Φεύγοντας από τα εγκαίνια της έκθεσης «Λάκης Παπαστάθης – Αναζητώντας τη Χαμένη Εικόνα», στο Μουσείο Μπενάκη, σκεφτόμουν τον Βασίλι Καντίνσκι. Ο σπουδαίος ζωγράφος έπασχε από συναισθησία, μια διαταραχή του νευρικού συστήματος, η οποία αναμειγνύει τις αισθήσεις. Οι συναισθητικοί άνθρωποι «ακούν» τα χρώματα, «βλέπουν» τις μυρωδιές ή «γεύονται» τις εικόνες. Ο Καντίνσκι «έβλεπε» τα καταιγιστικά του χρώματα στις νότες πριν τα βάλει στον καμβά.

Αν και το βασικό πλαίσιο της έκθεσης είναι η εικόνα, όπως εξάλλου λέει και ο τίτλος της, ακούγοντας τις ιστορίες των ανθρώπων που μίλησαν για τον σκηνοθέτη Λάκη Παπαστάθη και βλέποντας την έκθεση ένιωσα ότι εδώ μπερδεύονταν πολύ περισσότερα πράγματα από πλάνα, μπομπίνες, τηλεοπτικά επεισόδια και ταινίες.

Ηταν ένας ολόκληρος κόσμος αισθήσεων, σκέψεων και ιδεών, που μεταβολίστηκε σε εικόνες και ενσαρκώθηκε –ανάμεσα στα άλλα δημιουργήματα του σκηνοθέτη– στο εμβληματικό «Παρασκήνιο», τη μακροβιότερη εκπομπή της ΕΡΤ και ίσως ολόκληρης της ελληνικής τηλεόρασης.

Το «Παρασκήνιο», που διήρκεσε 37 χρόνια, ήταν μια σειρά σύντομων πολιτιστικών ντοκιμαντέρ. Το δημιούργησε ο Λάκης Παπαστάθης μαζί με τον Τάκη Χατζόπουλο και το μοιράστηκαν με τους δεκάδες συνεργάτες τους, μετά από πρόταση του Ροβήρου Μανθούλη.

Φιλοξένησε, με τον δικό του, πρωτοποριακό και ιδιαίτερο τρόπο, τους σημαντικότερους έλληνες και ελληνίδες καλλιτέχνες και πνευματικές προσωπικότητες· τους «διέσωσε» σε μια διαχρονική κιβωτό μνήμης, την εποχή που ακόμη το ζητούμενο δεν ήταν η ταχύτητα και η κατανάλωση της πληροφορίας, αλλά η διερεύνηση του τρόπου και του περιεχομένου.

Ο τρόπος, η «μανιέρα», μια πολύ παραγνωρισμένη, πλέον, παράμετρος της δημιουργίας, ήταν πρωταγωνιστής στο «Παρασκήνιο»: Ακούγοντας πώς κάθε φορά οι δημιουργοί του προσπαθούσαν να εφεύρουν ένα «τρικ» για να αναδείξουν με ενδιαφέροντα τρόπο το αντικείμενο/υποκείμενο της εκπομπής, χωρίς να γίνεται ο δημοσιογράφος-παρουσιαστής το κεντρικό πρόσωπο, σκέφτεσαι ότι όλα αυτά ακούγονται –και είναι– πολύ ξένα στην εποχή μας.

Μακρινή φαίνεται, εξάλλου, και η Ελλάδα όπου συνέβησαν αυτά, την οποία απαθανάτισε ο Λάκης Παπαστάθης με τον φακό του, κινηματογραφικό, τηλεοπτικό ή φωτογραφικό: μια Ελλάδα που έβγαινε στο ξέφωτο της Ιστορίας μετά από πολλά σκοτεινά χρόνια και εξύφαινε το μέλλον με τα νήματα της παράδοσης, των τεράστιων αλλαγών, της καθημερινότητας, των εικόνων που εναλλάσσονταν με όλο και ταχύτερους ρυθμούς.

Είναι η Ελλάδα στην οποία μεγαλώσαμε όλοι εμείς, οι γενιές που ήρθαμε μετά, η Ελλάδα των παιδικών μας χρόνων, που μοιάζει όμως πια σαν μια «ξένη» χώρα, ένα μυστικό καλά κρυμμένο σε σεντούκια και παλαιοπωλεία.

Σε ένα τέτοιο παλαιοπωλείο, στο Μοναστηράκι, ανακάλυψε ο Παπαστάθης τις ξεθωριασμένες καρτ-ποστάλ ενός έλληνα μετανάστη, που έγιναν η ταινία μικρού μήκους «Γράμματα από την Αμερική» το 1972. «Πονούσε το κορμί του από τον ξεριζωμό και στρεφόταν στις ρίζες του εδώ για να βρει τα λόγια να το εκφράσει», λέει ο σκηνοθέτης στο σπικάζ της ταινίας· η νοσταλγία ξεχύνεται σαν κομμάτι από τη σάρκα αυτού του έθνους.

