…Θα μπορούσε. Αλλά δεν μπορεί

Ο νέος Αλέξης Τσίπρας εμφανίζεται ρεαλιστής, έμπειρος πια και ήπιος, αφοσιωμένος ευρωπαϊστής: ο Πρωθυπουργός που θα οδηγήσει την Ελλάδα στην έξοδο από την κρίση. Αναμφίβολα, είναι σπουδαίο χαρακτηριστικό να μη φοβάσαι ν’ αλλάξεις, να μαθαίνεις από τα λάθη σου. Ειδικά αν είσαι Πρωθυπουργός και τα λάθη σου επηρεάζουν αρνητικά εκατομμύρια ανθρώπους. Είναι όμως πολύ κρίσιμο να μαθαίνεις γρήγορα. Και να κατέχεις τα βασικά ήδη, πριν αναλάβεις: πώς λειτουργεί ο κόσμος, η οικονομία, οι διεθνείς συσχετισμοί, πώς επιλέγεις συνεργάτες. Αλλιώς, αν ορκίζεσαι Πρωθυπουργός χωρίς να διαθέτεις ήδη αυτές τις στοιχειώδεις γνώσεις και δεξιότητες, στη διάρκεια της μαθητείας σου μπορεί να προκαλέσεις καταστροφική ζημιά, τόση που είναι αδύνατο να τη διορθώσεις ο ίδιος.

Δεν έχω λόγο να αμφισβητήσω την ωριμότητα του Πρωθυπουργού –οποιοσδήποτε θα ωρίμαζε μετά από 18 καταστροφικούς μήνες. Για τις ανάγκες του άρθρου, αποδέχομαι και ότι τα καταστροφικά λάθη δεν οφείλονται σε αμοραλισμό αλλά σε έλλειψη εμπειριών και γνώσεων, τις οποίες τώρα απέκτησε. Κι ακόμη παραπέρα, αποδέχομαι ότι η πικρή πείρα μπορεί να μετατρέψει έναν μπαλκονάτο λαϊκιστή σε ήπιο σοσιαλδημοκράτη.

Αυτό άραγε σημαίνει ότι είναι και ικανός να μεγεθύνει την οικονομία, να εκσυγχρονίσει την Ελλάδα, να αναβαθμίσει το ρόλο της στην Ευρώπη – και όλα αυτά δίκαια;

Η αξιοζήλευτη θέση

Κάθε προκάτοχός του θα ζήλευε τη θέση του. Και μάλλον τη ζηλεύει και κάθε σημερινός ευρωπαίος ηγέτης. Μοιράζεται πλέον την ίδια ατζέντα, τουλάχιστον στα λόγια, με όλο το δημοκρατικό πολιτικό φάσμα: ανάπτυξη, επενδύσεις, θέσεις εργασίας, συνεργασία με εταίρους και θεσμούς, σφιχτή δημοσιονομική πολιτική, μεταρρυθμίσεις, αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας. Επιπλέον, είναι ο μόνος Πρωθυπουργός της κρίσης που απολαμβάνει 3 εξαιρετικά πλεονεκτήματα α) δεν έχει απέναντί του μια τοξική αντιπολίτευση που υπονομεύει την κοινωνική ειρήνη β) εξαιρετικά ευνοϊκή διεθνή συγκυρία καθώς όλοι οι μεγάλοι διεθνείς παίκτες επιθυμούν μια Ελλάδα με πολιτική σταθερότητα και γ) απόλυτα συμπαγή κοινοβουλευτική ομάδα –θυμίζει πειθαρχία λόχου- και απόλυτα αφοσιωμένο κυβερνητικό εταίρο. Υπό τις συνθήκες αυτές, τις ιδανικές, ένας σοβαρός σοσιαλιστής θα μπορούσε να κάνει θαύματα, η χώρα θα μπορούσε σήμερα να προχωρά με άλματα. Αλλά ο κ. Τσίπρας δεν μπορεί.

