Το άρθρο της Κικής Τριανταφύλλη «Ψάξτε: Γυναίκα μόνη ανάμεσα σε άνδρες» μου θύμισε την κατάσταση στο Πολυτεχνείο κάποια χρόνια πιο πριν, όταν εκτός από τη Σχολή Αρχιτεκτόνων, οι γυναίκες ήταν σπάνιο είδος μεταξύ των φοιτητών. Ομως αυτή η κατάσταση έχει αρχίσει να αλλάζει με την είσοδο του 21ου αιώνα και μάλιστα πλέον σημειώνονται σημαντικές ανατροπές.

Αυτές τις ανατροπές (επιτεύγματα γένους θηλυκού) ανέδειξε στην «Καθημερινή της Κυριακής» (14/8) ο πρύτανης του Πολυτεχνείου (ΕΜΠ) Ανδρέας Μπουντουβής, με άρθρο στο οποίο παρουσιάζει, μεταξύ άλλων, την αναλογία ανδρών και γυναικών μεταξύ των νεοεισαχθέντων στο ΕΜΠ από τις φετινές Πανελλαδικές, όπως και τις πρωτιές, όπως κατανέμονται κατά φύλο.

Τα στοιχεία, όπως τα επεξεργάστηκε η πρυτανεία του ΕΜΠ είναι τα εξής:

–Σχολή Πολιτικών Μηχανικών: Στην πρώτη θέση γυναίκα. Ανδρες/Γυναίκες (Α/Γ) = 56/44
–Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών: Στις 16 πρώτες θέσεις γυναίκες. Α/Γ = 20/80
–Σχολή Χημικών Μηχανικών: Στις εννέα πρώτες θέσεις γυναίκες. Α/Γ = 49/51
–Σχολή Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών: Στις θέσεις 1, 3-6 γυναίκες. Α/Γ = 70/30
–Σχολή Ναυπηγών Μηχανολόγων Μηχανικών: Στις πέντε πρώτες θέσεις γυναίκες. Α/Γ = 80/20
–Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών-Μηχανικών Γεωπληροφορικής: Στις τρεις πρώτες θέσεις
γυναίκες. Α/Γ = 62/38
–Σχολή Εφαρμοσμένων Μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών: Στις θέσεις 3-4 γυναίκες. Α/Γ = 61/39
–Σχολή Μηχανικών Μεταλλείων-Μεταλλουργών: Στις θέσεις 2-5 γυναίκες. Α/Γ = 69/31
–Σχολή Μηχανολόγων Μηχανικών: Aνδροκρατούμενες οι πέντε πρώτες θέσεις, γυναίκα στην έκτη θέση. Α/Γ = 74/26

Είναι φανερό ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια εντελώς διαφορετική κατάσταση σε σχέση με το παρελθόν, η οποία θα ήταν καλό να διερευνηθεί.

Τώρα, κάθε φορά που μπαίνει ένα ζήτημα κοινωνικής ανάλυσης με πολλές διαστάσεις, θυμάμαι μία καταπληκτική σκηνή από την ταινία «Annie Hall» (ελληνικά «Ο Νευρικός Εραστής») όπου ο Γούντι Αλεν περιμένοντας στην ουρά για μία ταινία με τη φίλη του (Νταϊάν Κίτον) ακούει πίσω τους έναν τύπο που μιλάει για διάφορα θέματα πολύ δυνατά. Κάποια στιγμή, αρχίζει να μιλάει για τον Μάρσαλ ΜακΛούαν (τον διάσημο θεωρητικό των μέσων ενημέρωσης «το μέσο είναι το μήνυμα»). Τότε ο Αλεν τού λέει πως διαφωνεί μαζί του, ο άλλος απαντά πως είναι ειδικός στη θεωρία του ΜακΛούαν και τότε ο Αλεν πηγαίνει δίπλα και εμφανίζει τον ίδιο τον ΜακΛούαν, ο οποίος του δίνει δίκιο – με τον ικανοποιημένο Αλεν να λέει: «Αν μπορούσε να είναι πάντα έτσι η ζωή!»

