O αναπτυξιακός ψυχολόγος Νόρμαν Γκάρμζι (1918-2009) είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα από έναν εννιάχρονο πιτσιρικά με αλκοολική μητέρα και απόντα πατέρα. Κάθε μέρα έμπαινε στην τάξη με ένα χαμόγελο στο στόμα και το ίδιο σάντουιτς χωμένο στη σάκα του: δύο φέτες ψωμί, σκέτες, χωρίς τίποτα στη μέση.

Το αγόρι, έλεγε ο ίδιος ο Γκάρμζι, ήθελε να είναι σίγουρο ότι «κανείς δεν θα το λυπόταν και κανείς δεν θα γνώριζε την ανεπάρκεια της μητέρας του». Ετσι, συνέχιζε ανελλιπώς να καταφθάνει κάθε πρωί με το ίδιο χαμόγελο και το ίδιο «σάντουιτς με ψωμί».

Ο Γκάρμζι, στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα, ήταν ο πρώτος που ερεύνησε την «ψυχική ανθεκτικότητα» («resilience»), μελετώντας για τέσσερις ολόκληρες δεκαετίες παιδιά από μη προνομιούχα και «δύσκολα» περιβάλλοντα. Ο ίδιος θυμόταν αργότερα τη μακρά παύση που έκαναν οι δάσκαλοι μόλις άκουγαν το ασυνήθιστο για την εποχή ερώτημά του.

Ο ερευνητής δεν ρωτούσε «Εχετε μαθητές που αντιμετωπίζουν προβλήματα;», αλλά κάτι σαν: «Εχετε μαθητές που, παρότι η ζωή τούς τα’ χει φέρει όλα ανάποδα, δείχνουν να προσαρμόζονται και να τα καταφέρνουν;».

Τα διδάγματα της  Covid-19

Σήμερα, που βιώνουμε μια εδραιωμένη πλέον «permacrisis», η «ψυχική ανθεκτικότητα» έχει καταλήξει να είναι μια «καραμέλα» της εποχής (μαζί, υποθέτω, με την πολλάκις κακοποιημένη «ενσυναίσθηση»).

Διότι σήμερα λίγο πολύ ξέρεις μέσα σου ότι δεν θα τη βγάλεις καθαρή αν κάθε πρωί δεν σηκώνεσαι απαγγέλλοντας ένα «τσιτάτο» από «Τα Εις Εαυτόν» του Μάρκου Αυρήλιου (ο αγαπημένος στωικός πολλών σταρ που θα δούμε το βράδυ της Κυριακής στα Οσκαρ).

Κακά τα ψέματα, η πανδημία ήταν που έβγαλε «το ψυχικό σθένος» από την «ντουλάπα». Χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια. Απλά, επισπεύδοντας ένα  γερό υπαρξιακό ταρακούνημα. Ενα ταρακούνημα που μας έφερε αντιμέτωπους με την ευαλωτότητα αλλά και τις δυνάμεις μας. Διότι μέχρι τότε οι «στραβές» και τα ραπίσματα της ζωής ήταν, όσον αφορά τους περισσότερους τουλάχιστον, «για τους άλλους».

Δεν θα ξεχάσω αυτό που μου είχε πει ένας φίλος ψυχίατρος λίγο προτού «σκάσει» το δεύτερο κύμα: «Είχαμε δημιουργήσει την ψευδαίσθηση ενός κόσμου ασφαλούς. Δεν ήταν, στην πραγματικότητα. Η πεποίθηση περί του αντιθέτου ήταν μια φούσκα». Τι ChatGpt και κουραφέξαλα, εδώ δεν ξέρουμε τι μας ξημερώνει.

Κάπως έτσι η Covid-19 υπενθύμισε πως όταν τα πράγματα «χοντραίνουν» και φτάνεις να μιλάς για ένα συλλογικό, πλέον, τραύμα –ένα συλλογικό τραύμα με τις διαστάσεις μαύρης τρύπας–, έχεις ανάγκη από ένα άλλης μορφής σθένος. Πόσο μάλλον όταν τα «συλλογικά τραύματα» συνεχίζουν να πέφτουν βροχή.

