Η ιστορία της  ανθρωπότητας, για χιλιάδες χρόνια, διαμορφώθηκε από αυτοκρατορίες. Αυτοκρατορία είναι μια οντότητα που έχει πλήρη κυριαρχία πάνω σε μια μεγάλη γεωγραφική έκταση, ενιαία ή διάσπαρτη, που περιλαμβάνει διαφορετικά κράτη,  με πληθυσμούς από διαφορετικές εθνικότητες και διοικείται από έναν ηγεμόνα.

Αυτοκρατορίες υπήρξαν απανταχού στον πλανήτη, στην Ασία, στην Ευρώπη και στην Αμερική. Η Αφρική ήταν κυρίως υποκείμενο διάφορων αυτοκρατοριών και η Αυστραλία τμήμα της Βρετανικής. Κάποιες διατηρήθηκαν για χιλιάδες χρόνια, όπως η Ρωμαϊκή, άλλες ήταν βραχύβιες, όπως η Αυστροουγγρικη. Ολες οι αυτοκρατορίες διαλύθηκαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.

• Μετά από κάποια κλιματική κρίση, που επέφερε μια μεγάλη φυσική καταστροφή. Η Αίγυπτος κατέρρευσε  μετά από μεγάλες περιόδους ξηρασίας
• Οταν κατακτήθηκαν από μια άλλη αυτοκρατορία ή κράτος. Η Ισπανική Αυτοκρατορία διέλυσε τους Ινκας, τους Αζτέκους, τους Μάγιας, και με τη σειρά της ηττήθηκε από άλλα ευρωπαϊκά κράτη.
• Μετά από εσωτερικές διαμάχες και εμφύλιες συρράξεις μεταξύ αντιμαχόμενων εθνοτήτων.
• Οταν βασιζόταν στην ισχύ ενός μόνο ανθρώπου, όπως η Μογγολική Αυτοκρατορία, που διαλύθηκε μετά τον θάνατο του Τζένγκις Χαν.
• Οταν επεκτάθηκαν υπερβολικά, είτε σε ενιαίο έδαφος είτε σε διάφορες περιοχές του κόσμου, με την κατάκτηση αποικιών που δεν μπόρεσαν να ελέγξουν όταν αυτές ζήτησαν και απέκτησαν, συνήθως με εξεγέρσεις, την ανεξαρτησία τους. Βλέπε για παράδειγμα τη Βρετανική Αυτοκρατορία.
• Οταν κατέρρευσαν μετά από σοβαρά οικονομικά προβλήματα λόγω κακής διαχείρισης ή/και υπερβολικών, συνήθως, πολεμικών  εξόδων, όπως η Οθωμανική.

Οσες αυτοκρατορίες διατηρήθηκαν για μεγάλα χρονικά διαστήματα μετασχηματίστηκαν σε διαφορετικές μορφές ενοποίησης. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία πέρασε από διάφορες φάσεις. Από την ίδρυση της Ρώμης το 753 π.χ., το αρχικό Βασίλειο της Ρώμης έδωσε τη θέση του στη Ρωμαϊκή Δημοκρατία, που επέζησε για τεσσερισήμισι αιώνες και στο τέλος μεταμορφώθηκε σε αυτοκρατορία. Το 395 μ.Χ. διαιρέθηκε σε Ανατολική και Δυτική. Ο Ρωμύλος Αύγουστος (475-476) ήταν ο τελευταίος αυτοκράτορας της Δύσης και ο Κωνσταντίνος Α’ Παλαιολόγος  (1449-1453) ο τελευταίος του Βυζαντίου.

Η Βρετανική Αυτοκρατορία στο απόγειο της κάλυπτε περίπου το ¼ της συνολικής επιφάνειας της Γης, ελέγχοντας πάνω από 500 εκατομμύρια ανθρώπους (το 1/4 του παγκόσμιου πληθυσμού). Αφού ανακάτεψε τον κόσμο υποκινώντας πολέμους και εμφύλιες συρράξεις,  στο τέλος επέζησε μετασχηματιζόμενη σε Κοινοπολιτεία.