Τα εμπόδια

Φρόντισε ο ίδιος να μη μπορεί, ορθώνοντας μπροστά του ένα θεμελιώδες εμπόδιο: ούτε οι εταίροι, ούτε οι πολίτες, ούτε οι επενδυτές εμπιστεύονται τον ίδιο και την κυβέρνησή του. Και δεν διαθέτει τα ιδεολογικο-πολιτικά εργαλεία ούτε το χρόνο να επανορθώσει. Διότι, όπως εύστοχα συνόψισε ο Γ. Ντάισελμπλουμ αναφερόμενος στην ελληνική κυβέρνηση, «η εμπιστοσύνη όταν φεύγει καλπάζει με άλογο αλλά όταν επιστρέφει, έρχεται με τα πόδια» (εδώ).

Από την πλευρά των εταίρων η έλλειψη εμπιστοσύνης στην ελληνική κυβέρνηση αποτυπώθηκε ξεκάθαρα στη συμφωνία του Μαΐου, στο ζήτημα του χρέους: καμιά δέσμευση, υποσχέσεις αόριστες, η συζήτηση παραπέμφθηκε στο 2018.

Η κυβέρνηση απέδωσε την αναβολή στις γερμανικές εκλογές το 2017. Η Γερμανία, βέβαια, είχε εκλογές και το 2013, αλλά αυτό δεν εμπόδισε την Ευρώπη το 2012 να κάνει τεράστιες παρεμβάσεις στο χρέος της Ελλάδας μειώνοντας επιτόκια έως 3% και επιμηκύνοντας τις λήξεις των δανείων 15-25 χρόνια.

Σήμερα είναι οφθαλμοφανές ότι η ηγεσία της Ευρώπης δεν εμπιστεύεται την ηγεσία της Ελλάδας. Λειτούργησαν φυσικά και οι επικοινωνιακές γραφικότητες (ηχογραφήσεις στο Eurogroup του Βαρουφάκη, διαρροές των τηλεφωνικών συνομιλιών του ΔΝΤ) αλλά κορυφαία στιγμή αναξιοπιστίας είναι η εγκατάλειψη της διαπραγμάτευσης και η προκήρυξη δημοψηφίσματος. Ο άπειρος τότε κ. Τσίπρας μπορεί να μην ήξερε ότι οι οικονομίες δεν μεγεθύνονται με CC αλλά οι υπόλοιποι ευρωπαίοι το ήξεραν. Και είδαν τον Πρωθυπουργό της Ελλάδας να επιβάλει τα capital controls, αγνοώντας την πολυετή ζημιά στην οικονομία, για να κάνει τον ήρωα. Επειδή αυτό συνέφερε την ηγετική ομάδα του κόμματός του τη συγκεκριμένη στιγμή. Αυτή είναι η κυρίαρχη άποψη των εταίρων – ο Γιούνκερ το δηλώνει (εδώ). Κι αν αξιολογείς έτσι την ποιότητα ενός Πρωθυπουργού, μπορείς να τον σφιχταγκαλιάζεις αλλά δεν τον εμπιστεύεσαι.

Ακόμη σημαντικότερο εμπόδιο είναι η έλλειψη εμπιστοσύνης από την πλευρά των επενδυτών. Όλοι αναγνωρίζουν -τώρα και οι συριζαίοι!- πως οι ιδιωτικές επενδύσεις είναι προϋπόθεση ανάπτυξης και μείωσης της ανεργίας. Αλλά προϋπόθεση για τις επενδύσεις είναι η εμπιστοσύνη των επενδυτών. Και η καταστροφική διαχείριση του 2015 δημιούργησε ρήγμα εμπιστοσύνης με μόνιμα χαρακτηριστικά.

Ενας δείκτης επενδυτικής εμπιστοσύνης

Το επίπεδο των καταθέσεων στην Ελλάδα της κρίσης ήταν εξαρχής δείκτης εμπιστοσύνης στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, στις προοπτικές της οικονομίας, στην πολιτική ηγεσία. Αντιστοίχως, η φυγή των καταθέσεων ήταν δείκτης ανασφάλειας, μέτρο απώλειας της εμπιστοσύνης: δεν αναλαμβάνεις επιχειρηματικό ρίσκο σε χώρα που δεν εμπιστεύεσαι τα χρήματά σου στις τράπεζές της.

