιάνικης κουλτούρας –μπικίνι με λεοπάρ πριντ, καστόρινα κρόσια, κοσμήματα με πέτρες τιρκουάζ και φτερά του πολέμου στο κεφάλι- προκάλεσε τόσο μεγάλες αντιδράσεις ώστε η μάρκα αναγκάστηκε να ζητήσει συγγνώμη, το 2017, παρουσίασε και πάλι ένα φόρεμα εμπνευσμένο από τους ιθαγενείς της Αμερικής στη θεματική ενότητα «Nomadic Adventures».

Την ίδια χρονιά τα χτενίσματα στην επίδειξη του Marc Jacobs, που ήταν αφιερωμένη στον Boy George, προκάλεσαν επίσης πολλές συζητήσεις καθώς και τα 52 μοντέλα του (στην πλειοψηφία τους λευκά) παρέλασαν στην πασαρέλα με μαλλί ράστα στα χρώματα του ουράνιου τόξου.

Ο designer απάντησε αρχικά στον λογαριασμό του στο Instagram, με το σχόλιο: «Σέβομαι και εμπνέομαι από τους ανθρώπους και τις εμφανίσεις τους. Δεν βλέπω χρώμα ή φυλή, βλέπω ανθρώπους. Λυπήθηκα διαβάζοντας ότι τόσοι πολλοί άνθρωποι είναι τόσο στενόμυαλοι … Η αγάπη είναι η απάντηση. Η εκτίμηση όλων και η έμπνευση από οπουδήποτε είναι ένα όμορφο πράγμα. Σκεφτείτε το».  Ωστόσο, λίγες μέρες αργότερα, δημοσίευσε μια συγγνώμη «για την έλλειψη ευαισθησίας που εκφράστηκε χωρίς πρόθεση» από τα λόγια του, και ότι ενώ βλέπει «χρώμα», δεν κάνει διακρίσεις.

Η συλλογή του οίκου Loewe για την άνοιξη και το καλοκαίρι του 2018 κατηγορήθηκε επίσης για πολιτισμική οικειοποίηση συμβόλων του Ισημερινού, καθώς τα υφάσματα, που χρησιμοποίησε ήταν πανομοιότυπα με εκείνα, που φτιάχνουν οι παραδοσιακές υφάντρες του Οταβάλο, χωρίς όμως την παραμικρή αναφορά στην παράδοση της χώρας. Ωστόσο, λίγο μετά την ανάρτηση της Diet Prada στο Instagram, ο καλλιτεχνικός διευθυντής του ισπανικού οίκου, Τζόναθαν Αντερσον, άφησε ένα σχόλιο διευκρινίζοντας ότι για να τιμήσει την χειροτεχνία τους, η κουβέρτα και η tote (τσάντα για τα ψώνια) κατασκευάζονται πράγματι στον Ισημερινό.

Ο Gucci δέχτηκε επίσης κατηγορίες για δύο από τα πιο πολυσυζητημένα κομμάτια του στο ντεφιλέ του φθινοπώρου / χειμώνα 2018. Ενα μαύρο μάλλινο πουλόβερ με μπαλακλάβα και άνοιγμα στο στόμα με ένα κόκκινο σχέδιο που θυμίζει τεράστια χείλη, προκάλεσε αμέσως έντονες αντιδράσεις για την ομοιότητά του με τις καρικατούρες blackface.

Λίγο αργότερα, ο ιταλικός οίκος δημοσίευσε μια συγγνώμη στο Twitter και αφαίρεσε το πουλόβερ από την ιστοσελίδα του: «Θεωρούμε ότι η πολυμορφία είναι θεμελιώδης αξία που πρέπει να τηρείται πλήρως, να γίνεται σεβαστή και να βρίσκεται στο προσκήνιο κάθε απόφασης που λαμβάνουμε», έγραψε στη δήλωσή του ενώ επίσης ανακοίνωσε την πρόθεσή του να προσλάβει έναν παγκόσμιο διευθυντή για την διαφορετικότητα, την ποικιλομορφία  και την ένταξη, καθώς και πέντε νέους σχεδιαστές από όλο τον κόσμο. Μόλις τρεις μήνες μετά ξέσπασε νέα θύελλα.

