«Η πανέμορφη και μεγαλοπρεπής φιγούρα που ενσαρκώνει τη γυναικεία ψυχή στη βαθύτερη έκφραση της, αλλά και η εικόνα της Ελλάδας όλων των εποχών», ήταν η Ειρήνη Παπά για τον πορτογάλο σκηνοθέτη Μανουέλ ντε Ολιβέιρα. Υμνώντας την ψυχή, όχι τη μορφή της. Γι’ αυτή την Ελλάδα μιλούσε. Γι’ αυτή την Ειρήνη Παπά.

Κάπως έτσι το είχε πει και η ίδια: «Μια γυναίκα με ωραίο κορμί είναι τέλεια για μια νύχτα. Μια γυναίκα με ωραία ψυχή είναι τέλεια για μια ζωή».

Εκείνο το πλάσμα που αγάπησε και ύμνησε ο κινηματογραφικός φακός (κυρίως του Μιχάλη Κακογιάννη). Και διεθνώς.

Και τραγουδούσε «Υπομονή, υπομονή / και βγαίνει μια βαριά φωνή / απ’ την καρδιά μου μέσα / ζωή γρουσούζα / και κατεργάρα και μπαμπέσα», στην ταινία «Ψιτ κορίτσια», το 1959. Σε στίχους Γιώργου Γιαννακόπουλου και μουσική Τάκη Μωράκη. Και με σκηνοθέτη το σύζυγό της, από τα 18 της, Άλκη Παπά.

Σαν να μάς είχε αφήσει παρακαταθήκη τα λόγια της, για υπομονή, ακόμη και μέσα στην απελπισία:

«Υπάρχει ένα είδος απελπισίας που δεν μπορείς να είσαι πλέον λυπημένος. Που δεν αντέχεις άλλη λύπη. Κάθε άνθρωπος που είναι ενήμερος της μοίρας του, ξέρει πότε χτυπάει το καμπανάκι.

»Ο χρόνος αρχίζει και μικραίνει. Συνειδητοποιείς ότι γεννήθηκες όταν δεν το ήθελες, κατοικείς ένα σώμα που δεν το ξέρεις και τελικά δεν ορίζεις τίποτα.

»Τότε δεν σου μένει παρά να υιοθετήσεις τη ζωή σου. Υιοθετείς ιδανικά, υιοθετείς αγάπες, απλώς και μόνο για να επιβιώσεις» (Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 2003, στο Στάθη Τσαγκαρουσιάνο).

Μια ζωή σαν παραμύθι, η δική της; Ίσως, για κάποιους. Τώρα που με δύο λέξεις («Δυστυχώς, ισχύει») μού επιβεβαίωσε το φευγιό της ο αγαπημένος της ανιψιός, σκηνοθέτης Μανούσος Μανουσάκης, μπορούμε να βρούμε καταφυγή ακόμη και σε έναν μύθο.

Εκείνον που ήθελε τον Μάρλον Μπράντο, στην πρώτη ακμή της καριέρας του, αλλά και της περιλάλητης ομορφιάς του, να ξημεροβραδιάζεται στο… πατάκι της εξώπορτας της Μελίνας Μερκούρη για ένα βλέμμα της. Ναι, της Μελίνας. Ίδια κλάση, και διεθνώς, με την Irene Papas (που επέμενε σε μια κουβέντα μας, πολλά χρόνια πριν, ότι το επώνυμό της είναι Παπά, με ένα Πι, όπως και το Papas).

Είμαστε στην Αθήνα του 1958 και ο Μάρλον Μπράντο έχει έρθει στο πλαίσιο μιας καμπάνιας, που στήριζε ορφανοτροφεία για άπορα παιδιά σε όλο τον κόσμο.

Στην ίδια πόλη με τον Μπράντο και τη Μελίνα βρισκόταν και η Ειρήνη Παπά. Τρία πλάσματα για τα οποία είχε αναστενάξει ο πλανήτης. Ο γόης, η ξανθιά και η μελαχρινή «απόλυτη ομορφιά».

Και να που μπορεί ο μύθος να λέει ότι ο Μπράντο έλιωνε για τη Μελίνα, τότε, όμως να που η καρδιά του ήταν δοσμένη, από το 1954 ακόμη, στην Irene.

Το αποκάλυψε η ίδια, λίγες ημέρες μετά το φευγιό εκείνου, την 1η Ιουλίου του 2004. Είχαν έναν θυελλώδη δεσμό και τον έκρυβαν από όλους, όπως εξομολογήθηκε στην ιταλική εφημερίδα Corriere della Sera.

«Ήταν μια σχέση που δεν ήταν πραγματικό μυστικό, αλλά κάτι πολύ προσωπικό μας και δεν θέλαμε να το μοιραστούμε με κανέναν. Τον αγαπούσα τον Μάρλον. Τον νοιαζόμουν πραγματικά. Είχαμε μια ιστορία αγάπης, εντάξει, ας την ονομάσουμε μια σχέση διαρκείας».

