Ηταν κάποτε μια κοινότητα στην οποία οι τελετές των Εβραίων συνυπήρχαν με τις θρησκευτικές γιορτές των χριστιανών. Οι τελευταίοι έμπαιναν στα καταστήματα των πρώτων, που διατηρούσαν περίπου το 90% της εμπορικής δραστηριότητας στα προπολεμικά Ιωάννινα. Τα έπιπλα στις πολυτελείς κατοικίες των Ρωμανιωτών Εβραίων προέρχονταν από τη Βιέννη και την Τεργέστη. Τα παιδιά συνήθιζαν να παίζουν στην πλατεία Τζούνοβα του Κάστρου, οι νέοι σύχναζαν στο καφενείο «Κυρά Φροσύνη» της λίμνης.

«Πηγαίναμε με τις φιλενάδες μου εκεί και ήταν πολύ στα πάνω του εκείνη την εποχή» ακούγεται η Ζανέτ Ναχμία σε συνέντευξη του 2009. «Θυμάμαι ένα από τα γκαρσόν του καφενείου, που ήταν πολύ όμορφος. Και όλα τα κορίτσια ήθελαν να πηγαίνουμε εκεί να μας σερβίρει αυτός».  Πρόκειται για στιγμές, πρόσωπα, αναμνήσεις και ίχνη διαδρομών από τα Ιωάννινα που κάποια στιγμή ξεχάστηκαν από την Ιστορία.

Αυτά τα ίχνη, από τη ζωή 2.000 Εβραίων, διασώζονται όμως στο ντοκιμαντέρ «Lost Yannina: a Topography of Jewish Memory (2009-2024)» του Νίκου Χρυσικάκη, σε έρευνα της Εσθήρ Σολομών, αναπληρώτριας καθηγήτριας Μουσειολογίας (Τμήμα Εικαστικών Τεχνών και Επιστημών της Τέχνης, Σχολή Καλών Τεχνών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων).

Το φιλμ βασίζεται στο ομότιτλο ερευνητικό project που πραγματοποίησε το Εργαστήριο Ιστορίας της Τέχνης στη Σχολή Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Οπως και εκείνο, διερευνά τη σχέση ανάµεσα στην εµπειρία του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου και τον χώρο της ηπειρώτικης πρωτεύουσας, όπως τον βίωσαν οι λιγοστοί έλληνες Εβραίοι επιζώντες του Ολοκαυτώµατος.

Πρόκειται για ένα έργο που εντάσσεται «στο επιστηµονικό πεδίο των πολιτισµικών σπουδών και αξιοποιεί εργαλεία του εθνογραφικού κινηµατογράφου, της προφορικής και της δηµόσιας Ιστορίας, καθώς και της κοινωνικής γεωγραφίας», όπως αναφέρεται στο σχετικό σημείωμα. Μέσω του λόγου των επιζώντων και της φυσικής κίνησης στους χώρους που αναφέρονται στις αφηγήσεις τους, τον σχεδιασµό πρωτότυπων χαρτών και την αξιοποίηση εικαστικών δρώµενων, οι τόποι της σύγχρονης καθηµερινότητας των Ιωαννίνων γίνονται τόποι µνηµονικοί, δηµιουργώντας νοερούς χάρτες µιας πόλης οικείας και συγχρόνως άγνωστης.

«Περιπλανιέμαι στην τύχη ανάμεσα σε ό,τι έχει απόμεινε από μια άλλη εποχή» ακούμε τον αφηγητή στην αρχή του φιλμ. «Τα βήματά μου ξαναπλάθουν τον χώρο. Πορείες περιμένουν να διαβαστούν, χάρτες σε αναμονή. Κι εμείς, διόλου μαθημένοι, ακολουθούμε επιτέλους τα σημάδια τους». Οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι σε κάθε πλάνο του ντοκιμαντέρ ο Χρυσικάκης αξιοποιεί στον μέγιστο βαθμό το διαθέσιμο υλικό, ενώ πίσω από κάθε καρέ αποτυπώνεται η σε βάθος έρευνα της Σολομών.

Μέσα από επτά κεντρικές αφηγήσεις ανασυντίθεται η «χαμένη τοπογραφία» του τίτλου. Μαζί και χαμένες ψηφίδες της ιστορίας: το Νησάκι και η Ζωσιμαία Σχολή, που λειτούργησαν ως φυλακές. Το Κάστρο, που αποτέλεσε σημείο κράτησης για τουλάχιστον 1.000 Εβραίους, μέχρι τη μεταφορά τους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η μικροϊστορία της Στέλλας Κοέν, η οποία επιστρέφει από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και βρίσκει το σπίτι της να κατοικείται από μια οικογένεια χριστιανών. Τους ζητά να μείνει μαζί τους, αλλά ο ιδιοκτήτης την παίρνει στην αυλή και της δείχνει τον φούρνο. «Τον βλέπεις; Μπορεί να μη σε κάψανε οι Γερμανοί, αλλά θα το κάνω εγώ αν ξανάρθεις εδώ».