Το νόημα της αναλογίας που κάνω είναι πως, έχοντας να αναλύσουμε μία σαφώς μεταβατική κατάσταση, θα ήταν καλύτερα να τη δούμε μέσα από τις εμπειρίες κάποιων από τους πρωταγωνιστές, αντί να αναπαράγουμε υπάρχουσες αναλύσεις που ουσιαστικά μεταφέρουν θεωρήσεις που μπορεί να έχουν ξεπεραστεί από τις εξελίξεις. Έτσι οργάνωσα μία σχετική συζήτηση με δύο φοιτήτριες του τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών του Πολυτεχνείου, τη σχολή με την υψηλότερη βάση εισαγωγής.

Και να που η αναλογία με την ταινία μετατράπηκε σε πραγματική επανάληψη: περιμένοντας σε ένα καφέ την Κατερίνα Λαγογιάννη (που μόλις τελείωσε το πρώτο έτος) και την Ελένη Πολίτη, που πέρασε φέτος, άκουσα μια γνωστή φωνή από πίσω να παραγγέλνει: «Φρέντο εσπρέσο μέτριο με μαύρη». Πράγματι δεν είχα κάνει λάθος, γιατί κοιτώντας πίσω, είδα τον παλιό συμφοιτητή μου και τωρινό πρύτανη του Πολυτεχνείου, τον Ανδρέα Μπουντουβή. Όπως λοιπόν είναι αναμενόμενο, του ζήτησα να αφήσει για λίγο την παρέα του και μόλις ήρθαν και οι φοιτήτριες αρχίσαμε τη συζήτηση, που άλλωστε πυροδοτήθηκε από το άρθρο του.

Συναντούν σήμερα οι κοπέλες εμπόδια αν θέλουν να ακολουθήσουν το επάγγελμα του μηχανικού;

Το βασικό ερώτημα που έθεσα ήταν αν, με βάση την ανατροπή στις πρωτιές και στην αναλογία ανδρών/γυναικών στο Πολυτεχνείο, έχουν όντως καταργηθεί τα εμπόδια που απομάκρυναν τις γυναίκες από τις σπουδές και το επάγγελμα του μηχανικού, ή οι επιτυχίες των γυναικών πραγματοποιούνται τα τελευταία χρόνια παρά την ύπαρξη αυτών των εμποδίων;

Τόσο η Κατερίνα όσο και η Ελένη ξεκαθάρισαν ότι το κύριο εμπόδιο που θα συναντήσει μια κοπέλα βρίσκεται στη λήψη της απόφασης να ακολουθήσει σπουδές στο Πολυτεχνείο (και στα STEM γενικότερα). Έτσι, ήδη από τις πρώτες τάξεις του λυκείου, αν κάποια κοπέλα εκφράσει ενδιαφέρον για τις σχολές των μηχανικών, η πρώτη αντίδραση που θα δεχθεί θα είναι αρνητική. Από τον οικογενειακό περίγυρο, κυρίως τις γυναίκες, θα ακουσθούν φράσεις όπως, «θα παιδευτείς πολύ στη ζωή σου γιατί είναι ανδροκρατούμενο επάγγελμα, δεν θα βρίσκεις εύκολα δουλειά λόγω σεξισμού, δεν θα σε εμπιστεύεται σχεδόν κανείς γιατί είσαι γυναίκα, σκέψου το καλά και δύο και τρεις φορές πριν πάρεις την απόφαση, γιατί η σχολή είναι δύσκολη και θα σε κοιτάνε και με μισό μάτι». Επίσης, «είσαι σίγουρη πως θέλεις να είσαι σε μία σχολή που έχει μόνο αγόρια;». Ή, πάλι, «επειδή έχει μόνο αγόρια, πρέπει να είσαι σκληρή για να αντεπεξέλθεις» δίνοντας, όπως είπε η Κατερίνα, ουσιαστικά μια εικόνα «όπου μια κοπέλα που θα μπει στο Πολυτεχνείο θα πρέπει να παίζει ξύλο με μαντράχαλους».