Η εξέλιξη των καταθέσεων των νοικοκυριών και επιχειρήσεων (καταθέσεις ιδιωτικού τομέα – διάγραμμα Ι) είναι ένας απλός και εύκολος τρόπος να αποτυπωθεί η κατάρρευση της εμπιστοσύνης κατά τη διάρκεια της κρίσης. Δεν είναι όμως ο πιο ακριβής, διότι δεν λαμβάνει υπόψιν το γεγονός ότι οι καταθέσεις στη διάρκεια της κρίσης δεν μειώνονται μόνο λόγω απώλειας της εμπιστοσύνης, αλλά και εξαιτίας μιας σειράς αιτιών που σχετίζονται με τη συρρίκνωση της οικονομίας και την έντονη ύφεση (πιστωτική συρρίκνωση, εξόφληση φόρων, χρηματοδότηση κατανάλωσης από τα έτοιμα, εταιρικές ζημιές κ.λπ.).

Στη διάρκεια της κρίσης, οι τράπεζες μείωσαν τη ροή της χρηματοδότησης προς τον ιδιωτικό τομέα. Την ίδια στιγμή, όμως, επιχειρήσεις και νοικοκυριά συνέχισαν να αποπληρώνουν παλαιά δάνεια, με αποτέλεσμα το συνολικό ύψος των δανείων του ιδιωτικού τομέα να μειώνεται. Οι τράπεζες έπαιρναν από την οικονομία περισσότερα απ’ όσα έδιναν. Η πιστωτική συρρίκνωση είχε ως συνέπεια τη μείωση των καταθέσεων του ιδιωτικού τομέα ανεξάρτητα από τη φυγή των καταθέσεων. Το πόσα κεφάλαια έφυγαν από τις Τράπεζες αποτυπώνεται με ακριβέστερο τρόπο στη μεταβολή στο ισοζύγιο του ιδιωτικού τομέα με το πιστωτικό σύστημα, από τη μεταβολή της καθαρής θέσης του ιδιωτικού τομέα (καταθέσεις μείον δάνεια- διάγραμμα ΙΙ).

Ακόμα πιο αντιπροσωπευτικός δείκτης (διάγραμμα ΙΙΙ) είναι ο λόγος των καταθέσεων (νοικοκυριών & επιχειρήσεων) προς το ΑΕΠ. Αυτός ο δείκτης παρακολουθεί την εξέλιξη των καταθέσεων σε σχέση με το μέγεθος της οικονομίας και είναι αυτός που, σε μεγάλο βαθμό, επιτρέπει να διαχωρίσουμε την τάση μείωσης των καταθέσεων λόγω ανασφάλειας και απώλειας εμπιστοσύνης από τη μείωση που οφείλεται σε ταμειακούς-πρακτικούς λόγους.

Τα διαγράμματα ΙΙ & ΙΙΙ δίνουν ποιοτικά τελείως διαφορετική εικόνα από το διάγραμμα Ι. Το διάγραμμα Ι είναι βολικό για συμψηφισμούς («40 δισ. χάσαμε εμείς – 70 εσείς») που είναι του συρμού τελευταία. Όμως στα διαγράμματα ΙΙ & ΙΙΙ αποτυπώνεται καθαρά η πρόοδος που είχε συντελεστεί στο μεσοδιάστημα μετά τις εκλογές του 2012 καθώς, και το μέγεθος του πισωγυρίσματος κατά τη διάρκεια της «περήφανης διαπραγμάτευσης».

Στον Πίνακα Ι αποτυπώνονται τα βασικά μεγέθη (ΑΕΠ, Καταθέσεις, Δάνεια, «Δάνεια μείον Καταθέσεις», Καταθέσεις/ΑΕΠ) σε πέντε στιγμιότυπα της κρίσης, αρχής γενομένης από το Δεκέμβριο του 2008, οπότε σημειώθηκε το μέγιστο του ονομαστικού ΑΕΠ της χώρας. (Στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος εδώ). Οι αριθμοί μιλούν μόνοι τους.