Κάποια κράτη επιθυμούν να ξαναγίνουν αυτοκρατορίες. Η Τουρκία, με τη «γεωγραφία της καρδιάς μας» ονειρεύεται την αναβίωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και επιχειρεί βήματα προς αυτή την κατεύθυνση (βλέπε Συρία). Η Ρωσία επιδιώκει διακαώς να ανακτήσει τη δύναμη της παλιάς Ρωσικής Αυτοκρατορίας και την εδαφική κυριαρχία της Σοβιετικής Ενωσης: εισβάλλει στην Ουκρανία, επηρεάζει εκλογές στη Γεωργία και ελέγχει τη Λευκορωσία. Στη σημερινή εποχή θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι δύο είναι οι μεγάλες αυτοκρατορίες στον παγκόσμιο χάρτη: οι ΗΠΑ και η Κίνα.

Οι ΗΠΑ ιδρύθηκαν το 1776 και αφού πέρασαν έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο, είναι σήμερα, μετά από 250 χρόνια, η μεγαλύτερη δύναμη στον κόσμο. Παρά την πανσπερμία εθνικοτήτων στον πληθυσμό της, η αμερικανική ταυτότητα είναι ισχυρή. Ολοι θεωρούν τους εαυτούς τους πρώτα Αμερικανούς. Δεν ξέρουμε όμως τι θα φέρει η απρόβλεπτη διακυβέρνηση Τραμπ.

Η Κίνα πέρασε από τη δημιουργία διαφόρων αυτοκρατοριών, με κυρίαρχη τη Δυναστεία των Χαν, που έλεγχε την Κίνα για 400 χρόνια. Τo 1928 o Τσιάνγκ κατάφερε να ενώσει τη χώρα και το 1949 ο Μάο κήρυξε τη δημιουργία της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας, που υπάρχει μέχρι σήμερα, αλλά με διαφορετική οικονομική οργάνωση.

Η Ευρωπαϊκή Ενωση μπορεί να θεωρηθεί και αυτή ως μια μορφή αυτοκρατορίας. Εχει έκταση 4 εκατ. τ. χλμ. και ο πληθυσμός της είναι σχεδόν 450 εκατ. κάτοικοι. Αποτελείται από 27 κράτη-μέλη, ενώ άλλες εννιά είναι υποψήφιες προς ένταξη χώρες και μία ακόμη είναι εν δυνάμει υποψήφια.

Οι περισσότεροι κάτοικοι των κρατών-μελών της ΕΕ νιώθουν περισσότερο πολίτες της χώρας τους και λιγότερο ευρωπαίοι πολίτες. Μιλούν 24 επίσημες γλώσσες και υπόκεινται σε διαφορετικά πολιτικά, ιδεολογικά και διαχειριστικά συστήματα. Σε αυτό διαφέρουν τόσο από τους Αμερικανούς όσο και από τους Κινέζους. Ενας Αμερικανός μπορεί να μετακινηθεί από μια Πολιτεία σε μια άλλη, να πουλήσει το σπίτι του και να αγοράσει ένα άλλο με τους ίδιους κανόνες. Θα φορολογηθεί με τον ίδιο  τρόπο. Δεν θα χρειαστεί να μάθει μια ξένη γλώσσα για να επικοινωνήσει. Το ίδιο και οι Κινέζοι.

Η ΕΕ είναι ένα ιδιόμορφο κατασκεύασμα. Ιδρύθηκε το 1951, με τη Συνθήκη της Ρώμης, όχι ως αποτέλεσμα μιας κατάκτησης, αλλά μετά από έναν καταστροφικό πόλεμο, με στόχο την εδραίωση της ειρήνης. Βέβαια, η ιδέα μιας Ενωμένης Ευρώπης υπήρχε και πριν τον πόλεμο, αλλά όχι και οι συνθήκες υλοποίησής της. Η συμμετοχή στην ΕΕ δεν επιβάλλεται. Τα κράτη εντάσσονται οικειοθελώς, αφού όμως περάσουν από  δύσκολες εξετάσεις. Πρέπει να πληρούν τα λεγόμενα «κριτήρια της Κοπεγχάγης».