Η Sikh Coalition, «think tank που υπερασπίζεται τα πολιτικά δικαιώματα των Σιχ», ανακάλυψε στο Nordstrom, online κατάστημα ειδών πολυτελείας,  το Indy Full Turban του Gucci και έγραψε στο Twitter: «Το τουρμπάνι δεν είναι απλώς ένα αξεσουάρ για δημιουργία εσόδων. Είναι ένα θρησκευτικό αντικείμενο πίστης που εκατομμύρια Σιχ θεωρούν ιερό. Πολλοί θεωρούν αυτήν πολιτισμική οικειοποίηση ακατάλληλη, καθώς όσοι φορούν το τουρμπάνι μόνο για τη μόδα δεν θα εκτιμήσουν την βαθιά θρησκευτική του σημασία».  Φυσικά, το τουρμπάνι αποσύρθηκε από την ιστοσελίδα και ζητήθηκε συγγνώμη από την κοινότητα των Σιχ.

Ο οίκος Burberry τα βρήκε επίσης σκούρα κατά τη διάρκεια της επίδειξης φθινοπώρου / χειμώνα 2019 όταν εμφανίστηκε στην πασαρέλα ένα μοντέλο φορώντας φούτερ με το κορδόνι της κουκούλας να κρέμεται από τον λαιμό του δεμένο σαν θηλιά. Εκτός από την αναφορά σε αυτοκτονίες, η «θηλιά του κρεμασμένου» είναι επίσης ένα σύμβολο μίσους που συνδέεται με το λιντσάρισμα και στοχεύει Αφροαμερικανούς. Πολύ γρήγορα ο οίκος απέσυρε το μοντέλο από τη συλλογή του και ζήτησε δημόσια  συγγνώμη: «Αν και το design ήταν εμπνευσμένο από το θαλασσινό θέμα ολόκληρης της συλλογής, στερείτο ευαισθησίας και κάναμε ένα λάθος», δήλωσε ο διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας Μάρκο Γκομπέτι.

Τα Χριστούγεννα του 2018, εξάλλου, η Prada κυκλοφόρησε τη συλλογή Pradamalia με μια οικογένεια επτά πλασμάτων, που ήταν όλα πολύ χαριτωμένα, ωστόσο δύο από αυτά –ο Οτο και ο Τότο- θύμισαν στο κοινό καρικατούρες blackface και έγιναν αφορμή για διαδηλώσεις στη Νέα Υόρκη. Οι διαδηλωτές (μετά το κάλεσμα σε μποϊκοτάζ της δικηγόρου Τσινγιέρε Ενζι) έσπασαν τις βιτρίνες στο κατάστημα του οίκου στο Σόχο του Μανχάταν, η Prada βιάστηκε να τις αλλάξει και να ζητήσει συγγνώμη με μια σειρά από tweets: «Ο όμιλος Prada μισεί τις ρατσιστικές εικόνες. Τα φανταστικά charms Pradamalia είναι στοιχεία του έργου της Prada. Είναι φανταστικά πλάσματα που δεν προορίζονται να έχουν καμία αναφορά στον πραγματικό κόσμο και σίγουρα όχι στο blackface».

Ο οίκος Carolina Herrera μπλέχτηκε επίσης σε μια διαμάχη για πολιτισμική οικειοποίηση, μετά την επίδειξη της συλλογής Resort 2020 με «την παιχνιδιάρικη και πολύχρωμη διάθεση των διακοπών των Λατίνων». Μια τουαλέτα ήταν κεντημένη με τα λουλουδάτα μοτίβα, που χρησιμοποιεί η κοινότητα Τενάνγκο Δε Δόρια στην πολιτεία Ιδάλγο του Μεξικού, ενώ δύο άλλα φορέματα ήταν ξεκάθαρα εμπνευσμένα από τις παραδοσιακές πολύχρωμες ριγέ εσάρπες του Σαλτίγιο.

Και τότε για πρώτη φορά, η κυβέρνηση του Μεξικού υπέβαλε καταγγελία εναντίον του οίκου για ιδιοποίηση του πολιτισμού του. Με μια δήλωσή της στο The Cut, η μάρκα αναγνώρισε ότι συλλογή της ήταν άμεσα εμπνευσμένη από την πολιτιστική κληρονομιά και τις παραδοσιακές τεχνικές του Μεξικού. Σημείωσε επίσης ότι η Καρολίνα Χερέρα, η οποία κατάγεται από τη Βενεζουέλα, είναι «μία από τις πιο σημαντικές πρέσβειρες του λατινικού πνεύματος στον κόσμο».  Ο Γουές Γκόρντον που ανέλαβε την καλλιτεχνική διεύθυνση του οίκου μετά την παραίτηση της Χερέρα, πρόσθεσε εξάλλου: «Ο θαυμασμός μου για τα χειροτεχνήματα μεγάλωσε μόνο μετά τα ταξίδια μου στο Μεξικό εδώ και χρόνια. Με αυτή τη νέα συλλογή, προσπάθησα να τονίσω τη σημασία αυτής της υπέροχης πολιτιστικής κληρονομιάς».