Το ίδιο και στο σχολείο, όπου, ακόμα και αν μία κοπέλα αριστεύει, όταν εκφράσει τον στόχο της για Πολυτεχνείο στους καθηγητές, η πλειοψηφία θα την κοιτάξει με ένα βλέμμα γεμάτο αμφιβολία και θα της πει, «δύσκολη σχολή και δύσκολο επάγγελμα, ειδικά για μια γυναίκα, μήπως να το ξανασκεφτείς;».

Το πράγμα όμως δεν τελειώνει εκεί, συμπλήρωσε η Ελένη, καθώς γείτονες, συγγενείς, φίλοι, συνάδελφοι των γονιών, με το που δηλώσει μια κοπέλα ότι θέλει να ασχοληθεί με το engineering (κυρίως electrical και mechanical) αρχίζουν «δεν είναι δουλειά για γυναίκα αυτή, εδώ ο τάδε γνωστός μου που είναι και άντρας παιδεύεται, δεν νομίζω ότι μπορείς να αντεπεξέλθεις…»

Επιπλέον, μπαίνει και το ζήτημα των παιδιών, συνεχίζει η Κατερίνα: σου λένε, «Πολυτεχνείο; Αυτές είναι δουλειές για άντρες και είναι και δύσκολες, σκέψου λίγο τα μελλοντικά παιδιά σου» (αγνοώντας προφανώς ότι η ανατροφή των παιδιών δεν είναι μόνο θέμα των γυναικών, αλλά και των ανδρών, όπως και ότι υπάρχουν γυναίκες που μπορεί να μη θέλουν να κάνουν παιδιά)».

Και στο σχολείο, τι γίνεται;

Στα μαθήματα αυτά καθ’ αυτά μέσα στο σχολείο, εξηγεί η Ελένη, έχοντας πρόσφατη εμπειρία, δεν φαίνεται να αντιμετωπίζουν οι κοπέλες κάποιο πρόβλημα. Αντίθετα, οι κοπέλες τείνουν κιόλας να έχουν καλύτερες επιδόσεις από ό,τι τα αγόρια, όπως άλλωστε πιστοποιείται και από τα παραπάνω στοιχεία της πρυτανείας. Εδώ όμως λειτουργεί άλλο στερεότυπο, καθώς δεν αναγνωρίζονται η ευστροφία και η ευφυΐα τους από τους καθηγητές και έτσι οι επιδόσεις τους δικαιολογούνται ως αποτέλεσμα υπερβολικού διαβάσματος. Επομένως, συμπληρώνει η Κατερίνα, «όταν ένα αγόρι λέει πως θα πάει Πολυτεχνείο, αμέσως οι άλλοι το συγχαίρουν. Οταν μία κοπέλα λέει πως θα πάει Πολυτεχνείο, αν δεν την ξέρουν καλά, την αντιμετωπίζουν με καχυποψία αν είναι αρκετά έξυπνη και ικανή για κάτι τέτοιο». Σε αυτό το σχόλιο ταιριάζει και η αναφορά στα σχετικά στερεότυπα στη συνέντευξη με τη φοιτήτρια του Μαθηματικού του ΑΠΘ που τελείωσε το Τμήμα με 10 (Συνέντευξη με μία αριστούχο – Protagon).

Εδώ υπάρχει κι άλλο στερεότυπο, προσθέτει η Ελένη, «ότι τα κορίτσια δεν ασχολούνται με υπολογιστές και βιντεοπαιχνίδια. Σε αυτό όμως φταίνε κυρίως οι γονείς και οι φίλοι που ενδίδουν στο marketing των εταιρειών (που απευθύνεται στα αγόρια, ακολουθώντας αυτό το στερεότυπο) και αποκόπτουν κατά κάποιον τρόπο τα κορίτσια από την τεχνολογία. Ετσι, σχεδόν όλα τα αγόρια θεωρούν ότι οι κοπέλες είναι εντελώς ανίκανες να χειριστούν υπολογιστή και γι’ αυτό είναι άχρηστες και στα βιντεοπαιχνίδια».

