Ο Τσόμσκι φάνηκε πως πέθανε και τελικά αναστήθηκε ειδησεογραφικά και ζει, ακυρώνοντας κάποιους βιαστικούς ελληνικούς επικηδείους του. Ομως η είδηση του θανάτου του έπεισε πολλούς στα κοινωνικά μέσα, επειδή παρουσιάστηκε μέσα σε ένα λαμπερό σύννεφο αλήθειας που δημιουργούσε η προσωπικότητα του δήθεν εκλιπόντος, σε συνδυασμό με την προχωρημένη ηλικία του και τα σοβαρά προβλήματα υγείας που αντιμετωπίζει αυτόν τον καιρό.

Ετσι φαίνεται ότι ο μοναδικός πραγματικός θάνατος, για άλλη μία φορά, αφορούσε την ίδια την αλήθεια. Αυτή δύσκολα ανασταίνεται στο μυαλό όσων την έχουν ξεγραμμένη, όταν δεν ερευνούν ειδήσεις που την παραποιούν και συνάμα την αφυδατώνουν σε σκόνη εκθαμβωτική και καλυπτική μιας αναλήθειας: μια αληθόσκονη. Και η πιο συνηθισμένη μορφή της είναι η πολιτική αληθόσκονη.

Πράγματι, μαζί με τις εισβολές της αφρικανικής σκόνης στον ορίζοντά μας, συνεχίζονται αμείωτες οι εκπομπές της πολιτικής «αληθόσκονης». Πρόκειται για σωματίδια αλήθειας που αιωρούνται καλύπτοντας με τη λάμψη τους τις σκόπιμες αναλήθειες και ψέματα φιλόδοξων πολιτικών προσώπων, οι οποίοι θέλουν να γοητεύσουν τους πολίτες επιδεικνύοντας την αδιαφορία τους για την αλήθεια.

Πολύ αποτελεσματικότερες από κάποια κατάφωρα ψέματά τους, οι εκπομπές της αληθόσκονης που αυτοί παράγουν σκόπιμα, υπονομεύουν τα γεγονότα στα οποία αναφέρονται και ασκούν κριτική, αλλά και απαξιώνουν τα κριτήρια με τα οποία αξιολογούνται δημόσια οι προθέσεις και οι πράξεις αυτών των πολιτικών προσώπων. Αυτή η πολιτική αληθόσκονη περιέχει ένα ελαφρώς παραισθησιογόνο μίγμα αληθοσωματιδίων, το οποίο γεννά  στα μυαλά των αποδεκτών της θετικές εικόνες δύναμης για τους παιχνιδιάρηδες δημιουργούς και χρήστες της, ιδίως σε κρίσιμες στιγμές αμφισβήτησής τους .

Η «αληθόσκονη» εκπέμπεται από τα στόματα και τις εικονικές δημόσιες εμφανίσεις τέτοιων αμφιλεγόμενων πολιτικών προσώπων, όλο και συχνότερα πια, πάντα σε λαμπερά, παιχνιδιάρικα συννεφάκια. Επειδή είναι άυλη, μεταδίδεται κυρίως ψηφιακά από σφοδρούς επικοινωνιακούς αέρηδες, κόντρα στις κριτικές που αποκαλύπτουν ενοχλητικές αλήθειες για τους πολιτικούς γεννήτορές της.

Αυτή η αστραφτερή σκόνη ωραιοποιεί τα γεγονότα και τις πληροφορίες που τους αφορούν, όταν οι δημόσιες αφηγήσεις για το παρελθόν τους, καθώς και οι υποσχέσεις τους, συγκρούονται με κάποια δεδομένα, ώστε να προκαλούν δικαιολογημένα δυσπιστία στους πολίτες. Η λάμψη της είναι τόσο εξαγνιστική ώστε να τους καθαρίζει από κάθε τι αρνητικό, σκοτεινό, ακόμα και παράνομο που τους προσάπτεται, συχνά δικαιολογημένα.

Η αληθόσκονη είναι ένα μείγμα από μισοαλήθειες και αναλήθειες που εκτοξεύονται αδίστακτα από πολιτικά χείλη ή εκπέμπονται από βιντεοσκοπημένες εικόνες που κυκλοφορούν στα κοινωνικά μέσα, όπου πολλαπλασιάζονται και διογκώνονται φορτωμένες με αληθοφανείς λεπτομέρειες, ώστε να προκαλούν στους αποδέκτες την ψευδαίσθηση πως είναι σωστά πληροφορημένοι. Επιπλέον, οι πολιτικοί που καταφεύγουν σε αυτήν, ούτε απαξιώνονται ως ψεύτες, ώστε να χάσουν ανεπίστρεπτα την εμπιστοσύνη του κοινού τους, ούτε όμως θυσιάζουν κι ένα μέρος των εύπιστων υποστηρικτών τους ομολογώντας τους αλήθειες ενοχλητικές.