Λειτουργεί δημοκρατικά. Το σύστημα είναι πολύπλοκο, με πολλούς παράγοντες να συμμετέχουν στις αποφάσεις (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Συμβούλιο Υπουργών, Κοινοβούλιο κ.λπ.). Το γεγονός ότι, μετά από πολύπλοκες διαδικασίες, με τη συμμετοχή όλων των οργάνων, τα 27 κράτη-μέλη φτάνουν σε συμφωνία για δύσκολες αποφάσεις και κοινούς κανόνες αποτελεί, στην κυριολεξία, ένα θαύμα.

Η ΕΕ έχει περάσει από διάφορες φάσεις με διαφορετικά ονόματα. Αρχικά ως Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ), μετεξελίχθηκε  σε Ευρωπαϊκές Κοινότητες, που περιλάμβαναν την ΕΚΑΧ και την ΕΥΡΑΤΟΜ. Σήμερα, ως Ευρωπαϊκή Ενωση, έχει αντιμετωπίσει με επιτυχία μια σειρά από κρίσεις και έχει αποκτήσει, με διαδοχικές Συνθήκες, νέες αρμοδιότητες. Για να μπορέσει να επιβιώσει στο μέλλον, η ΕΕ θα πρέπει να αντιμετωπίσει πέντε μεγάλες προκλήσεις: οικονομία, διεύρυνση, μετανάστευση, άμυνα, κλιματική αλλαγή.

Οικονομία: Οι οικονομικοί πόλεμοι από ΗΠΑ και Κίνα αναμένεται να ενταθούν. Η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ φαίνεται ότι θα επιδεινώσει την κατάσταση με την επιβολή σκληρών δασμών. Οι Εκθέσεις Ντράγκι και Λέττα δείχνουν τον δρόμο για μια οικονομική ανάκαμψη της ΕΕ. Χρειάζεται μια επιθετική στρατηγική, με ριζική αναθεώρηση της πολιτικής ανταγωνισμού, έτσι ώστε να πάψει να λειτουργεί ως τροχοπέδη στην αναμέτρηση της ΕΕ με τις ΗΠΑ και την Κίνα. Η έκθεση Λέτα προτείνει τη σταδιακή υποκατάσταση των κρατικών ενισχύσεων από ευρωπαϊκές ενισχύσεις. Η ΕΕ θα πρέπει να ξεπεράσει τους δημοσιονομικούς περιορισμούς της, επενδύοντας επιπλέον 800 δισ. ευρώ ετησίως, δηλαδή έως και 5% του ΑΕΠ της.

Η ΕΕ αντιμετωπίζει σημαντικά ενεργειακά προβλήματα, όπως είναι η εξάρτηση από εισαγόμενα ορυκτά καύσιμα, οι διακυμάνσεις στις τιμές ενέργειας και η ανάγκη για βιώσιμη ενεργειακή μετάβαση. Η πρόσφατη διακοπή διέλευσης του ρωσικού φυσικού αερίου από την Ουκρανία θα επηρεάσει αρνητικά κάποιες χώρες της ΕΕ.

Το δημογραφικό είναι ένας σοβαρός αρνητικός παράγοντας για την ευρωπαϊκή ανάπτυξη. Εχουμε έναν πληθυσμό που γερνάει. Η μείωση του εργατικού δυναμικού σε κάποιες περιοχές φτάνει μέχρι και το 30%. Δεν φαίνεται να υπάρχει κάποια λύση, εκτός από τη μετανάστευση εργατικού δυναμικού, που όμως προκαλεί άλλα προβλήματα.