Για το στερεότυπο της υποτιθέμενης αδυναμίας των γυναικών στα Μαθηματικά

Στο σημείο αυτό παρεμβαίνει ο Ανδρέας ο Μπουντουβής, τονίζοντας ότι «το στερεότυπο για την αδυναμία των γυναικών στα Μαθηματικά δεν αντέχει, καθώς οι πρωτιές των γυναικών και η μεγάλη αύξηση του ποσοστού τους στο ΕΜΠ εξαρτώνται από τα Μαθηματικά. Επειδή τα Μαθηματικά αποτελούν σημαντικό ποσοστό του βαθμού εισαγωγής για να μπεις στο Πολυτεχνείο αλλά και για να διακριθείς στις σπουδές μέσα σε αυτό, αφού πολλά μαθήματα του κορμού έχουν στενή ή πολύ στενή σχέση με Μαθηματικά, οι πρωτιές και οι ανατροπές δηλώνουν ότι οι γυναίκες τα καταφέρνουν θαυμάσια σε αυτόν τον τομέα».

Τι γίνεται, όμως, όταν αυτό το στοιχείο δεν είναι τόσο διαδεδομένο μέσα στην κοινωνία; Ολα τα στερεότυπα που αναφέρθηκαν στη συζήτηση προφανώς δημιουργούν σε μια κοπέλα αμφιβολίες για την απόφαση να ακολουθήσει σπουδές μηχανικού και αν δεν είναι ιδιαίτερα ισχυρός χαρακτήρας, είναι πολύ πιθανό να στραφεί προς άλλο δρόμο και επάγγελμα.

Ακόμα όμως και όταν επιτύχει στο Πολυτεχνείο, συμπληρώνει η Ελένη, εκτός από τα συγχαρητήρια από τους περισσότερους γνωστούς σου, θα ακουστούν και φράσεις όπως: «Ελπίζω να μην το μετανιώσεις και τα παρατήσεις», «με το επάγγελμα που διάλεξες δεν θα είναι εύκολο να κάνεις οικογένεια, τα παιδιά σου δεν τα σκέφτεσαι;», «άμα θες να επιτύχεις, πρέπει να φέρεσαι και εσύ σαν άντρας».

Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι τα στερεότυπα στον επαγγελματικό τομέα διαιωνίζονται λόγω έλλειψης ενημέρωσης και κατανόησης, δημιουργώντας ανασφάλειες, με αποτέλεσμα κάποιες κοπέλες που θα μπορούσαν να προσφέρουν ιδιαίτερα ως μηχανικοί, να επιλέγουν έναν άλλο δρόμο που τους εμφανίζεται από πολλές πλευρές ως πιο ασφαλής και ταιριαστός.

Τα θετικά παραδείγματα που πρέπει να διαδίδονται

Καθώς η απόφαση μιας μαθήτριας για την επιλογή κατεύθυνσης σπουδών είναι απόφαση υπό συνθήκες αβεβαιότητας, δύο πράγματα είναι σημαντικά: το πρώτο είναι η ύπαρξη παραδειγμάτων με επιτυχίες γυναικών στο STEM. Και το δεύτερο, που αναφέρθηκε ήδη πολλές φορές, είναι η πληροφόρηση που δέχεται από το περιβάλλον, που επηρεάζεται από πολλά στερεότυπα για τη φύση του επαγγέλματος, των σπουδών αλλά και τις ατομικές ικανότητες.

Ως προς το ζήτημα των παραδειγμάτων, λοιπόν, δεν είναι δύσκολο να φαντασθούμε, όπως τονίσθηκε έντονα στη συζήτησή μας, πόση ανασφάλεια δημιουργεί στα κορίτσια η έλλειψη γυναικείων προτύπων στα πολυτεχνικά επαγγέλματα και γενικά σε όλα τα επαγγέλματα της θετικής κατεύθυνσης. Το θέμα αυτό δεν συγκεντρώνει την προσοχή που του αξίζει, τονίζει η Κατερίνα, ενώ μπορεί να επηρεάσει ή και να διαμορφώσει επαγγελματικές σταδιοδρομίες. Γιατί η έλλειψη θετικών παραδειγμάτων συμβάλλει στη δημιουργία αμφιβολιών «μήπως τελικά δεν είμαι φτιαγμένη για κάτι τέτοιο επειδή γεννήθηκα κορίτσι;» Μάλιστα, θυμάται πως όταν άρχισε να διαβάζει για επιστημονικά θέματα, έψαχνε να βρει γυναίκες επιστήμονες και είχε χαρεί όταν έμαθε για τη Μαρία Κιουρί.