Αλλά και η μικροϊστορία της Ραχήλ Γιομτόβ, όπως την αφηγείται η κόρη της Κίτσα Δούβαλη. Η Ραχήλ βαφτίζεται χριστιανή πριν τον πόλεμο και αποκτά το όνομα Θεοφίλη Χριστοδούλου. Στις 25 Μαρτίου 1944 οι γονείς της περιλαμβάνονται στα 1.870 άτομα που συλλαμβάνονται και οδηγούνται στο Αουσβιτς, από όπου θα επέστρεφαν μόνο 112 (69 είχαν κρυφτεί σε σπίτια χριστιανών ή συμμετείχαν στην Αντίσταση). Για να γλιτώσει από τους Ναζί, η Ραχήλ θα ζητήσει τη βοήθεια του αρχιμανδρίτη Αθανάσιου, ο οποίος θα τη φυγαδεύσει στο μοναστήρι της Παναγίας Τσούκας, στο Ελληνικό Ιωαννίνων. Θα μείνει εκεί επί μέρες νηστική, στα όρια της κατάρρευσης, ύστερα από αδενοπάθεια, μέχρι να επιστρέψει στο σπίτι και να αντικρίσει μια μέρα τον χωροφύλακα να της φέρνει το ξεχασμένο από καιρό σεντούκι με την προίκα της.

Απευθυνθήκαμε στον σκηνοθέτη Ν. Χρυσικάκη και την Εσθήρ Σολομών για να μας μιλήσουν για το ντοκιμαντέρ, το οποίο προβάλλεται στην ενότητα «Πλατφόρμα +» του 27ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (6-16 Μαρτίου).

Ποιο ήταν το αρχικό ερέθισμα για να καταλήξετε στην ιστορία των εβραίων επιζώντων;

«Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει πολλές έρευνες για την ιστορία των ελλήνων Εβραίων που επέζησαν του Ολοκαυτώματος, πολλές από τις οποίες έχουν κυκλοφορήσει ως βιβλία ή έχουν αποτελέσει θέμα εξαιρετικών ντοκιμαντέρ. Πού, ωστόσο, έλαβαν χώρα όσα έζησαν οι αφανείς πρωταγωνιστές της ιστορίας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όσοι εκτοπίστηκαν, όσοι κατόρθωσαν να κρυφτούν από κατακτητές και προδότες ή κατάφεραν να δραπετεύσουν βρίσκοντας καταφύγιο στις αντιστασιακές ομάδες που μάχονταν τους Ναζί σε όλη την Ελλάδα;

Με το “Lost Yannina”, το οποίο αφορά την πολιτισμικά ιδιαίτερη ρωμανιώτικη εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων, θελήσαμε να δώσουμε το έναυσμα, όχι τόσο για ένα μάθημα Ιστορίας, αλλά και για την ανάδειξη της σχέσης ανάμεσα στην εμπειρία του Β’ Παγκοσμίου και αυτήν του αστικού χώρου. Εχοντας περάσει μεγάλα διαστήματα στα Γιάννενα, αναρωτηθήκαμε για τους τρόπους σύνδεσης της σύγχρονης πόλης με τους αφανισμένους κατοίκους της και τον πολιτισμό τους.

Στα μέρη που επισκεπτόμαστε ως τουρίστες, περπατάμε, διασχίζουμε με το αυτοκίνητο ή το λεωφορείο, εκεί όπου σήμερα βρίσκονται μαγαζιά, πανεπιστημιακά κτίρια, γκαράζ και χώροι όπου τρώμε, ψωνίζουμε, πίνουμε καφέ, βγάζουμε φωτογραφίες, αθλούμαστε ή ψυχαγωγούμαστε, κάποτε, άλλοι άνθρωποι, οι περισσότεροι από τους οποίους δεν ζουν πια, ύφαναν την καθημερινότητά τους, απέκτησαν φίλους, παιδιά και εγγόνια, δούλεψαν, αγάπησαν, τραγούδησαν, συνελήφθησαν και διώχθηκαν λόγω του θρησκεύματός τους. Αυτή είναι η χαμένη πόλη της ταινίας μας».

Από το υλικό που συγκεντρώσατε ποια ήταν η δημιουργική πρόκληση για να επιλέξετε την τελική μορφή; Αυτό που λέμε, «τι κρατήσατε και τι αφήσατε απ’ έξω»;

«To project αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου ερευνητικού έργου υπό τον τίτλο “Γεωγραφία της Μνήμης” και αφορά όλες τις πόλεις στην Ελλάδα που κάποτε φιλοξένησαν εβραϊκές κοινότητες. Εστιάζει στη μικροϊστορίαˑ συνδέοντας το προσωπικό ατομικό βίωμα με τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και τη σύγχρονη εμπειρία του χώρου με αυτήν των ανθρώπων μιας άλλης εποχής.