Μετανάστευση: Οι υπηρεσίες των Ηνωμένων Εθνών υπολόγισαν ότι περίπου το 1/10 του παγκόσμιου πληθυσμού, 811 εκατομμύρια άτομα, υποσιτίζονταν το 2020. Είναι ακόμα περισσότεροι σήμερα και κανένας από τους στόχους του ΟΗΕ για τη μείωση της φτώχειας δεν φαίνεται να μπορεί να επιτευχθεί. Οσο λοιπόν υπάρχουν παγκόσμιοι φτωχοί, τίποτα δεν μπορεί να σταματήσει τις μεταναστευτικές ροές προς την ΕΕ. Οι νεκροί από τα ναυάγια θα αυξάνονται μεν, άλλα όλο και περισσότεροι παράνομοι μετανάστες θα επιχειρούν να περάσουν τα ευρωπαϊκά σύνορα. Οποια μέτρα και αν ληφθούν, οι μετανάστες δεν θα κατανεμηθούν ισότιμα στα διάφορα κράτη-μέλη και η ενσωμάτωσή τους στις Δυτικές κοινωνίες δεν θα είναι εύκολη υπόθεση.

Διεύρυνση: Η διεύρυνση σε πάνω από 35 κράτη-μέλη φαίνεται πως είναι πολιτικός μονόδρομος. Τα Βαλκάνια δύσκολα θα μείνουν απ’ έξω. Είναι όμως ένα επικίνδυνο μονοπάτι, που σίγουρα θα φέρει οικονομικές συγκρούσεις. Θα έχει, ίσως, ένα δυσβάστακτο βάρος για τα οικονομικά της Ενωσης. Οι πλούσιοι, οι λεγόμενοι  φειδωλοί, θα αντιδράσουν, όπως και οι σημερινοί λήπτες της αναπτυξιακής βοήθειας που θα δουν να μειώνεται η στήριξή τους. Θα χρειαστούν πολλές διαπραγματεύσεις μέχρι να βρεθεί, αν ποτέ βρεθεί, μια ικανοποιητική ισορροπία. Πολιτικά υπάρχει πάντα ο φόβος να έχουμε και άλλες φιλορωσικές κυβερνήσεις – βλέπε Ουγγαρία, Σλοβακία και τα προβλήματα στη Γεωργία.

Αμυνα: Η Ενωση δεν κινδυνεύει από εμφύλιες συρράξεις. Στην ΕΕ δεν μπορούν υπάρξουν διασυνοριακές διαφωνίες. Δεν μπορείς να γίνεις μέλος αν δεν έχεις επιλύσει συνοριακά προβλήματα με τον γείτονά σου που είναι ήδη μέλος της ΕΕ. Μια ένταξη της Τουρκίας, συνεπώς, δεν είναι πιθανή στο εγγύς μέλλον.

Η απειλή είναι εξωτερική και έρχεται από την απρόβλεπτη Ρωσία. Κανείς δεν είναι μέσα στο μυαλό του Πούτιν. Θα ήταν ίσως διαφορετικά  αν υπήρχε μια ενιαία ευρωπαϊκή αμυντική πολιτική, που θα είχε ανδρωθεί μέσα στα τελευταία 75 χρόνια. Τέθηκε ως θέμα το 1950, από τον τότε πρωθυπουργό της Γαλλίας Ρενέ Πλεβέν. Ενώ τα έξι πρώτα κράτη-μέλη ήταν έτοιμα για μια συμφωνία, αυτή απορρίφθηκε από τη Γαλλική Εθνοσυνέλευση. Η κοινή ευρωπαϊκή αμυντική πολιτική, παρά τις πρόσφατες εξαγγελίες, είναι ακόμα στον αέρα. Οι  Γάλλοι είναι πάλι υπέρμαχοι. Χρειάζονται, βέβαια, περί τα 500 δισ. ευρώ για την επόμενη δεκαετία. Εν τω μεταξύ ελπίζουμε πάντα στο ΝΑΤΟ, ενώ άγνωστη είναι η στάση που θα κρατήσουν οι ΗΠΑ.