«Αρα εδώ», παρεμβαίνει ο Ανδρέας ο Μπουντουβής, «είναι σημαντικός παράγοντας ενίσχυσης της γυναικείας «επέλασης» η κατάκτηση κορυφαίων θέσεων (ανταγωνιστικά και όχι με «ποσοστώσεις») σε διεθνές επίπεδο (κυβερνήσεις, επιχειρήσεις, πανεπιστήμια) από γυναίκες. Μια πρόσφατη τεράστια επιτυχία στον κλάδο της χημικής μηχανικής, που είχε αντίκτυπο ειδικά στις γυναίκες, ήταν το Νομπέλ Χημείας της Frances Arnold από το Department of Chemical Engineering στο Caltech, και το Fields Metal που φέτος δόθηκε και σε μία γυναίκα μαθηματικό, τη Μaryna Viazovska (στο Ομοσπονδιακό Πολυτεχνείο της Λωζάνης). Σε πιο τοπικό επίπεδο, αξίζει να δει κανείς στο site της Σχολής Χημικών Μηχανικών του ΕΜΠ το βίντεο της φετινής απονομής των διπλωμάτων στους αποφοίτους έτους 2020 για να διαπιστώσει ότι στις τρεις πρώτες θέσεις είναι φοιτήτριες.

Ομως, αυτά τα παραδείγματα πρέπει να προβάλλονται ώστε να φθάνει το μήνυμα στα κορίτσια. Σημειώνω, επίσης, κάτι πολύ ουσιαστικό: η αλληλεπίδραση φοιτητριών και φοιτητών στις σπουδές τους στο ΕΜΠ είναι εξαιρετική. Ισοτιμία και στενή συνεργασία χωρίς στεγανά και στερεότυπα. Αυτό φαίνεται ιδιαίτερα στις φοιτητικές ομάδες εθελοντικών δράσεων, που είναι πολλές στο ΕΜΠ, όπου οι φοιτήτριές μας, ειδικά σε ό,τι αφορά στην εξωστρέφεια, είναι στην πρώτη γραμμή».

Οι επιστήμες του μηχανικού αλλάζουν ενώ τα στερεότυπα παραμένουν

Η παρατήρηση αυτή μας δείχνει πως, σχετικά με τα στερεότυπα για τις σπουδές και κυρίως το επάγγελμα του μηχανικού, σε σχέση με το γυναικείο φύλο, η κατάσταση μέσα στο Πολυτεχνείο είναι εντελώς διαφορετική σε σχέση με αυτήν στο Λύκειο. Επιβεβαιώνοντας, η Κατερίνα μας είπε πως στο ένα έτος που σπουδάζει στους ηλεκτρολόγους, δεν έχει βιώσει, ούτε μία φορά, ούτε από φοιτητές ούτε από καθηγητές, καμία σεξιστική συμπεριφορά, καμία υποτίμηση για το ότι διάλεξε το συγκεκριμένο επάγγελμα.

Ετσι, βλέπουμε ότι το βασικό πρόβλημα με τα στερεότυπα για τις γυναίκες και την επιστήμη του μηχανικού δεν σχετίζεται με το ίδιο το Πολυτεχνείο, αλλά με τους ανθρώπους έξω από αυτό, που έχουν ξεμείνει σε παλιά πρότυπα και μιλούν δίχως να ξέρουν τι συμβαίνει σήμερα. Και πράγματι, συμβαίνουν εντυπωσιακές αλλαγές στη μορφή του engineering. Μια συνοπτική εικόνα των οποίων μας δίνει ο Μπουντουβής:

