Τα εγκλήματα που διέπραξαν οι ρώσοι στρατιώτες κατά των αμάχων στην Μπούτσα προκάλεσαν την κατακραυγή της παγκόσμιας, δημοκρατικής τουλάχιστον, κοινότητας, ενώ συνάμα επιβραβεύτηκαν προκλητικά από τον εμπνευστή τους: ο Πούτιν συνεχάρη «για τον ηρωισμό και το θάρρος» τους στρατιώτες της 64ης Ανεξάρτητης Μηχανοκίνητης Ταξιαρχίας Τυφεκιοφόρων, που εξόντωσαν τους (κατά τα λεγόμενά του φιλοναζιστές) αμάχους, τιμώντας τους με τον τίτλο της «Φρουράς». Ετσι απέδειξε στην εμβρόντητη Δύση πως η χώρα του αναγνωρίζει ανενδοίαστα ως ήρωες τους εγκληματίες πολέμου, μετουσιώνοντας τα κάθε λογής αυθόρμητα εγκλήματά τους σε πράξεις τιμής και τόλμης.

Από την άλλη, ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι, απευθυνόμενος στο βρετανικό κοινοβούλιο στις αρχές Μαρτίου, διακήρυξε: «Οι Ουκρανές και οι Ουκρανοί είναι ήρωες». Ετσι, οι αντικρουόμενες δηλώσεις των Πούτιν και Ζελένσκι περί ηρώων πολέμου, μας κάνουν να αναρωτηθούμε: Με ποια κριτήρια μπορούμε να χαρακτηρίσουμε κάποιους συνανθρώπους μας σήμερα ήρωες; 

Οι φιλειρηνικές δημοκρατικές κοινωνίες στις μέρες μας ξορκίζουν πια την κηλιδωμένη με αίμα έννοια «ήρωας-πολεμιστής» είτε παραμορφώνοντάς την κωμικά είτε εκτοπίζοντάς την ως πρότυπο από τη συλλογική συνείδηση μαζί με την προοπτική του πολέμου. Μάλιστα, όταν οι αποικιοκρατικές κτήσεις κερματίστηκαν σε νέα ανεξάρτητα κράτη, οι ισχυρές χώρες της Ευρώπης εκδήλωσαν τη μεταμέλειά τους διεθνώς, αποκηρύσσοντας τα πολεμοχαρή ιδεώδη με τα οποία θεμελίωσαν την ισχύ τους. Η πολιτιστική αυτοκριτική της Ευρώπης και γενικά της «Δύσης» έφτασε σε παροξυσμό τη δεκαετία του ’60 με τις καταγγελίες κατά των υποκριτικών δυτικών αξιών και πατριαρχικών προτύπων από τα εναλλακτικά κινήματα αμφισβήτησης –νεανικά, φεμινιστικά, ακτιβιστικά, αντιρατσιστικά, φιλειρηνικά– και σε συνδυασμό με τη σεξουαλική επανάσταση.

Ολα αυτά τα χειραφετημένα πλήθη στράφηκαν εναντίον κάθε μορφής εξουσίας, τάξης και ηρωισμού – ιδίως κατά των λευκών και «δυτικών» ηρώων που υπηρετούσαν αυτήν την εξουσία και ενσάρκωναν τα πατριαρχικά, ιμπεριαλιστικά, αποικιοκρατικά  και μιλιταριστικά πρότυπά της. Οι ήρωες απογυμνώθηκαν από την τιμή τους και στιγματίστηκαν ως εργαλεία προπαγάνδας που παρέσυραν με πανούργο τρόπο τους εύπιστους θαυμαστές τους να θυσιάζονται σε παράλογους πολέμους, αντί να απαιτούν την ευημερία τους, για την οποία κανονικά θα έπρεπε να μεριμνούν τα κράτη. 