Για παράδειγμα, απέναντι στην απαίτηση γνωστοποίησης των περιουσιακών δεδομένων του, ο Κασσελάκης, με μια κίνηση θαυματοποιού, πέταξε σε κοινή θέα κάποια πληροφοριακά ψίχουλα με αποσπασματικά στοιχεία. Παρόμοια πληροφοριακά ψίχουλα, ενίοτε αναληθή, εκτοξεύει με πολλές δημόσιες δηλώσεις του εδώ και καιρό, όπως η πρόσφατη δήλωση με τον Μπελογιάννη και την «Αυγή», που δεν είχε ακόμη εκδοθεί!.

Ο Βέρνερ Χέρτσογκ για το μέλλον της αλήθειας

Ενας περσικός μύθος αφηγείται: «Ο Θεός είχε έναν μεγάλο καθρέφτη και ως Θεός κοίταξε στον καθρέφτη και είδε την αλήθεια. Τότε άφησε τον καθρέφτη να πέσει, και ο καθρέφτης έσπασε σε χιλιάδες θραύσματα. Oι άνθρωποι πάλεψαν μεταξύ τους εκεί για να πάρουν κάποιο από τα θραύσματα. Ολοι κοίταξαν μέσα στα θραύσματά τους, είδαν τον εαυτό τους και πίστεψαν πως αναγνώρισαν την αλήθεια»

Τον μύθο αυτόν επικαλείται ο μεγάλος γερμανός σκηνοθέτης Βέρνερ Χέρτσογκ στο τελευταίο βιβλίο του, «Το Μέλλον της Αλήθειας», για να υποστηρίξει πως αξίζει η αναζήτηση της αλήθειας, ακόμα και αν αυτή ορίζεται όλο και πιο δύσκολα, ιδίως στην εποχή της «μετα-αλήθειας». Προσπαθώντας να φωτίσει  διαχρονικά την έννοια της αλήθειας, δυσνόητη πια στην εποχή μας, καθώς γινόμαστε καθημερινά αποδέκτες αμέτρητων μισοκρυμμένων ή και πλαστών αληθειών, ακόμα και βαθιών ψευδών, δημιουργημάτων ακόμα και της Τεχνητής Νοημοσύνης, με σκοπό τη χειραγώγησή μας, ο Χέρτσογκ καταφεύγει στην αρχαία ετυμολογία της ελληνικής λέξης «αλήθεια» (από το ρήμα «λανθάνειν» και το στερητικό άλφα) ως «κάτι που αποκαλύπτεται, το μη κρυμμένο, αυτό που φέρεται από το κρυμμένο στο φως».

Ο ίδιος, ως σκηνοθέτης, βλέπει σε αυτόν τον ορισμό μια εντυπωσιακή αναλογία με τη φωτογράφιση και το φιλμ, δηλαδή την εμφάνιση των εικόνων μέσα στον σκοτεινό θάλαμο. Τότε η εικόνα που κρυβόταν στο φως αναδύεται μπροστά στα μάτια, ενώ παραμένει το ερώτημα αν αυτή αντιστοιχεί με την πραγματικότητα.

Μισοαλήθειες στην πολιτική

Στην πολιτική πραγματικότητα των ημερών μας επανέρχεται επιτακτικά το ζήτημα της αλήθειας, της απόκρυψής της αλλά και της ανάμιξής της με αναλήθειες, καθώς πολλαπλασιάζονται οι περιπτώσεις πολιτικών που, ακολουθώντας το σκοτεινό παράδειγμα του Τραμπ, καταφεύγουν σε τέτοιες πρακτικές παραπλάνησης και εξαπάτησης. Αυτοί επιδίδονται στη λεγόμενη «δημιουργική διαχείριση της αλήθειας», κάνοντας συνθέσεις που αποπροσανατολίζουν τους πολίτες επικίνδυνα.