Από το 2009 έως το 2024 πραγματοποιήσαμε δεκάδες ώρες κινηματογραφικών συνεντεύξεων και βιντεοσκοπημένων περιπάτων με τους πληροφορητές μας. Οταν αποφασίσαμε να επικεντρωθούμε στο υλικό των Ιωαννίνων, συγκεντρώσαμε, εκτός από το βιντεοσκοπημένο υλικό των μαρτυριών και των περιπάτων, ένα τεράστιο αρχειακό υλικό, κυρίως φωτογραφίες και χάρτες που κατορθώσαμε να συνδέσουμε με ποικίλα σημεία της σημερινής πόλης, αυτής που ζούμε και νομίζουμε ότι ξέρουμε.

Καταλήξαμε σε μια σύνθεση στοιχείων της περιόδου 1920-1945 και του τώρα, τα οποία μας επιτρέπουν να ζήσουμε τα Γιάννενα μέσα από τις μαρτυρίες των αφηγητών. Φτιάξαμε δηλαδή μια αντιηρωική αλλά βαθιά ανθρώπινη μνημονική τοπογραφία μέσα από το περπάτημα και τη χαρτογράφηση των αναμνήσεων όσων μιλούν για τις εμπειρίες τους λίγο πριν, κατά τη διάρκεια και αμέσως μετά το τέλος του πολέμου».

Επιβιώνει στις μέρες μας η ιστορική κληρονομιά των επιζώντων; Ποια είναι η τοπογραφία του τίτλου;

«Δύσκολο να μιλήσει κανείς για τη διατήρηση μιας κληρονομιάς χωρίς τους φορείς της. Σήμερα η εβραϊκή κοινότητα της πόλης αριθμεί λιγότερα από 50 μέλη – είναι περισσότερο ένας φαντασιακός τόπος που αφορά τους απογόνους των επιζώντων, οι οποίοι πλέον ζουν στην Αθήνα, στο Ισραήλ και στον υπόλοιπο κόσμο, αλλά και τους απογόνους των ρωμανιωτών Γιαννιωτοεβραίων που μετανάστευσαν, μαζί με πολλούς άλλους Ηπειρώτες, στην Αμερική στις αρχές του 20ού αιώνα και κουβαλούν τα Γιάννενα ως συμβολικό τόπο μιας ιδιαίτερης ταυτότητας.

Η σιωπή, το τραύμα, η αδιαφορία, οι ανταγωνισμοί και ο δωσιλογισμός, οι οικονομικές και πολιτικές δυσχέρειες στην Ελλάδα των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών, αλλά και το αιώνιο βάρος των Εβραίων της Διασποράς, που τους συνδέει με το σκληρό σκηνικό των συγκρούσεων στη Μέση Ανατολή τα τελευταία 80 χρόνια, συνέβαλαν στη λήθη αυτού του παρελθόντος, που άλλοτε φωτίζεται και άλλοτε χάνεται από τη σκηνή της δημόσιας Ιστορίας.

Είναι ένα παρελθόν που δύσκολα γίνεται αποδεκτό ως κληρονομιά. Εμείς θελήσαμε να το ιστορικοποιήσουμε μέσα από τις εμπειρίες του σήμερα. Αλλωστε, όπως υποστηρίζει ο γάλλος θεωρητικός Μισελ ντε Σερτό, μια πόλη προσφέρει άπειρες διαδρομές που μπορεί κάποιος να ακολουθήσει, αλλά δεν θα είναι υπαρκτές αν ο περιπατητής δεν επιλέξει τελικά να τις πραγματοποιήσει. Στη δική μας τοπογραφία, βήματα, κτίρια, πλατείες και δρόμοι σημειώθηκαν πάνω σε έναν χάρτη των Ιωαννίνων που μπορούμε, αν θέλουμε, να χρησιμοποιήσουμε από κοινού, περιδιαβαίνοντας μια πόλη οικεία και συνάμα άγνωστη».

---

Σημείωση: Η ταινία, εκτός από τις ψηφιακές προβολές στην ΠΛΑΤΦΟΡΜΑ+ του 27ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, θα προβληθεί στην αίθουσα εκδηλώσεων του Πολεμικού Μουσείου Θεσσαλονίκης της Κυριακή 9/3 στις 7 μ.μ., στο πλαίσιο του εορτασμού της επετείου για τα 80 χρόνια από την απελευθέρωση του Αουσβιτς. Η προβολή οργανώνεται από το Γερμανικό Προξενείο Θεσσαλονίκης, το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης και το Πολεμικό Μουσείο.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News