Ας σημειωθεί επίσης ότι μέσα στο δυτικό αυτομαστίγωμα διέφυγε της προσοχής το γεγονός ότι οι χώρες με καθεστώτα κατ’ επίφασιν δημοκρατικά, αλλά στην πραγματικότητα συγκαλυμμένα ή και απροκάλυπτα απολυταρχικά, όπως η Ρωσία, η Κίνα, η Ινδία κ.λπ., όχι μόνο απέφυγαν να κάνουν παρόμοια αυτοκριτική, αλλά και εργαλειοποίησαν τους δικούς τους ήρωες και μάλιστα τους φρεσκάρισαν και τους εκσυγχρόνισαν με τις πολιτιστικές βιομηχανίες τους (ΜΜΕ, κόμικς, ταινίες, σειρές κ.λπ.) για να τους χρησιμοποιήσουν ως προπαγανδιστικά όπλα που θα έστρεφαν την αμφισβήτηση των δυσαρεστημένων λαών τους κατά της ίδιας της απογυμνωμένης ιδεολογικά Δύσης σε μια επερχόμενη σύρραξη.   

Στη Δύση, όπου στις λεγόμενες «μεταηρωικές κοινωνίες» μας, όπως τις αποκάλεσε ο γερμανός πολιτικός επιστήμονας Χέρφριντ Μίνκλερ το 2006, οι ήρωες επιβεβαιώνουν ως πρότυπα τις ηρωικές κοινωνίες του παρελθόντος, οι οποίες τους προβάλλουν σκηνοθετικά στην πολιτική σκηνή και τους τιμούν για την αυτοθυσία και τα πολεμικά επιτεύγματά τους. Οι σύγχρονες όμως «μεταηρωικές» κοινωνίες αποκτούν συνείδηση του εαυτού τους μέσα από την απόρριψη των ηρώων του παρελθόντος και κρατώντας πλέον μια αμφίθυμη στάση απέναντι στον ηρωισμό: από τη μία οι δημοκρατικές κοινωνίες απορρίπτουν τους ήρωες του παρελθόντος, τους γελοιοποιούν και τους παραμορφώνουν απωθητικά, ενώ από την άλλη, τους χρειάζονται κι έτσι τους επαναφέρουν αναγεννημένους και σε νέες εκδοχές, ως δημοφιλή πρότυπα που δεν παρεκκλίνουν από την πολιτική ορθότητα.

Ετσι, το ποσοστό των ηρωίδων αυξάνει μαζί με τις δημοκρατικές ευαισθησίες των ηρωικών προσωπικοτήτων. Πρόκειται για άτομα οικεία στον μέσο θεατή, με φιλειρηνικές διαθέσεις, αγάπη για το περιβάλλον, δράση για το καλό της ανθρωπότητας και υπέρ των δικαιωμάτων όλων των αδικημένων. Οι καταδεκτικοί  υπερ-ήρωες των χολιγουντιανών ταινιών και οι αντιήρωες των νετφλιξικών σειρών δεν είναι ούτε πολιτικοί ηγέτες ούτε πολεμιστές, ενώ αρχικά δείχνουν συνηθισμένοι, ώσπου άξαφνα αντιμετωπίζουν επιτυχημένα κρίσιμες καταστάσεις αποκαλύπτοντας άγνωστες και στους ίδιους διαστάσεις του χαρακτήρα τους, χάρη στις οποίες σώζουν διακριτικά και την ανθρωπότητα από αξεπέραστες καταστροφές, χωρίς όμως να μεθούν από τη φαντασίωση πως είναι μεσσίες.

Εδώ, λοιπόν, η ουκρανική τραγωδία μάς έδειξε ανάμεσα σε τόσα άλλα πως αν από το ένα μέρος στον μεταιχμιακό δυτικό κόσμο μας οι ήρωες αφήνουν πίσω τους ηθοποιούς (παραφράζοντας τον Μαρξ), από το άλλο, κάποιοι ηθοποιοί, και όχι μόνο, επιδεικνύουν ηρωική συμπεριφορά. 

Από το ένα μέρος η μεταμόρφωση του ουκρανού προέδρου από κωμικό τηλεοπτικό ηθοποιό σε ανυποχώρητο και επικοινωνιακό ηγέτη με ηρωικές αρετές, όπως η τόλμη, που δεν συμβαίνει σε κάποια χολιγουντιανή ταινία και από την άλλη, η αξιοθαύμαστη ουκρανική αντίσταση, που τροφοδοτείται συνειδητά ή ασυνείδητα από τα ηρωικά πρότυπα των ανυπότακτων κοζάκων της Ζαπορίζια, τους οποίους αναδεικνύει ο Νικολάι Γκόγκολ στη νουβέλα του 19ου αιώνα «Τάρας Μπούλμπα», θυμίζουν πως το ηρωικό στοιχείο συνεχίζει να είναι παρόν. 