Το θέμα, βέβαια, είναι ότι τόσο αυτός όσο και άλλοι συνάδελφοί του έκαναν δηλώσεις συγγνώμης και παραδοχής μόνο αφού δέχτηκαν σφοδρές κατηγορίες επειδή είχαν ιδιοποιηθεί έθνικ σύμβολα για δικό τους εμπορικό όφελος.

Ωστόσο υπάρχει και ο αντίλογος. Σίγουρα πολλοί λόγοι νομιμότητας επιβάλλουν να βαδίζει κανείς πολύ προσεκτικά όταν πρόκειται να χρησιμοποιήσει ρούχα, έργα τέχνης και παραδοσιακές τεχνικές, ιδέες και σύμβολα μιας άλλης κουλτούρας. Αλλά ας μην υιοθετήσουμε την άποψη ότι η χρήση στοιχείων από την κουλτούρα κάποιων άλλων ανθρώπων είναι από μόνη της προβληματική.

Τον 21ο αιώνα η πολιτισμική οικειοποίηση –όπως και η παγκοσμιοποίηση-, γράφει η Τζένι Εϊβινς στην ιστοσελίδα The Atlantic, δεν είναι απλώς αναπόφευκτη. Δυνητικά θα μπορούσε να είναι και θετική. Είναι αφελές, πατερναλιστικό  και αντιπαραγωγικό να προσπαθούμε να περιφρουρούμε κουλτούρες και υποκουλτούρες, λέει. Επιπλέον δεν λειτουργεί έτσι ο πολιτισμός και η δημιουργικότητα. Η ανταλλαγή ιδεών, στιλ και παραδόσεων είναι μια από τις αρχές και τις χαρές μιας σύγχρονης, πολυπολιτισμικής κοινωνίας.

 

Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.

 

Η δημοσίευση κοινοποιήθηκε από το χρήστη Justin Bieber (@justinbieber)

Σε παρακαλώ τώρα Τζάστιν άσε ήσυχο το μαλλί

Ωστόσο υπάρχουν κάποιοι απαράβατοι κανόνες, λέει η Εϊβινς και τους παραθέτει:

• Το Blackface είναι σε κάθε περίπτωση ένα αδιανόητο στερεότυπο. Η κουλτούρα ή η φυλή κάποιου άλλου –πόσο μάλλον μια προσβλητική εκδοχή- δεν μπορεί να γίνεται φορεσιά ή αφορμή για αστεία.
• Είναι πολύ σημαντικό να αναγνωρίζεται η προέλευση δημιουργικών ιδεών και να τους αποτίεται φόρος τιμής
• Δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιούνται ιερά σύμβολα ως αξεσουάρ (θυμίζουμε το προκλητικό μπικίνι που φόρεσε η Κάρλι Κλος στο ντεφιλέ του Victoria’s Secret)
• Η κουλτούρα είναι κάτι ρευστό: «Δεν είναι δίκαιο να ζητάμε από έναν πολιτισμό να παγώνει και να επιβιώνει σαν να είναι μουσειακό διόραμα», λέει η Σούζαν Σκαφίντι, δικηγόρος και συγγραφέας του «Who Owns Culture? Appropriation and Authenticity in American Law»(«Σε ποιον ανήκει ο πολιτισμός; Οικειοποίηση και αυθεντικότητα στον αμερικανικό νόμο») και τονίζει ότι «Η πολιτιστική οικειοποίηση μπορεί μερικές φορές να είναι ο σωτήρας ενός πολιτιστικού προϊόντος που έχει ξεθωριάσει»
• Η οικειοποίηση δεν είναι υποκατάστατο της ποικιλομορφίας: Το 2015 ο Valentino παρουσίασε στην Εβδομάδα Μόδας του Παρισιού μια συλλογή έντονα επηρεασμένη από την Αφρική. Πολλοί σχολίασαν ότι οι κομμώσεις των μοντέλων ήταν τα χαρακτηριστικά αφρικανικά κοτσιδάκια. Ωστόσο το πραγματικό πρόβλημα, γράφει η Εϊβινς, ήταν η εμφανής απουσία έγχρωμων μοντέλων, που είναι χαρακτηριστική στη βιομηχανία της μόδας και ήταν ακόμη πιο έντονη σε εκείνο το ντεφιλέ
• Εκτός από την αισθητική οι άλλες κουλτούρες έχουν και άλλα επίπεδα εξίσου σημαντικά
• Η πολιτιστική ανταλλαγή χρειάζεται να αντιμετωπίζεται όπως οποιαδήποτε άλλη συνεργασία με αναγνώριση των credits και των royalties των συμβαλλομένων μερών

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News