Η αλλοίωση και υποτίμηση της αλήθειας και η χρήση μισοαληθειών εξυπηρετεί βέβαια στρατηγικά τον αγώνα τους για την απόκτηση και διατήρηση της εξουσίας. Επιπλέον, όταν κάποιος απαξιώνει την αλήθεια, εξυπηρετεί ευκολότερα τον πόθο του για αναγνώριση εξαπατώντας και παραπλανώντας, ώστε να αρέσει σε όλους. Παράλληλα, επιδεικνύει και τη δύναμή του, καθώς φαίνεται ικανός να προσαρμόζει την πραγματικότητα στις δικές του φαντασιακές αντιλήψεις, άρα να την ελέγχει.

Στις εκλογές του 2016, όπου εκλέχθηκε πρόεδρος των ΗΠΑ, ο Ντόναλντ Τραμπ χρησιμοποιούσε στις δημόσιες δηλώσεις του, ιδίως στα κοινωνικά μέσα, ένα μίγμα από κραυγαλέα ψέματα, μισοψέματα και μισοαλήθειες, με το ποσοστό των αναληθών λεγομένων του να υπερβαίνει κατά πολύ τα αληθινά, όπως έδειξαν μεταγενέστερες αναλύσεις.

Είναι γεγονός πως όποιος ψεύδεται πρέπει να γνωρίζει την αλήθεια, ώστε να τη μετατρέπει σκόπιμα σε ψέματα. Οταν όμως θολώνει η διάκριση ανάμεσα σε αλήθεια και αναλήθεια, τότε η «αλήθεια» μπορεί να γίνει πιο επικίνδυνη από τα ψέματα. Το φαινόμενο αυτό αναλύθηκε από τον αμερικανό φιλόσοφο Χάρι Τζ. Φράνκφουρτ σε ένα βιβλίο με τίτλο «On Bullshit» (2005), το οποίο περιείχε ένα παλιότερο δοκίμιό του σχετικά με το ίδιο θέμα. Ο Φράνκφουρτ εκφράζει την ανησυχία του για το φαινόμενο Bullshit, δηλαδή το θόλωμα της διαφοράς ανάμεσα σε αλήθεια και ψέμα. Αυτός κάνει την διάκριση ανάμεσα σε bullshitters και ψεύτες.

Σε αντίθεση με όσους λένε την αλήθεια, άρα την αποκαλύπτουν, οι ψεύτες την αποκρύπτουν. Και οι δύο, φιλαλήθεις και ψεύτες, εστιάζουν στην αλήθεια, αφού πρέπει να τη γνωρίζουν ώστε να τη φανερώσουν ή να την κρύψουν σκόπιμα, ανάλογα με τους σκοπούς τους. Ωστόσο οι bullshitters δεν επικεντρώνονται σε αυτήν, καθώς προτιμούν να φλυαρούν –κάτι συνηθισμένο πια στα κοινωνικά μέσα– παράγοντας ανοησίες που μπορεί να περιέχουν στοιχεία αλήθειας, για την οποία όμως αδιαφορούν.

Οι ψεύτες σκόπιμα βλάπτουν αποκρύπτοντας την αλήθεια, ώστε να εξυπηρετήσουν του προσωπικούς σκοπούς τους. Πολύ πιο επικίνδυνοι από αυτούς, οι bullshitters χρησιμοποιούν στοιχεία της αλήθειας, ενώ την απαξιώνουν, ώστε να καταντούν οι μεγαλύτεροι υπονομευτές της, αν τους συνηθίσει κανείς και δεν αντιδρά απέναντί τους.

Ο Φράνκφουρτ υποστηρίζει ότι οι προσδοκίες των ανθρώπων για συμμετοχή στη δημόσια επικοινωνία ενισχύουν το φαινόμενο. Ο καθένας θέλει πια να εκφράζει ελεύθερα τη γνώμη του για οτιδήποτε, παρότι αγνοεί τα ζητήματα, ενώ αποφεύγει την αναζήτηση και την έρευνα. Ετσι, μπορεί ο κάθε συζητητής να φαίνεται πως έχει άποψη, την οποία εκφράζει αδίστακτα, αδιαφορώντας σκόπιμα για την αλήθεια, κάτι επικίνδυνο. Τελικά, όποιος παράγει τέτοιες θολές και φλύαρες ανοησίες στα κοινωνικά μέσα, ανακατεύοντας αλήθειες με ψέματα, αποδυναμώνει τα γεγονότα στα οποία αναφέρεται.