Είχαν συναντηθεί στη Ρώμη. Εκείνος ήταν 30 κι εκείνη 28. «Δεν αγάπησα έκτοτε άλλον άντρα όπως αγάπησα τον Μάρλον. Ήταν το μεγάλο πάθος στην ζωή μου, ο άντρας που με ένοιαζε περισσότερο απ’ όλους και εκτιμούσα περισσότερο απ’ όλους».

Η τελευταία τους συνάντηση, κατά την ίδια, ήταν το 1999 και πάλι στην Αθήνα, όταν εκείνος ταξίδεψε στην Ελλάδα μετά την ύστατη ταινία του «Free Money».

Στο μεγάλο πάθος πίστευε η Ειρήνη Παπά. Και με αυτό έζησε. Πάθος για όλα όσα την δονούσαν. Από τότε που ξεκίνησε στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου. Στο «Σχολείον» της, που το ανέστησε στην οδό Πειραιώς 52 στεγάζεται σήμερα η ίδια σχολή. Ύστερα από τα πρώτα της βήματα ως χορεύτρια και ραδιοφωνική παραγωγός, για να φτάσει να κατακτήσει το Χόλιγουντ και τον κόσμο ολάκερο.

Άλλο αν η ιδιαίτερη πατρίδα της (γεννήθηκε στο Χιλιομόδι Κορινθίας) δεν την αναγνώρισε, δίνοντας το όνομα πρώην δημάρχου στο δημοτικό θέατρο. Όπως αγνόησε και την προσπάθειά της να στήσει Διεθνές Κέντρο Θεάτρου στο Κατακάλι.

Την αναγνώρισε όμως πρώτη η Ιταλία, με το «Βραβείο Ρώμη», που της απονεμήθηκε στο αρχαίο θέατρο της Oστια. «Δεν ξέρω αν πρέπει να γελάσω ή να κλάψω, μπορώ μόνο να πω ότι η Αθήνα θα είναι πάντα η μητέρα μου, αλλά η Ρώμη, παράλληλα, είναι δεύτερη μητέρα μου, από ξεκάθαρη επιλογή μου», είχε σχολιάσει.

Επειτα, ήρθε ο τίτλος της επίτιμης διδάκτορος στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης, που τον υποδέχτηκε με έναν λόγο για την ασέβεια: «Διδάχθηκα την ασέβεια από τον πατέρα μου. Με έμαθε πως υπάρχει μόνο μία αριστοκρατία, του πνεύματος».

Την αναγνώρισε και η Πορτογαλία, στηρίζοντας το θέατρο που ίδρυσε εκεί, ανεβάζοντας αρχαίες τραγωδίες. Κι έπειτα και άλλοι, τιμώντας την το 2000 με τον τίτλο «Γυναίκα της Ευρώπης». Και το 2009 με τον Χρυσό Λέοντα της Μπιενάλε Θεάτρου της Βενετίας, για «το σύνολο της προσφοράς της».

Κάπου 100 ταινίες, αμέτρητα θεατρικά. Και πολλές μουσικές, από τότε που πρωτραγούδησε το αγαπημένο της «Στα 18 σου χρόνια σαν ανοιξιάτικο λουλούδι…» των Aλκη Παγώνη και Τότη Στεφανίδη, του 1940.

Ως τα 11 τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη, αλλά κυρίως ως τις «Ωδές» (1979) και τις «Ραψωδίες» (1986) με τον καλό της φίλο Βαγγέλη Παπαθανασίου. Ο οποίος την κάλεσε, το 1972, να αφήσει το στίγμα της στο κορυφαίο και ύστατο έργο των Aphrodite’s Child, «666» (που θαύμασε πολύ ο Σαλβαντόρ Νταλί, όμως του αρνήθηκε η δισκογραφική τους εταιρεία να φιλοτεχνήσει το εξώφυλλο του δίσκου!). Με άξονα την Αποκάλυψη του Ιωάννου και θαυμαστό δείγμα του πρώιμου progressive rock.

Εκεί, η Ειρήνη Παπά ακούγεται στο «∞ / Infinity», στο ασθματικό μοτίβο «I am, I am, Iam to come, I was…», με τη φωνή της ξέφρενη σαν στριγγλιά.

Επιλέγω μια αφήγηση του έμπειρου Νίκου Μουρατίδη, που είχε αναλάβει την επικοινωνία των «Ωδών» για τη δισκογραφική Polygram:

«Το 1979 κυκλοφορούν οι “Ωδές”, και είναι η στιγμή της γνωριμίας μου με αυτό το ιερό τέρας που λέγεται Ειρήνη Παπά. Δεν θα ξεχάσω ΠΟΤΕ την πρώτη φορά που άκουσα τις “Ωδές”. Ο Βαγγέλης Παπαθανασίου που είχε έρθει στην Αθήνα οδικώς (μια και δεν έμπαινε τότε σε αεροπλάνα), με έβαλε μέσα στο αυτοκίνητο του (Rolls Royce, παρακαλώ) και κάνοντας βόλτες στους δρόμους της Αθήνας άκουσα για πρώτη φορά τον δίσκο από ένα εξαιρετικό ηχητικό σύστημα.

