Η νέα Βουλή που θα προκύψει από τις εκλογές της 7ης Ιουλίου θα είναι αναθεωρητική. Θα αναθεωρήσει δηλαδή, για άλλη μια φορά, το Σύνταγμα του 1975. Δυστυχώς η αναθεώρηση αυτή δεν θα είναι σημαντική. Το ελληνικό πολιτικό σύστημα έχασε και πάλι την ευκαιρία να κάνει τολμηρές, προοδευτικές, φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις. Θεσμικές μεταρρυθμίσεις που είναι απαραίτητες. Oπως εκείνη του παρωχημένου, πατερναλιστικού, απαράδεκτου για φιλελεύθερη δημοκρατία, άρθρου 16.

Eνα από τα επιχειρήματα που συνήθως ακούγονται κατά των τολμηρών μεταρρυθμίσεων είναι η υποτιθέμενη ανωριμότητα της ελληνικής κοινωνίας να τις αποδεχθεί. Αυτή είναι μια φθηνή δικαιολογία δειλών ή καιροσκόπων πολιτικών. Η ελληνική κοινωνία ήταν πάντοτε έτοιμη να δεχθεί ακόμα και τις πιο ρηξικέλευθες μεταρρυθμίσεις. Αρκεί να τις προωθούσαν γενναίοι, επίμονοι, ικανοί πολιτικοί. Που πίστευαν σε αυτές. Νομίζω πως το καλύτερο παράδειγμα προσφέρει η ομάδα εκείνη των δυτικότροπων φιλελεύθερων διανοούμενων που κατόρθωσαν να μετατρέψουν την Ελληνική Επανάσταση σε φιλελεύθερη και νεωτερική. Που συνέγραψαν τρία Συντάγματα για τα οποία οι απόγονοί τους είμαστε περήφανοι.

Είναι δύσκολο να αντιληφθούμε σήμερα πόσο προοδευτικά, πόσο ριζοσπαστικά, πόσο δημοκρατικά και φιλελεύθερα ήταν τα τρία Συντάγματα της Επανάστασης του 1821.

Ομως μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε πολλά πράγματα για τις προθέσεις, τις ιδέες και τα οράματα των συγγραφέων τους ένας 22χρονος. Ο Αναστάσιος Πολυζωίδης, που ενεπλάκη ενεργά στη συγγραφή και των τριών Συνταγμάτων, ήταν μόλις 20 ετών στην Επίδαυρο και 22 ετών όταν γράφει όσα θα διαβάσετε παρακάτω.

Δέκα χρόνια αργότερα, το 1834, ο Πολυζωίδης θα γίνει ο θρυλικός Δικαστής, που θα αρνηθεί να καταδικάσει σε θάνατο τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη και τον Δημήτριο Πλαπούτα. Αλλά ας επιστρέψουμε στο 1824 και ας δούμε τι θα απαντούσε ο Αναστάσιος Πολυζωίδης σε ερωτήματα – όχι μόνο ιστορικά – που μας απασχολούν μέχρι και σήμερα, με τα δικά του λόγια.

– Είχε μόνο εθνικούς στόχους η Επανάσταση;

Α.Π. Όχι! Είχε και πολιτικούς. «[Την] διατήρησιν της ανακτηθείσης ελευθερίας, και στερέωσιν της αυτονομικής υπάρξεως των [Ελλήνων]». [Ο Πολυζωΐδης το τονίζει αυτό καθώς ξεχωρίζει τους «πολεμικούς» από τους «πολιτικούς» σκοπούς της επανάστασης.]

– Δηλαδή η Επανάσταση δεν είχε, απλώς, στόχο να δημιουργήσει ένα εθνικό κράτος; Ήθελε να οικοδομήσει ένα κράτος δικαίου, ένα ευρωπαϊκό κράτος δηλαδή, στο οποίο θα κυριαρχούσε ο νόμος (rule of law);

Α.Π. Ακριβώς! «[Ο]ι Έλληνες δεν υπεδύθησαν τον παρόντα αγώνα, ειμή δια ν’ ανυψώσωσιν εις τον θρόνον (αφ’ ού άπαξ απαλλαχθώσιν από την πολυκέφαλον Ύδραν της ανομίας και βαρβαρότητος) την αδέκαστον Δέσποιναν Θέμιν, και την πάρεδρον αυτής Σοφίαν, εξωρισμένας προπολλού από την γην των γενεθλίων των, και αναλαμβάνοντες τα οποία η βία τους ήρπαξε Φυσικά και Πολιτικά Δικαιώματα, να συστήσωσιν έθνος, κατά το παράδειγμα των λοιπών ομοπίστων, και ευνομουμένων εθνών, και ούτω να εγκαταριθμηθώσιν εις την σειράν αυτών, μέλη της μεγάλης Ευρωπαϊκής οικογενείας γινόμενοι.»

