Η σημερινή Ευρώπη χρειάζεται σωτηρία και ριζική επανεφεύρεση. Η σωτηρία της ΕΕ πρέπει να είναι άμεση διότι η Ευρώπη βρίσκεται σε υπαρξιακό κίνδυνο. Αλλά είναι εξίσου σημαντικό να βρεθεί ξανά η στήριξη στο ευρωπαϊκό σχέδιο που υπήρχε στο παρελθόν.

Ο υπαρξιακός κίνδυνος που αντιμετωπίζει η ΕΕ είναι σε ένα βαθμό εξωτερικός. Η Ενωση περιβάλλεται από δυνάμεις που εχθρεύονται όλα όσα εκείνη πρεσβεύει και υποστηρίζει: τη Ρωσία του Πούτιν, την Τουρκία του Ερντογάν, την Αίγυπτο του Αλ Σίσι και τις ΗΠΑ που θα δημιουργούσε ο Τραμπ αν μπορούσε.

Αλλά ο κίνδυνος είναι και εσωτερικός. Οι συνθήκες πάνω στις οποίες στηρίζεται η ΕΕ είναι πλέον -μετά την οικονομική κρίση του 2008- παρωχημένες. Για να επικυρωθούν ακόμη και οι πιο απλές αλλαγές στο κοινό νόμισμα χρειάζονται διακυβερνητικές συμφωνίες που υπερβαίνουν τις ισχύουσες συνθήκες και συμφωνίες. Καθώς, λοιπόν, η λειτουργία των ευρωπαϊκών θεσμών γίνεται όλο και πιο περίπλοκη η ίδια ΕΕ γίνεται σταδιακά δυσλειτουργική.

Η Ευρωζώνη κατέληξε να γίνει ακριβώς το αντίθετο από τo αρχικό σχέδιο. Η ΕΕ δημιουργήθηκε ως μία εθελοντική ένωση κρατών με παρόμοιες ιδέες, πρόθυμων να παραδώσουν ένα μέρος της εθνικής τους κυριαρχίας για το κοινό καλό. Μετά την κρίση του 2008, η ΕΕ μετατράπηκε σε ένα σύνολο κρατών που δανείζουν και δανείζονται: τα πρώτα επιβάλλουν σκληρούς όρους στα δεύτερα, όρους τους οποίους δεν μπορούν τελικά να εκπληρώσουν.

Με την πολιτική λιτότητας που επέβαλαν οι πιστωτές κατέστησαν αδύνατο στους οφειλέτες τους να αναπτυχθούν, ώστε τελικά να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους.

Εχω μάθει ότι η Δημοκρατία δεν μπορεί να επιβληθεί απ’ έξω

Αν η ΕΕ συνεχίσει στον ίδιο δρόμο δεν υπάρχουν πολλές ελπίδες βελτίωσης της κατάστασης. Γι’ αυτό χρειάζεται να επανεφεύρει τον εαυτό της. Η προσέγγιση -από επάνω προς τα κάτω – που επέλεξε ο Ζαν Μονέ τη δεκαετία του 1950 για να προχωρήσει στην ευρωπαϊκή ενοποίηση, έκανε τη δουλειά της αλλά τώρα πια είναι ξεπερασμένη. Τώρα η Ευρώπη χρειάζεται μία κοινή προσπάθεια που θα συνδυάζει την από πάνω προς τα κάτω προσέγγιση των ευρωπαϊκών θεσμών με πρωτοβουλίες από κάτω προς τα επάνω, απολύτως απαραίτητες για να επιτευχθεί η συμμετοχή των πολιτών.

Σκεφτείτε, για παράδειγμα, το Brexit, που αναμένεται να είναι εξαιρετικά καταστροφικό και για τις δύο πλευρές. Οι διαπραγματεύσεις για το διαζύγιο θα αποσπάσουν την προσοχή της ΕΕ από την υπαρξιακή της κρίση. Και οι συζητήσεις θα διαρκέσουν για περισσότερο από τα δύο χρόνια που έχουν οριστεί. Το πιο πιθανό είναι να συνεχιστούν για τα επόμενα πέντε χρόνια –μία αιωνιότητα στον κόσμο της πολιτικής, ιδίως σε εποχές επαναστατικές, όπως τη σημερινή.

Η ΕΕ πρέπει, λοιπόν, να προσεγγίσει τις διαπραγματεύσεις του Brexit με εποικοδομητικό πνεύμα. Γιατί κατά τη διάρκεια της διαδικασίας αποχώρησης, οι βρετανοί πολίτες μπορεί να αποφασίσουν ότι το να είσαι μέρος της ΕΕ είναι καλύτερο απ’ το να την εγκαταλείψεις.