α) Εχουν πέσει οι κλασικές «ταμπέλες» των παραδοσιακών ειδικοτήτων, πολύ περισσότερο στο εξωτερικό παρά στην Ελλάδα, όπου υφίσταται και ένα σημαντικό «σκάλωμα» λόγω επαγγελματικών δικαιωμάτων. Αυτό οφείλεται στην επίδραση της διεπιστημονικότητας που φέρνει πολύ κοντά, π.χ. τους χημικούς μηχανικούς με τους βιολόγους, τους γιατρούς με τους ηλεκτρολόγους και γενικότερα τις ειδικότητες μηχανικών με πολλούς άλλους επιστημονικούς κλάδους. Σημαντικό ρόλο στις μεταβολές αυτές αναμένεται να έχει η πολύπλευρη διείσδυση της τεχνητής νοημοσύνης, μηχανικής μάθησης και επιστήμης δεδομένων σε όλες τις ειδικότητες – κυρίαρχα συστατικά της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης. Αυτό το «σπάσιμο» της μονολιθικότητας των επιμέρους ειδικοτήτων σε συνδυασμό με την ενίσχυση του ρόλου των soft skills στον επαγγελματικό χώρο ευνοεί, κατά τη γνώμη μου, τη θέση των γυναικών στο επάγγελμα του μηχανικού, κάνοντάς το ταυτόχρονα και πιο ελκυστικό.

β) Οι υπάρχουσες και αναδυόμενες συνθήκες που ευνοούν την εξ αποστάσεως εργασία είναι επίσης σημαντικός παράγοντας μεταβολών του επαγγέλματος του μηχανικού.

γ) Γενικώς το engineering έχει «ξεπλυθεί» σε μεγάλο βαθμό από τις παλιές του αμαρτίες, καθώς είχε συνδεθεί με τεχνολογίες παραγωγής διαφόρων ρύπων και έχει πλέον κερδίσει σημαντικό έδαφος ως παράγοντας προστασίας του περιβάλλοντος. Και αυτό πιθανόν αποτελεί άλλον ένα παράγοντα που καθιστά πιο ελκυστικό το επάγγελμα του μηχανικού στις γυναίκες.

Κλείνοντας τη συζήτηση, είχε γίνει σαφές ότι οι εντυπωσιακές επιδόσεις των γυναικών στις εισαγωγικές εξετάσεις στο Πολυτεχνείο πραγματοποιήθηκαν χωρίς ακόμα να έχουν σπάσει τα υπάρχοντα αρνητικά στερεότυπα και χωρίς τεχνητές ποσοστώσεις, πράγμα που κάνει ακόμα μεγαλύτερη την επιτυχία τους. Από την άλλη πλευρά, βλέπουμε τη διατήρηση των στερεοτύπων περί της μη καταλληλότητας των γυναικών για το επάγγελμα του μηχανικού, παρά τις σημαντικές αλλαγές που πραγματοποιούνται στο engineering, οι οποίες τα απονομιμοποιούν. Τέλος, δεν πρέπει να υποτιμάται η παιδαγωγική σημασία των θετικών παραδειγμάτων που αποτελούν οι γυναικείες επιτυχίες στην επιστήμη και το επάγγελμα του μηχανικού, γιατί το πρώτο και ίσως σημαντικότερο βήμα της πορείας που θα οδηγήσει μία μαθήτρια στο Πολυτεχνείο είναι η απόφασή της για αυτό. Και η αβεβαιότητα σχετικά με αυτήν την απόφαση μπορεί να μετριαστεί αισθητά από τα θετικά παραδείγματα γυναικείων επιτυχιών, όσο και από την πληροφόρηση σχετικά με τα πραγματικά σημερινά δεδομένα του επαγγέλματος του μηχανικού, που δεν είναι καθόλου αποθαρρυντικά για τις γυναίκες.

---

♦ Στη συζήτηση πήραν μέρος: Ο πρύτανης του ΕΜΠ Ανδρέας Μπουντουβής. Οι φοιτήτριες του Τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών του ΕΜΠ, Κατερίνα Λαγογιάννη και Ελένη Πολίτη. Συντονισμός, σύνθεση και παρουσίαση: Κωνσταντίνος Καραλής

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News