– Τι μπορεί, όμως, να πετύχει ένα τόσο ριζοσπαστικό Σύνταγμα σε μια προνεωτερική παραδοσιακή κοινωνία, αποκομμένη από την Ευρώπη για τόσους αιώνες;

Α.Π. «[Το Σύνταγμα θα] καταβάλη τα πρώτα θεμέλια της πολιτικής μορφώσεως των Ελλήνων, περιέχον τας ουσιωδεστέρας […] αρχάς μιας Κοινοβουλευτικής, Συνταγματικής Διοικήσεως, μόνης αρμοδίας και πρεπούσης εις ανθρώπους φιλελευθέρους.»

– Είναι, όμως, σκόπιμο να αντιγράψει η Ελλάδα θεσμούς από ευρωπαϊκά κράτη που έχουν μεγάλη θεσμική παράδοση και τόσο διαφορετική ιστορική εμπειρία;

Α.Π. Όχι μόνο μπορεί αλλά θα πρέπει να αντιγράψει ό,τι πιο προοδευτικό υπάρχει. Και όχι απλώς στην Ευρώπη αλλά σ’ ολόκληρο τον κόσμο! «[Το νέο Σύνταγμα της Ελλάδος] πρέπει να στηρίζεται εις πρωτότυπα γνωρισμένα εκ του χρόνου, εκ της πείρας, και των βαθέων σκέψεων των φιλοσόφων ως τ’αξιολογότερα τουλάχιστον, και τελειότερα μεταξύ των υπαρχόντων· και τοιαύτα είναι, ειμπορώ να είπω αδιστάκτως, των δύω λαμπρών, ελευθέρων, και φιλελευθέρων του Ανατολικού και Δυτικού Ημισφαιρίου εθνών, λέγω των Βρεταννών, και των κατοίκων της Αρκτώας [Βορείου] Αμερικής τα πολιτικά Συντάγματα.»

– Δεν θα πρέπει, όμως, να προσαρμοστούν οι θεσμοί αυτών των χωρών στα δεδομένα μιας, μέχρι πρόσφατα, επαρχίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μιας βαλκανικής προνεωτερικής κοινωνίας;

Α.Π. Ασφαλώς θα πρέπει να προσαρμοστούν οι θεσμοί αλλά αν είναι να προσαρμόσουμε κάτι στα ελληνικά δεδομένα αυτό θα γίνει διαφορετικά απ’ ό,τι φαντάζεστε. Το νέο ελληνικό κράτος πρέπει να είναι ακόμα πιο ριζοσπαστικό και προοδευτικό από τα ευρωπαϊκά πρότυπά του. Θα πρέπει, δηλαδή, να απορρίψει κυρίως εκείνους τους θεσμούς που είναι συντηρητικοί, παρωχημένοι, ανελεύθεροι. «Λέγων ότι πρέπει να λάβωμεν ως πρωτότυπα τα ειρημένα πολιτικά Συντάγματα δεν εννοώ, ότι πρέπει να τ’αντιγράψωμεν ολοκλήρως· όχι! αλλά να μιμηθώμεν, και να μεταφέρωμεν εντεύθεν εις το ημέτερον Πολίτευμα, όσα μόνον είναι μιμητά, μεταφερτά, και εφαρμοστά τελοσπάντων· τα δ’ ανάρμοστα να τα παραιτήσωμεν εις τους έχοντας αυτά. Εις το Αγγλικόν Πολίτευμα π.χ. βλέπομεν μεταξύ πολλών καλών, και επομένως αξιομιμήτων, και τινα άλλα, εις μεν τους αυτουργούς των ίσως συμφέροντα και αναπόφευκτα, ως καθιερωμένα από τον χρόνον, εις ημάς δε πάντη ασύμφορα και περιττά· βλέπωμεν δηλ. διακεκριμένας δύω κλάσεις ανθρώπων, ευγενών, και κοινών· βλέπομεν τίτλους, αξιώματα, προνόμια, όλ’ αυτά λείψανα του τόσον αξιοκατακρίτου Φεουδαϊκού συστήματος, και καταχρήσεις απηρχαιωμέναι και ριζωμέναι των παρελθόντων βαρβαρικών αιώνων, τας οποίας και θέλοντες οι ελευθερόφρονες Άγγλοι, αδυνατούν να τας εξαλείψωσιν, εκτός εάν αποφασίσουν να κλονίσωσι τα θεμέλια όλου του πολιτικού οικοδομήματός των, δια το οποίον μολοντούτο δεν έχουσιν αποχρώντας λόγους. Ημείς ωστόσον ζώντες εις τον παρόντα φωτισμένον αιώνα, και κτίζοντες νέαν πολιτείαν, είναι εύλογον να παραδεχθώμεν τοιαύτα προνόμια, εις ουδέν άλλο συντείνοντα ειμή εις το να κατακερματίζωσι την δυστυχή ανθρωπότητα εις διάφορα άνισα και ετεροδίκαια όντα, εν ω η κοινή μήτηρ Φύσις τα έπλασεν ίσα και ταυτοδίκαια; Να πνίγωσι το κοινόν αίσθημα, και να προξενώσιν όλας εκείνας τας ταραχάς, των οποίων η Ιστορία προσφέρει τόσα φρικτά παλαιά και νέα παρραδείγματα;»