Το αρχέτυπο του «κατεργάρη» κατά τον Γιουνγκ 

Η περίπτωση Τραμπ, ως αντισυστημικού πολιτικού που κατέφυγε είτε σε ωμά ψέματα είτε σε αναμίξεις αληθειών με αναλήθειες, παρακίνησε μια ομάδα αμερικανών ψυχολόγων να την αναλύσουν με βάση την ψυχανάλυση του Καρλ Γιούνγκ. Ετσι, χρησιμοποίησαν τη μυθική φιγούρα και ψυχολογία του «κατεργάρη» (trickster) για να εξηγήσουν τη γοητεία που άσκησε ο Τραμπ στο κοινό του, το οποίο και εξαπατούσε σκόπιμα.

Ο «κατεργάρης», ένα αρχέγονο πλάσμα, διπρόσωπο και δίμορφο, ικανό να αλλάζει προσωπικότητα και μορφή, μισός υπεράνθρωπος και μισός ζώο (όπως οι Σάτυροι στην αρχαία ελληνική μυθολογία ή και ο θεός Ερμής που άλλαζε μορφές, αλλά και ο Οδυσσέας, ή ο Λόκι στη μυθολογία των Βορειοευρωπαίων και το κογιότ στη μυθολογία των Ινδιάνων της Βόρειας Αμερικής), είχε την ικανότητα να παραποιεί την αλήθεια ανακατεύοντάς την με αληθοφανή στοιχεία, πείθοντας και γοητεύοντας έτσι τα θύματά του.

Μια σκιώδης μορφή –που αντιστοιχεί με αρχέγονα στοιχεία του ανθρώπου πριν εκπολιτιστεί–, ο «κατεργάρης» ανατρέπει την τάξη και κάθε σύστημα, προκαλώντας καταστροφές στους εύπιστους, ενώ παίζει τόσο με την εμπιστοσύνη τους όσο και με την αλήθεια. Η γοητεία του οφείλεται στο γεγονός ότι αυτός μπορεί να επιδράσει στο κάθε άτομο ως αυτόνομη δύναμη, ιδιαίτερα σε εποχές κρίσης, αποσταθεροποίησης και αποδυνάμωσής των ατόμων. Παράλληλα, μπορεί να ενεργοποιήσει και να κινητοποιήσει μια συλλογική σκιώδη ψυχή ενάντια στην τάξη και τους κανόνες και άρα (αυτο)καταστροφική.

Σύμφωνα με το κείμενο «Για την Ψυχολογία της Φιγούρας του Κατεργάρη», με σχόλια των Γιουνγκ και Κερένυι, «η ζωντανή επίδραση του μύθου βιώνεται όταν μια υψηλότερη συνειδητότητα, απολαμβάνοντας την ελευθερία και την ανεξαρτησία της, έρχεται αντιμέτωπη με την αυτονομία μιας μυθολογικής μορφής και όμως δεν μπορεί να ξεφύγει από τη γοητεία της, αλλά πρέπει να προσφέρει φόρο τιμής στη συντριπτική εντύπωση. (Η μορφή του κατεργάρη) αποκόβεται από τη συνείδησή του κα συνεπώς συμπεριφέρεται ως αυτόνομη προσωπικότητα. Ο κατεργάρης είναι μια συλλογική σκιώδης μορφή, η επιτομή όλων των κατώτερων στοιχείων του χαρακτήρα των ατόμων».

Μέσα από αυτές τις ιδιότητες ο πολιτικός «κατεργάρης» μπορεί να εμφανίζεται ως αντισυστημικός ήρωας, που δεν μπορεί εύκολα να ταξινομηθεί στο σύγχρονο  πολιτικό φάσμα, καθώς αμφισβητεί γενικά τους σύγχρονους θεσμούς, αποσταθεροποιώντας το υπάρχον πολιτικό σύστημα. Το παράδοξο δεν είναι τόσο η κατάχρηση αληθόσκονης για τον εντυπωσιασμό των ψηφοφόρων, αλλά η ευπιστία των δεύτερων. Αυτοί όχι μόνο δεν απαξιώνουν τους πολιτικούς που τους εξαπατούν, αλλά τους επιβραβεύουν με θετικές δημοσκοπήσεις, ακόμα και με την ψήφο τους. Κι αυτό επειδή τέτοιοι πολιτικοί μπορούν με επιτηδειότητα να εκφράζουν το συλλογικό ασυνείδητο της κοινωνίας σε καταστάσεις γενικευμένης αποδοκιμασίας του πολιτικού συστήματος, ή ανάγκης για αλλαγή, ή σχηματισμού ενός νέου αφηγήματος.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News