Η εικόνα που αναδύεται από το διάγραμμα ΙΙΙ είναι αποκαλυπτική της ζημιάς που προκάλεσε το 2015 στην εμπιστοσύνη και στην οικονομία και στη χώρα.

Την περίοδο Μάιος ‘11- Ιούνιος ‘12 ο ρυθμός μείωσης των καταθέσεων ήταν πολύ εντονότερος του ρυθμού μείωσης του ΑΕΠ. Οι καταθέσεις αποσύρονταν επειδή η ανασφάλεια κορυφωνόταν: το ΑΕΠ κατέρρεε, πλήθαιναν οι φόβοι για κούρεμα των ομολόγων που θα οδηγούσε σε χρεοκοπία τις τράπεζες με άγνωστες συνέπειες (μέχρι και κούρεμα των καταθέσεων), και, τέλος, επικρατούσε πολιτική αβεβαιότητα με ορατό το ενδεχόμενο ακυβερνησίας στις διπλές εκλογές Μαΐου/Ιουνίου 2012.

Μετά τον Ιούνιο του 2012 σιγά-σιγά η εμπιστοσύνη επανήλθε. Είχαμε κυβέρνηση, οι τράπεζες ανακεφαλαιοποιήθηκαν, το ΑΕΠ είχε τουλάχιστον σταθεροποιηθεί. Στα μέσα του 2014 ο δείκτης επέστρεψε σχεδόν στα επίπεδα του 2009. Με λιγότερες καταθέσεις βέβαια από το 2009, αλλά και μικρότερο μέγεθος οικονομίας, μικρότερο ΑΕΠ. Η ανάκαμψη του δείκτη καταθέσεις/ΑΕΠ τη διετία 2013-2014 είναι ενδεικτική της βελτίωσης των συνθηκών της οικονομίας που ήταν σε εξέλιξη. Βελτίωση που δεν πρόλαβε να μετουσιωθεί σε άμεσες επενδύσεις, θέσεις εργασίας και ανάπτυξη αφού διακόπηκε βίαια από την καταστροφική διαπραγμάτευση.

Θα κρατήσω την αναπνοή μου μέχρι να υποχωρήσεις

Την περίοδο Δεκέμβριος 2014-Ιούνιος 2015 δεν υπάρχουν οικονομικοί κίνδυνοι και πολιτική αβεβαιότητα. Ούτε κατάρρευση του ΑΕΠ έχουμε, ούτε ακυβερνησία –ανακοίνωσε αμέσως το σχηματισμό κυβέρνησης ο Π. Καμμένος- οι ελληνικές τράπεζες είναι επαρκώς κεφαλαιοποιημένες, χωρίς ρίσκο από τα ομόλογα. Κι όμως, η πτώση του δείκτη καταθέσεις/ΑΕΠ είναι εξαιρετικά απότομη, λόγω επικείμενου Grexit.

Δεν θα μάθουμε ποτέ αν οι πρωταγωνιστές της περιόδου επεδίωκαν πραγματικά το Grexit και φοβήθηκαν την τελευταία στιγμή ή αν, απλώς, αυτοσχεδίαζαν στη σκηνή. Διότι αυτή ακριβώς είναι η επίσημη εκδοχή: επεδίωκαν καλύτερο χρηματοδοτικό πακέτο και, προκειμένου να είναι αποτελεσματικοί στην διαπραγμάτευση, θέλησαν να πείσουν τους Ευρωπαίους πως είναι διατεθειμένοι να φτάσουν στη ρήξη. Οπότε, έπαιξαν το ρόλο τους πειστικά. Τόσο πειστικά που πείστηκαν και οι πολίτες ότι το Grexit ήταν προ των πυλών και απέσυραν έντρομοι τις καταθέσεις τους.