Κλιματική αλλαγή: Η κλιματική αλλαγή είναι ένα πρόβλημα παγκόσμιο, που επηρεάζει όλες τις χώρες. Πραγματοποιούνται κάθε χρόνο διεθνείς συναντήσεις, χωρίς όμως δεσμευτικά μέτρα. Οι βιομηχανικές χώρες δεν μειώνουν τη βιομηχανική παραγωγή τους, αλλά και οι αναπτυσσόμενες χώρες, που επίσης παράγουν μεγάλο μέρος των παγκοσμίων εκπομπών ρύπων,  δεν θέλουν να επιβραδύνουν την ανάπτυξή τους. Μόνο τα Συμβούλια Υπουργών της ΕΕ υιοθετούν νόμους που δεσμεύουν τα κράτη-μέλη της, τα οποία όμως  παράγουν το 9% των παγκόσμιων εκπομπών ρύπων.

Ο,τι και να κάνουμε, η ΕΕ θα υφίσταται και αυτή τις αρνητικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Η ξηρασία στην Ευρώπη υπήρξε η χειρότερη των τελευταίων 500 χρόνων και οι απρόβλεπτες φυσικές καταστροφές, όπως στη Βαλένθια, θα αυξάνονται.

Μετασχηματισμός, κατακερματισμός ή διάλυση;

Με κάθε νέα κρίση η Ευρωπαϊκή Ενωση προχωρά μπροστά και προσθέτει χρόνια στη ζωή της. Το 2022 αντιμετώπισε με επιτυχία την πανδημία με τον δανεισμό περίπου 800 δισ. για να βοηθήσει τα κράτη να ανακάμψουν.

Για να συνεχίσει να ζει, η Ενωση θα πρέπει να μετασχηματιστεί. Εχει μεν το πλεονέκτημα ότι δεν έχει έναν μοναδικό ηγεμόνα, και λειτουργεί δημοκρατικά. Θα χρειαστεί όμως μια νέα Συνθήκη, την οποία κανείς δεν τολμάει να προτείνει. Οι σοβαρές κρίσεις σε Γαλλία και Γερμανία  στερούν από την Ενωση τις κινητήριες δυνάμεις της.

Τα άρθρα μιας νέας Συνθήκης θα πρέπει να αφορούν τις μεγάλες οριζόντιες πολιτικές, όπως η κάλυψη της υστέρησης στην καινοτομία, η απανθρακοποίηση, η ανταγωνιστικότητα και η απλόχερη χρηματοδότηση επενδύσεων. Κυρίως, όμως, θα πρέπει να ενδυναμωθεί η διακυβέρνηση της ΕΕ: επέκταση της ειδικής πλειοψηφίας, με λιγότερες ομοφωνίες σε θέματα που δεν είναι ζωής ή θανάτου για κάποιο κράτος-μέλος, περισσότερες ενισχυμένες συνεργασίες μεταξύ κάποιων κρατών-μελών που συμφωνούν, πιο αποτελεσματική γραφειοκρατία  της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Να οδηγηθούμε σε μια ΕΕ  δύο ή τριών ταχυτήτων, με ομόκεντρους κύκλους, με σταδιακή ένταξη στον στενότερο κύκλο όσων πετυχαίνουν τους στόχους και επιθυμούν να προχωρήσουν παρακάτω.

Αν η Ενωση δεν αλλάξει ριζικά, θα αρχίσει μια πορεία προς τη διάλυσή της, με την πρόθυμη βοήθεια των πολιτικών δυνάμεων που θα ήθελαν να δουν αυτή την εξέλιξη και που δυναμώνουν σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Δεν μπορούμε να ξέρουμε  για πόσα χρόνια ακόμα θα είμαστε πολίτες μιας Ενωμένης Ευρώπης. Ας κάνει ο καθένας μας τους υπολογισμούς του.

---

Ο Μάριος Καμχής είναι πρώην στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, πρώην πρόεδρος ΜΟΔ α.ε.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News