Εσύ τι «φορτίο τοξικού στρες» έχεις;

Η μαύρη αλήθεια είναι ότι και για την επιστήμη η ψυχική δύναμη παραμένει ακόμα ένα εν πολλοίς ανεξερεύνητο πεδίο. Κανείς δεν γνωρίζει ακριβώς γιατί κάποιοι δείχνουν πιο ψυχικά οχυρωμένοι απέναντι στις αντιξοότητες (όπως ο μικρός με το άδειο σάντουιτς) και κάποιοι όχι.

Αυτό για το οποίο γίνεται εσχάτως πολύς λόγος είναι τo «toxic load stress» («φορτίο τοξικού άγχους»). O όρος επινοήθηκε από τους Τάμεν Τζαντάτ-Γκαρσία και Αλεξ Τζαντάτ (ειδικούς και συγγραφείς του βιβλίου «Ηealthy No Matter What: How Humans Are Hardwired to Adapt»).

Ο όρος περιγράφει όλες τις αρνητικές (σωματικές και ψυχικές) αλλαγές που είναι προϊόντα του διαρκούς αγώνα μας να ανταποκριθούμε στις προκλήσεις της ζωής. Ο καθένας μας έχει το δικό του μερίδιο TSL, ανάλογα με εκείνα που θα του τύχουν στoν βίο του (στη χώρα αυτή τα αποκαλούμε κατ’ ευφημισμόν «όσα μπορείς να αντέξεις»). Είναι τα σημάδια μας, οι ουλές, τα ανεπιθύμητα μπαγκάζ μας.

Οπως, δε, έγραφαν πρόσφατα οι εμπνευστές του όρου στο αμερικανικό Time, κανείς δεν τη γλιτώνει από αυτό το «φορτίο τοξικού στρες» (η υπερβολική ποσότητα του οποίου επιταχύνει, βεβαίως βεβαίως, τη γήρανση), όσο πλούσιος, προνομιούχος ή ψυχικά εξοπλισμένος και αν είναι. Πολλά θα εξαρτηθούν, φυσικά, από το πώς θα επιλέξει να αντιμετωπίσει όλα αυτά τα μικρά και μεγάλα που θα του συμβούν.

Το ψυχικό σθένος είναι, αναμφίβολα, ένα από τα όπλα μας κατά τoυ συσσωρευθέντος TSL (που το θεριεύουν, μεταξύ άλλων, η μοναξιά, ο κακός ύπνος, η αγωνία για τη δουλειά, την οικογένεια και τα χρήματα).

Τα καλά νέα είναι ότι η «ψυχική δύναμη» και μαθαίνεται και ενισχύεται, σύμφωνα τουλάχιστον με νέα μελέτη του Ινστιτούτου Νευροεπιστημών του Πανεπιστημίου του Πρίνστον, που δημοσιεύθηκε τον Οκτώβριο στην επιστημονική επιθεώρηση Nature.

Η νέα δοκιμασία

Αυτή η σκληρή άνοιξη, το γνωρίζουμε ήδη, είναι μια ακόμη σπουδή στην ανθεκτικότητα. Σχεδόν δύο εβδομάδες από την τραγωδία στα Τέμπη, και ακόμη πολλοί δηλώνουν ψυχικά «μουδιασμένοι». Αλλοι δεν κοιμούνται ή βλέπουν συνεχώς εφιάλτες, ενώ κάμποσοι έχουν ζητήσει τη βοήθεια των ειδικών ψυχικής υγείας (δεν αναφέρομαι, προφανώς, στους άμεσα εμπλεκομένους στην τραγωδία).

Βλέπω στο Facebook το ποστ μιας φίλης που πάσχει από σκλήρυνση κατά πλάκας και προσπαθεί να εμψυχώσει –με τα δικά της ψυχικά αποθέματα– όσους περισσότερους μπορεί.

Η ζωή θα πάρει τον δρόμο της. Δεν μπορούμε να κάνουμε αλλιώς. Μετά από ένα βαρύτατο συλλογικό πένθος, που θα αφήσει το αποτύπωμά του μέσα μας, καλούμαστε (για μια ακόμη φορά τα τελευταία δεκατρία χρόνια) να κάνουμε το μόνο που στο τέλος μας μένει: να σηκωθούμε πάνω και να συνεχίσουμε.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News