Ωστόσο αυτό προϋποθέτει ότι αφ’ ενός η ίδια η ΕΕ θα μετατραπεί σε μία οργάνωση στην οποία οι χώρες θα θέλουν να προσχωρήσουν και αφ’ ετέρου ότι θα αλλάξουν γνώμη οι ίδιοι οι Ευρωπαίοι, Βρετανοί και μη,  και θα αναγνωρίσουν ότι το Brexit είναι ζημιογόνο για όλες τις πλευρές. Οι πιθανότητες να εκπληρωθούν και οι δύο προϋποθέσεις είναι λίγες, αλλά όχι μηδενικές.

Και το βασικό είναι ότι αν γίνει ξανά ελκυστική η ΕΕ αυτό θα έδινε ελπίδα στις νεότερες γενιές, την ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον.

Η γερμανίδα καγκελάριος είχε δίκιο: η προσφυγική κρίση μπορεί να διαλύσει την ΕΕ. Αλλά δεν πρέπει να παραιτηθούμε.

Αυτή η Ευρώπη θα διέφερε από τη σημερινή σε δύο βασικά σημεία. Πρώτον, θα  ξεχώριζε με καθαρότητα την ΕΕ και την Ευρωζώνη. Δεύτερον, θα αναγνώριζε ότι η Ευρωζώνη βασίζεται σε παρωχημένες συνθήκες και ότι η διοίκησή της δεν μπορεί να αλλάξει όσο δεν αλλάζουν οι συνθήκες που τη διέπουν.

Οι συνθήκες ουσιαστικά ορίζουν την προσδοκία ότι όλα τα κράτη-μέλη θα προσχωρήσουν στο ευρώ όταν εκπληρώσουν τις απαραίτητες προϋποθέσεις. Αυτό έχει δημιουργήσει μία παραδοξότητα: χώρες όπως η Σουηδία, η Πολωνία και η Τσεχία που έχουν ξεκαθαρίσει ότι δεν σκοπεύουν να μπουν στο ευρώ, περιγράφονται και αντιμετωπίζονται ως «προ – μέλη».

Με άλλα λόγια, η ΕΕ έχει γίνει μία οργάνωση στην οποία η Ευρωζώνη είναι ο πυρήνας και τα υπόλοιπα μέλη υποβαθμίζονται σε κατώτερες θέσεις. Αυτό πρέπει να αλλάξει. Δεν πρέπει να επιτρέψουμε να καταστραφεί η ΕΕ από τα πολλά, άλυτα προβλήματα του ευρώ.

Η αποτυχία να διασαφηνιστεί η σχέση ανάμεσα στο ευρώ και την ΕΕ αντανακλά ένα ευρύτερο ελάττωμα: την πεποίθηση ότι πολλά κράτη μέλη μπορεί να πορεύονται με διαφορετικές ταχύτητες, αλλά κατευθύνονται προς τον ίδιο προορισμό.

Αν όμως αντικαθιστούσαμε την Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων με την Ευρώπη των πολλών διαδρομών, μία Ευρώπη που θα προσφέρει περισσότερες δημοκρατικές επιλογές, αυτό θα είχε ένα μακρόχρονο θετικό αποτέλεσμα.

Σήμερα, στην υφιστάμενη κατάσταση της ΕΕ, τα κράτη-μέλη θέλουν να επαναβεβαιώσουν την κυριαρχία τους, αντί να εκχωρήσουν κι άλλα τμήματά της. Μέσα από τη συνεργασία, όμως, την πρόοδο και τη βελτίωση των συμπεριφορών των κρατών-μελών, οι στόχοι που θέτουν συμμαχίες των προθύμων ενδεχομένως θα προσείλκυαν μεγαλύτερη, ακόμη και παγκόσμια συμμετοχή.

Η πρόοδος είναι απαραίτητη σε τρία σημεία: στις εδαφικές διαιρέσεις (π.χ. Brexit), στο Προσφυγικό και στη (μη επαρκή) οικονομική ανάπτυξη. Και στα τρία ζητήματα η συνεργασία ανάμεσα στις χώρες της Ευρώπης είναι πολύ αδύναμη. Ιδίως στο Προσφυγικό.

Η Ευρώπη δεν έχει ακόμη μία ολοκληρωμένη μεταναστευτική πολιτική. Κάθε χώρα διεκδικεί αυτό που εκλαμβάνει ως το εθνικό της συμφέρον, συχνά υποβαθμίζοντας τα συμφέροντα άλλων κρατών-μελών.