Δηλαδή, η εμπιστοσύνη κατέρρευσε επειδή έπαιζαν πειστικά το ρόλο του αυτόχειρα και κυριάρχησε η ανασφάλεια και η αβεβαιότητα. Όμως, οικονομία χωρίς καταθέσεις και τραπεζικό σύστημα, χωρίς εμπιστοσύνη, είναι θέμα χρόνου να καταρρεύσει. Και τότε η διαπραγματευτική σου θέση, αυτή που ήθελες να ισχυροποιήσεις με το θέατρο, καθίσταται εντελώς ανίσχυρη.

Παιδικό; Κι όμως, αυτό ακριβώς έκαναν!

Ειλικρινά, ένα χρόνο τώρα προσπαθώ να συμβιβαστώ με την ιδέα ότι αυτό που μοιάζει με καπρίτσιο πεντάχρονου που κρατά την αναπνοή του για να τραβήξει την προσοχή των γονιών του ήταν ο στρατηγικός σχεδιασμός μιας ολόκληρης κυβέρνησης για καλύτερη συμφωνία.

Ο φαύλος κύκλος των capital controls

Εκτοτε, πέρασε ένας χρόνος αλλά χρήματα στις τράπεζες δεν επέστρεψαν, ο δείκτης δεν βελτιώθηκε. Παρά την ευρωπαϊκή/ρεαλιστική στροφή Τσίπρα, την εγκατάλειψη της ρητορικής της ρήξης, την απομάκρυνση των δραχμιστών απ΄την κυβέρνηση, παρά την πολιτική σταθερότητα και τη στενή συνεργασία με τους Θεσμούς.

Και η αιτία βέβαια είναι τα capital controls. Όσο υπάρχουν, ο πολίτης δεν εμπιστεύεται το σύστημα, δεν επιστρέφει τα χρήματά του. Όμως η επιστροφή των χρημάτων και της εμπιστοσύνης είναι εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση για την άρση των capital controls.

Αυτός ο φαύλος κύκλος και ο ανόητος τρόπος που οδηγηθήκαμε στα CC λειτουργεί για τους επενδυτές σαν ετικέτα σε πακέτα τσιγάρων: υπενθυμίζει πόσο καταστροφικό είναι το κάπνισμα της… αυταπάτης. Και θα χρειαστεί επίμονη, συστηματική και χρονοβόρα προσπάθεια για να επιστρέψει η εμπιστοσύνη στη χώρα. Θα κάνει πολλές θυσίες ο κ. Τσίπρας για να ξεχαστεί ότι τα C.C. δεν ήταν αναπόφευκτη κατάληξη μιας αρνητικής οικονομικής συγκυρίας αλλά η απόφαση μιας παρέας που έτυχε να βρίσκονται μαζί εκείνη τη μέρα και διαλύθηκε την επομένη. Δυστυχώς για τον κ. Τσίπρα, οι επιχειρηματίες, οι επενδυτές και οι πολίτες δεν ενθουσιάζονται με μαοϊκά τσιτάτα τύπου «Μεγάλη αναταραχή, θαυμάσια κατάσταση». Αντιθέτως, φοβούνται τις μελλοντικές «θαυμάσιες καταστάσεις» που μπορεί να μας επιφυλάσσει η κυβέρνηση. Δεν εκτιμούν την αμφιθυμία της, το ότι πατά σε πολλές βάρκες και επιστρατεύει κουτοπονηριές όταν τελειώνουν οι αυταπάτες. Οι ακροβασίες του κ. Δρίτσα με την COSCO, το μελόδραμα των υπουργών για τις ιδιωτικοποιήσεις φροντίζουν ώστε η εμπιστοσύνη στη χώρα μας όχι μόνο να επιστρέφει με τα πόδια αλλά και με το βηματισμό του μεθυσμένου: δύο βήματα μπρος κι ένα πίσω.

Κι αυτό είναι το πρώτο ανυπέρβλητο εμπόδιο στην προσπάθεια του κ. Τσίπρα να οδηγήσει την Ελλάδα στην ανάπτυξη. Ακόμη και αν ειλικρινά έχει αλλάξει ο ίδιος.

Στο επόμενο άρθρο, το δεύτερο εμπόδιο. Η αναξιοπιστία.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News