Ηδη πολύ νωρίτερα, κατά τη δεκαετία του ‘60, ο Τζόζεφ Κάμπελ, συγγραφέας του πολυδιαβασμένου βιβλίου «Ο ήρωας με τα χίλια πρόσωπα» (το οποίο ενέπνευσε ακόμα και τον σκηνοθέτη των «Star Wars» στη σύνθεση των ηρωικών χαρακτήρων των ταινιών του) επισήμανε την κατάρρευση των ηρωικών συμβόλων, μαζί με τον νιτσεϊκό θάνατο του Θεού και τον ονειρικό ιστό του μύθου του ήρωα σε κοινωνίες όπου κυριαρχεί το ιδεώδες του ελεύθερου και αυτόβουλου ατόμου. Στο σύγχρονο κοινωνικό περιβάλλον και στο πλαίσιο αδιάκοπων επιστημονικών και τεχνολογικών εξελίξεων, δεν έχουν πια νόημα η ομάδα ή η κοινότητα, αλλά το άτομο. Ωστόσο οι ήρωες επιβιώνουν και στην σύγχρονη εποχή με την αναγέννηση και μεταμόρφωση του ίδιου πάντα αρχέγονου μύθου. Ακόμα και σε προσωπικό επίπεδο, οι ηρωικές μορφές και σύμβολα αναδύονται από το ασυνείδητο και εμφανίζονται μέσα στα όνειρα, ιδίως σε συγκυρίες κρίσιμες, μεταιχμιακές.

Ο Κάμπελ, συγκρίνοντας τις ηρωικές μυθολογίες διαφορετικών κοινωνιών, διαπίστωσε και την πληθώρα ηρωίδων, αλλά και προσώπων με κριτική διάθεση απέναντι στην πολιτική εξουσία και με διαχρονική πολιτιστική ακτινοβολία, όπως ο Βούδας και  ο Χριστός. Επίσης, επισήμανε πέντε στάδια στην οικουμενική περιπέτεια του ήρωα, με τα εξής χαρακτηριστικά: πρώτον, την άθελη μεταμόρφωση ενός προσώπου σε ήρωα μέσα από πιεστικά συμβάντα, παρά την αρχική απροθυμία του να αναλάβει αυτόν τον ρόλο. Δεύτερον, οι υποψήφιοι ήρωες βιώνουν με θάρρος κάποια απόκοσμη και θανατερή εμπειρία απώλειας του εαυτού τους όπως τον γνώριζαν. Εχθρικές δυνάμεις και οντότητες συνθλίβουν την ταυτότητα και το σώμα τους, με αποτέλεσμα την εκμηδένισή τους. Τρίτον, ακολουθεί η αναγέννηση, με την παρέμβαση κάποιας απρόσμενης βοήθειας, επειδή ακριβώς έγινε αποδεκτή ως αναπόφευκτη η προηγούμενη συντριβή. Τέταρτον, η επιστροφή στην κοινότητα, στην οποία οι ήρωες κοινοποιούν αφαιρετικά την εμπειρία τους, χωρίς να αυτοπροβάλλονται, διευρύνοντας ριζικά την αντίληψη των συνανθρώπων τους ως προς τον κόσμο, και, πέμπτον, η κατάληξη, που είναι η απόκτηση μεγαλύτερης ελευθερίας στη ζωή. 

Αυτό το αρχέτυπο του ήρωα, λοιπόν, δηλαδή ενός προσώπου που μεταμορφώνεται σε ήρωα μέσα από πιεστικά συμβάντα, παρά την αρχική απροθυμία του να αναλάβει αυτόν τον ρόλο, διατηρείται ζωντανό και σήμερα, όπως έδειξε και η ουκρανική αντίσταση στη ρωσική εισβολή και βέβαια αποτελεί το καλύτερο κριτήριο για να διαχωρίζεται από τους σφετεριστές του τίτλου.  

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News