Γύρισε άλλες τέσσερις ταινίες: «Τον καιρό των Ελλήνων» (1981), «Θεόφιλος» (1987), «Το μόνον της ζωής του ταξείδιον» (2001), «Ταξίδι στη Μυτιλήνη» (2010). Θα μπορούσε να έχει γυρίσει περισσότερες ίσως, αν δεν ήταν τόσο πολυπράγμων: η Τέχνη είναι όλες οι τέχνες, εξάλλου, και η αναγεννησιακή αντίληψη είναι ίσως το μόνο που θα μας σώσει από τη βίαιη φυγοκέντριση που επιβάλλει η εποχή μας.

Ο Παπαστάθης, επίμονα πιστός στην αντίληψη αυτή, έγραφε και εξέδιδε διηγήματα, μελετούσε Ιστορία, ήταν συλλέκτης λογοτεχνικών περιοδικών και αγαπούσε τη ζωγραφική. Στην τελευταία, δημιούργησε ένα πρώιμο είδος inception, ποζάροντας ο ίδιος για διάσημους καλλιτέχνες και αποτυπώνοντας μετά τη διαδικασία και τα έργα με τον φακό του.

Φωτογράφιζε επίσης τους ανθρώπους στους δρόμους της Αθήνας και φανταζόταν για αυτούς ιστορίες. Πώς λέγεται, άραγε, αυτή η τέχνη; Που «μπερδεύει» τις τέχνες μεταξύ τους και ανοίγει διάπλατα δρόμους προς κάθε διάσταση; Αυτό δεν κάνουν οι λογοτέχνες, οι σκηνοθέτες, οι ζωγράφοι, οι μουσικοί; Και αν κάποιος θελήσει να λειτουργήσει σαν συνδετικός κρίκος ανάμεσα σε όλες αυτές τις μορφές έκφρασης, από πού θα ξεκινήσει και πού θα καταλήξει;

Την επιμέλεια του αφιερώματος ανέλαβαν τρεις φίλοι και στενοί συνεργάτες του δημιουργού, οι σκηνοθέτες Ηλίας Γιαννακάκης, Κατερίνα Ευαγγελάκου και Γιώργος Σκεύας. Τον σχεδιασμό της έκθεσης έχει κάνει η σκηνογράφος-ενδυματολόγος Λίλη Πεζανού.

Η έκθεση από τους Σκεύα, Γιαννακάκη και Πεζανού, όπως και το συνοδευτικό της λεύκωμα, με τίτλο «Λάκης Παπαστάθης: Γενικό Πλάνο», που επιμελήθηκε η σκηνοθέτης Κατερίνα Ευαγγελάκου, δημιουργούν περισσότερες απορίες από όσες λύνουν. Διότι δεν περιγράφουν μια στατική στιγμή στον χρόνο, αλλά μια δυναμική κατάσταση, μια εποχή αναζητήσεων.

Είναι ένα σύμπαν πλασμένο από ερωτηματικά, από μια σχεδόν παιδική δίψα για διερεύνηση, μια περιήγηση στην ελληνική μεταπολιτευτική Αυλή των Θαυμάτων, όπου όλα ήταν πιθανά και όλες οι κατευθύνσεις ήταν ανοιχτές.

Δεν ξέρω τι απαντήσεις πήρε η γενιά του Παπαστάθη από τις αναζητήσεις της. Ξέρω ότι αυτή η «χαραμάδα μιας εικοσαετίας περίπου», όπως περιέγραψε ο Φοίβος Δεληβοριάς την εποχή της πολιτιστικής άνθησης στην οποία συμμετείχε ο σκηνοθέτης, άφησε μια παρακαταθήκη που εν πολλοίς έχει δώσει σχήμα σε αυτό που είμαστε όλοι εμείς σήμερα.

Είτε βλέπαμε το «Παρασκήνιο» είτε όχι, είτε αναγνωρίζουμε τη «δική τους Ελλάδα» στο σήμερα είτε όχι, η «δική μας Ελλάδα» κτίστηκε και πάνω στα θεμέλια που έθεσαν αυτοί οι δημιουργοί.

Η έκθεση «Λάκης Παπαστάθης. Αναζητώντας τη Χαμένη Εικόνα», στο Μουσείο Μπενάκη, Πειραιώς 138, θα διαρκέσει έως τον Ιούλιο και πραγματοποιείται με την υποστήριξη του υπουργείου Πολιτισμού και των χορηγών του Μουσείου Μπενάκη.

Είναι ένα ταξίδι στον χρόνο που θα έπρεπε να κάνουν όλες οι γενιές. Και αυτές που φεύγουν, αλλά κυρίως εκείνες που έρχονται.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News