Η γερμανίδα καγκελάριος Ανγκελα Μέρκελ είχε δίκιο: η προσφυγική κρίση μπορεί να διαλύσει την ΕΕ. Αλλά δεν πρέπει να παραιτηθούμε. Αν σημειώσει πρόοδο η ΕΕ στην αντιμετώπιση της προσφυγικής κρίσης, μπορεί να αλλάξει  το μομέντουμ προς μία θετική κατεύθυνση.

Πιστεύω στα μομέντουμ. Ηδη από την ήττα του ολλανδού εθνικιστή Γκέερτ Βίλντερς στις ολλανδικές εκλογές του Μαρτίου, έβλεπες ότι δημιουργείτο ένα μομέντουμ που θα μπορούσε να αλλάξει τις από πάνω προς τα κάτω διαδικασίες της Ευρώπης προς το καλύτερο.

Και μετά τη νίκη του Μακρόν, είμαι πολύ πιο αισιόδοξος για το αποτέλεσμα των εκλογών στη Γερμανία, τον επόμενο Σεπτέμβριο.

Υπάρχουν συνδυασμοί που ενδεχομένως θα οδηγήσουν σε μία φιλο-ευρωπαϊκή συμμαχία, ιδίως αν συνεχίσει να αποδυναμώνεται η στήριξη προς την ξενοφοβική Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD). Αυτό το αναπτυσσόμενο φιλο-ευρωπαϊκό μομέντουμ μπορεί να είναι αρκετά ικανό να υπερβεί τη μεγαλύτερη απειλή: την τραπεζική και μεταναστευτική κρίση στην Ιταλία.

Αυτό που με ενθαρρύνει, επίσης, είναι τα αυθόρμητα κινήματα των πολιτών, νέων κυρίως, που βλέπουμε αυτές τις ημέρες. Να, για παράδειγμα, το κίνημα «Παλμός της Ευρώπης», που άρχισε στη Φρανκφούρτη τον περασμένο Νοέμβριο και εξαπλώθηκε σε 120 χώρες της ηπείρου, το κίνημα «Καλύτερο για τη Βρετανία» («Best for Britain»), η αντίσταση στο κυβερνών κόμμα του Νόμου και της Δικαιοσύνης στην Πολωνία, η αντίσταση στο κόμμα Fidesz του πρωθυπουργού Βίκτορ Ορμπαν στην Ουγγαρία.

Η αντίσταση που παρατηρείται στην Ουγγαρία πρέπει να αιφνιδιάζει και τον Ορμπαν όσο αιφνιδιάζει εμένα. Ο Ορμπαν έχει προσπαθήσει να πλαισιώσει τις πολιτικές του επιλογές με βάση την προσωπική διαμάχη του με εμένα.

Δεν είναι αρκετό να βασίζεσαι στην εφαρμογή του νόμου αν θέλεις να υπερασπιστείς ανοικτές κοινωνίες

Παρουσιάζει τον εαυτό του ως τον υπερασπιστή της ουγγρικής κυριαρχίας και εμένα ως έναν σπεκουλαδόρο που χρησιμοποιεί τα λεφτά του για να φέρει στην Ευρώπη ροές παράτυπων μεταναστών, ως μέρος ενός ασαφούς αλλά διαβολικού σχεδίου.

Η πραγματικότητα είναι ότι είμαι περήφανος που ίδρυσα το Κεντρικό Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο (CEU), το οποίο ύστερα από 26 χρόνια λειτουργίας αναδεικνύεται ανάμεσα στα 50 καλύτερα πανεπιστήμια κοινωνικών επιστημών.

Εχω μάθει δύο πράγματα από αυτή την εμπειρία. Πρώτον, ότι δεν είναι αρκετό να βασίζεσαι στην εφαρμογή του νόμου, αν θέλεις να υπερασπιστείς ανοικτές κοινωνίες, πρέπει να αγωνίζεσαι για τα πιστεύω σου.

Δεύτερον, έχω μάθει ότι η Δημοκρατία δεν μπορεί να επιβληθεί απ’ έξω. Πρέπει να την κατακτήσουν και να την υπερασπίζονται οι ίδιοι οι πολίτες. Θαυμάζω το θάρρος με το οποίο οι Ούγγροι έχουν αντισταθεί κατά του κράτους-μαφία που έχει εγκαταστήσει ο Ορμπαν. Ενθαρρύνομαι από την ανταπόκριση των ευρωπαϊκών θεσμών στις προκλήσεις που γεννιούνται στην Πολωνία και την Ουγγαρία.

Ενώ ο δρόμος είναι γεμάτος κινδύνους, μπορώ να δω σε καθεμία από τις προκλήσεις μπροστά μας την προοπτική της αναβίωσης της Ευρωπαϊκής Ενωσης.

---

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News