»Τέτοια αίσθηση δεν έχω ξανανιώσει. Μέσα στην σύγχρονη αστική τρέλα, με τα αυτοκίνητα και τα μηχανάκια, με κόσμο να πηγαινοέρχεται, άκουγα τα δημοτικά μας τραγούδια διασκευασμένα και παιγμένα από τον Βαγγέλη ηλεκτρονικά και εξαίσια ερμηνευμένα από την Ειρήνη Παπά. Ήταν κάτι το μαγικό».

Η press conference έγινε στο Hilton. «Τεράστια επιτυχία. Μετά κάναμε μια μεγάλη φωτογράφηση, με 5-6 διαφορετικά ρούχα. Ρούχα έφερε δικά της και κοσμήματα ζήτησα – δανεικά – από τον Ζολώτα.

»Η Ειρήνη τότε έμενε στην Ξενοκράτους και ετοίμαζε την μονοκατοικία της στην οδό Χοϊδά, τέρμα πάνω στον Λυκαβηττό. Ένα μεγάλο σπίτι με εσωτερική αυλή, τεράστια κουζίνα… θύμιζε λίγο μοναστήρι. Για να μην την ταλαιπωρώ, έκλεινα όλες τις συνεντεύξεις της στο Je Reviens. Κατά την διάρκεια της συνέντευξης καθόμουν πιο κει, αλλά την παρακολουθούσα να μιλάει. Για τον έρωτα, τους άντρες, τα γηρατειά, την τέχνη, το αρχαίο θέατρο και το θέατρο γενικά…

»Θεωρούσε πως το θέατρο είναι μια τέχνη θνησιγενής και ήθελε να οργανώσει μια σειρά παραστάσεων με όλες τις τραγωδίες και τις κωμωδίες και να τις κάνει video. Για να μείνουν για πάντα».

Κάπως έτσι επέμενε να ξεχωρίζει την τέχνη, το θέατρο από την ζωή στις κουβέντες με τον «μαθητή» της, τον φίλο της, πολύπειρο σκηνογράφο και ενδυματολόγο Γιάννη Μετζικώφ.

Συγκινητική η αφήγηση, που μού έκανε την τιμή να μοιραστεί: «Ένα μεγάλο μέρος των πραγμάτων, με τα οποία καταπιάνομαι, το διδάχτηκα από τον ενθουσιασμό της. Αλίμονο αν βγάλουμε από πάνω την έφεση για να μαθαίνουμε».

Για το Γιάννη Μετζικώφ, η Ειρήνη Παπά ήταν μεγάλη του δασκάλα. «Ήταν δασκάλα μου και καλή δασκάλα. Όταν έβγαινα στο θέατρο, εκείνη επέστρεφε δαφνοστεφής. Θυμάμαι ακόμη όλα τα λόγια της. Ήταν και είναι τόσο ζωντανά. Δεν καλλώπιζαν τα πράγματα. Ήταν πάντα έτσι η Ειρήνη Παπά: ένα άγριο άλογο, που δεν έμπαινε σε φόρμες».

Θυμάται ότι τον βοηθούσε κάποτε, σε μια εκδήλωση στο Κάστρο του Ρίου. «Με βοηθούσε με τα ίδια της τα χέρια, όλη μέρα. Και είχε συμπόνοια στην αγωνία μου να κάνω πράγματα».

Για την πρώτη της ταινία, «Χαμένοι Άγγελοι» του 1948, σε σενάριο – σκηνοθεσία Νίκου Τσιφόρου, στην Φίνος Φιλμς τήν πήγε, από το χεράκι, ο Αλέκος Σακελλάριος. Που την είχε δει στον «Μάκβεθ» της Δραματικής Σχολής, με δάσκαλο το μεγάλο Δημήτρη Ροντήρη.

Όμως την είχε θαυμάσει, χρόνια προτού πάρει εκείνη τις διεθνείς τις στράτες της τέχνης, να περπατά στην πλατεία Συντάγματος. Και το κατέγραψε στην αυτοβιογραφία του: «Ενα πανέμορφο πλάσμα με ένα απλό μακρύ φόρεμα, όλο πτυχώσεις, που κινιόταν με μεγαλοπρέπεια και συνάμα απλότητα. Σαν να ζωντάνεψε μια Καρυάτιδα». Αυτό την ακολουθούσε πάντα, την «ζωντανή Καρυάτιδα» Ειρήνη Παπά.

Νιώθετε λίγο φτωχότεροι, πλέον; Από έλληνες διεθνείς της τέχνης; Από κείνους, τους λίγους, που ήξεραν το όνομά τους, το μικρό, ως τα πέρατα της γης.

Ελεγες Melina και ήξεραν ότι μιλούσες για τη Μελίνα Μερκούρη. Έλεγες Vangelis και ήταν ο Βαγγέλης Παπαθανασίου. Έλεγες Mikis και ήταν ο Μίκης Θεοδωράκης. Έλεγες Irene και μιλούσες για την Ειρήνη Παπά…

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News