– Ποιο πολιτειακό σύστημα θα πρέπει να έχουν οι Έλληνες ως πρότυπο, δεδομένων των παραπάνω;

Α.Π. «[Ε]ίναι πολύ συμφερώτερον, και καταλληλότερον με την παρούσαν κατάστασίν μας να μιμηθώμεν τους Σοφούς Αμερικανούς, οι οποίοι ωφελούμενοι από τα ακράτως καλά των ιδίων των πατέρων και πρωτοτύπων Άγγλων, και αποφεύγοντες όσα ασύμφορα εις τον σκοπόν των, εσύστησαν Πολιτείαν ισόνομον, και ομοιόμορφον, αποτελέσματα της οποίας άμεσα είναι η άκρα ευδαιμονία και βαθεία ειρήνη, την οποίαν απολαμβάνωσιν, η ταχυτάτη αύξησις των, και αι ορμητικώταται περί παν είδος επιστήμης, τέχνης, και βιομηχανίας πρόοδοί των. […] Η όλη περιφέρια της Αμερικανικής Συμπολιτείας, ο αριθμός των κατοίκων της, και το Εμπόριον ηύξησαν και προχωρούν αυξάνοντα με μίαν πρόοδον εξαισίαν. Υψηλαί αρεταί, ερρωμένοι [ρωμαλέοι], σοφοί, και εφευρετικοί Νόες διέπρεψαν εις ολίγον διάστημα καιρού, και διαπρέπουσιν αδιακόπως εις το έδαφος αυτής της μακαρίας και ευδαίμονος τωόντι χώρας. Η Διοίκησίς της προσφέρει όλας τα εγγυήσεις μιας Ελευθερίας σοφής και διαρκούς. Η Σημαία της ειμπορεί ήδη να παρρησιάζεται ως υποστήριγμα των παλαιών Ευρωπαϊκών ελευθεριών, τας οποίας η Αριστοκρατία και απόλυτος Μοναρχία επαπειλούν να καταποντίσωσιν. Η ύπαρξίς της είναι ίσως Ουρανόθεν διωρισμένη ν’ αλλάξη το πρόσωπον του Νέου Κόσμου, και να επενεργήση ισχυρώς εις την τύχην και μεταρρύθμισιν του Παλαιού.»

– Όμως στις ΗΠΑ. η δουλεία όχι μόνο δεν έχει καταργηθεί αλλά σ’ αυτήν βασίζεται η οικονομία του Νότου.

Α.Π. [Ο Πολυζωίδης δεν σχολιάζει καθόλου το καθεστώς της δουλείας στις ΗΠΑ. Όμως το Ελληνικά επαναστατικά Συντάγματα θα περιέχουν διατάξεις που δεν τόλμησε να υιοθετήσει το Αμερικανικό Σύνταγμα του 1789]

Ο Αναστάσιος Πολυζωίδης εφάρμοσε όλα τα παραπάνω στο πρώτο Σύνταγμα (της Επιδαύρου), το οποίο συνέθεσε σε συνεργασία με τον Ιταλό φιλέλληνα Vincenzo Gallina υπό την επίβλεψη του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου και του Θεόδωρου Νέγρη. Και οι τέσσερεις ήταν, καλά διαβασμένοι, φιλελεύθεροι διανοούμενοι. Ο Μαυροκορδάτος έστελνε παραγγελία στον βιβλιοπώλη του στη Γενεύη «να του στείλει ό,τι πιο ακραίο φιλελεύθερο εύρισκε».

Ας θυμηθούμε μερικά άρθρα από τα δύο πρώτα Συντάγματα (το Σύνταγμα του Άστρους αποτελεί, στην πραγματικότητα, αναθεώρηση του Συντάγματος της Επιδαύρου).

Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος
(Επίδαυρος, Ιανουάριος 1822 / Άστρος, Απρίλιος 1823)

• Όλοι οι Έλληνες εισίν όμοιοι ενώπιον των νόμων άνευ τινός εξαιρέσεως, ή βαθμού, ή κλάσεως, ή αξιώματος. [Σ. Επιδ. 1.2.3]

• Όσοι έξωθεν ελθόντες, κατοικήσωσιν ή παροικήσωσιν εις την Ελληνικήν επικράτειαν, είναι ίσοι με τους Έλληνες ενώπιον των Νόμων. [Σ. Επιδ. 1.2.4 όπως αναθεωρήθηκε από το Σ. Άστρ. 2.2.4]

• Όλοι οι Έλληνες επίσης είναι δεκτοί εις τα πολιτικά και στρατιωτικά υπουργήματα, και εις όλας εν γένει τας τιμάς· δοτήρ δε τούτων μόνη εκάστου η αξιότης. [Σ. Επιδ. 1.1.6 όπως αναθεωρήθηκε από το Σ. Άστρ. 2.2.5]

• Η ιδιοκτησία, τιμή, και ασφάλεια εκάστου Έλληνος, και παντός ανθρώπου, εντός της επικρατείας ευρισκομένου, είναι υπό την προστασίαν των Νόμων. [Σ. Επιδ. 1.1.7 όπως αναθεωρήθηκε από το Σ. Άστρ. 2.2.6]

• Εις την Ελληνικήν επικράτειαν ούτε πωλείται, ούτ’ αγοράζεται άνθρωπος· αργυρώνητος [δούλος] δε παντός γένους και πάσης θρησκείας, άμα πατήσας το Ελληνικόν έδαφος, είναι ελεύθερος, και από τον δεσπότην αυτού ακαταζήτητος. [Σ. Αστρ. 2.2.9]

Οι απόψεις του Αναστάσιου Πολυζωίδη που διαβάσατε παραπάνω, δημοσιεύθηκαν στο τέλος του 1824 στο Μεσολόγγι. Στον πρόλογο μιας συλλογής συνταγματικών κειμένων που επιμελήθηκε, μετέφρασε και σχολίασε ο ίδιος. Ο 22χρονος Μακεδόνας διανοούμενος παρέδωσε το χειρόγραφο στις 26 Οκτωβρίου 1824 στον Θεσσαλονικιό τυπογράφο Δημήτρη Μεσθενέα. Ο Μεσθενέας, την ίδια εποχή, τυπώνει τα Ελληνικά Χρονικά την πρώτη, καθαρόαιμα φιλελεύθερη, ελληνική εφημερίδα, στο πιεστήριο που έχουν προσφέρει οι άγγλοι ριζοσπάστες φιλελεύθεροι του κύκλου του Jeremy Bentham. Ο ίδιος ο στενός συνεργάτης του Bentham, ο Συνταγματάρχης Leicester Stanhope, θα φέρει το πιεστήριο στην Ελλάδα και θα το εμπιστευθεί στον ελβετό φιλέλληνα Johann Jakob Meyer, αφού πρώτα βεβαιωθεί για τις φιλελεύθερες ιδέες του Meyer (ο Stanhope θα κάνει το ίδιο στην Αθήνα με το δεύτερο πιεστήριο που διαθέτει – θα εμπιστευθεί τον φιλελεύθερο διανοούμενο Γεώργιο Ψύλλα που θα εκδώσει την Εφημερίδα των Αθηνών). Ο Μεσθενέας και ο Meyer θα εκδίδουν τα Ελληνικά Χρονικά μέχρι τον Φεβρουάριο του 1826, όταν τα κανόνια του Ιμπραήμ θα καταστρέψουν τις εγκαταστάσεις της και το πιεστήριο. Στις 11 Απριλίου του 1826, στη διάρκεια της απελπισμένης Εξόδου των ελεύθερων πολιορκημένων, ο Μεσθενέας, ο Meyer, η ελληνίδα σύζυγός του Meyer και τα δύο παιδιά τους, θα σκοτωθούν.

Πολύ σύντομα, το Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών, θα εκδώσει μια συλλογή των ιστορικών αυτών κειμένων. Τα οποία θα πρέπει να βρίσκονται στα χέρια κάθε Ελληνίδας και κάθε Έλληνα. Για να μάθει πώς μια μικρή ομάδα φιλελεύθερων δυτικότροπων διανοούμενων κατόρθωσαν να πείσουν μια προνεωτερική κοινωνία να υιοθετήσει τους πλέον προοδευτικούς θεσμούς της εποχής. Και πριν εκφράσετε τις αντιρρήσεις σας, θα σας παρακαλέσω να διαβάσετε το βιβλίο του Γιάννη Βούλγαρη που μόλις κυκλοφόρησε:«Ελλάδα: Μια χώρα παραδόξως νεωτερική» (Πόλις, 2019).

* Ο Αριστείδης Χατζής είναι Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών (ΚεΦιΜ) στο οποίο διευθύνει το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Ελλάδα 2021: 200 Χρόνια από τη Φιλελεύθερη Επανάσταση». Παράλληλα ετοιμάζει ένα βιβλίο στα αγγλικά για την Επανάσταση του 1821 που θα κυκλοφορήσει το 2021 στις Η.Π.Α.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News