Πριν από τις εκλογές του Νοεμβρίου στις ΗΠΑ, η Ευρώπη αρνιόταν να αποδεχτεί την πιθανότητα επιστροφής του Ντόναλντ Τραμπ στην προεδρία. Υπήρξε ελάχιστη προετοιμασία για ένα τέτοιο ενδεχόμενο, και σίγουρα όχι για το ενδεχόμενο της εφαρμογής μιας ριζοσπαστικής ατζέντας όπως αυτή που περιγράφεται στο διαβόητο Project 2025. Μετά τις εκλογές και μέχρι την ορκωμοσία, παρά τα ανησυχητικά σημάδια, οι ευρωπαϊκές πρωτεύουσες επέλεξαν να πιστέψουν ότι η δεύτερη θητεία και το βάρος της ευθύνης θα αμβλύνουν τα πιο ριζοσπαστικά ένστικτα του νέου προέδρου.

Κι όμως, εδώ είμαστε. Μερικές μόλις εβδομάδες μετά την ορκωμοσία του, ο νέος πρόεδρος έχει βάλει σε εφαρμογή μια ατζέντα διάλυσης κανόνων και θεσμών στο εσωτερικό της χώρας, με παράλληλη διάθεση κατεδάφισης όλων των υφιστάμενων κανόνων της διεθνούς τάξης. Στην προσπάθεια αυτή, η εκτελεστική εξουσία στις ΗΠΑ μπορεί να υπολογίζει σε ένα νομοθετικό σώμα χωρίς αντιστάσεις και σε ένα Ανώτατο Δικαστήριο με σαφή συντηρητική πλειοψηφία. Οι αρχές του κράτους δικαίου, της προάσπισης των δικαιωμάτων και της διάκρισης των εξουσιών δοκιμάζονται όσο ποτέ άλλοτε.

Ο επανεκλεγείς Τραμπ διαφέρει ριζικά από την πρώτη προεδρία του στην προετοιμασία και τις φιλοδοξίες. Ακόμη και αν αρκετές από τις πρώτες ανακοινώσεις ή αποφάσεις αποτελούν διαπραγματευτική τακτική, η εμβέλεια τρομάζει. Περιλαμβάνει την απειλή ενός εμπορικού πολέμου όχι μόνο κατά «στρατηγικών αντιπάλων» όπως η Κίνα, αλλά και των στενότερων εμπορικών εταίρων και συμμάχων των ΗΠΑ (Καναδάς, Μεξικό, ΕΕ)· την αποχώρηση από διεθνείς συμφωνίες ή οργανισμούς για το κλίμα και την παγκόσμια υγεία· αλλά και από τη συμβολή στην κάλυψη διεθνών ανθρωπιστικών αναγκών (μέσω της διάλυσης της USAID).

Περιλαμβάνει επίσης την αμφισβήτηση της αυτοδιάθεσης και της εδαφικής ακεραιότητας χωρών (Γροιλανδία, Παναμάς)· την παρέμβαση σε ευρωπαϊκές εκλογές μέσω της ανοιχτής υποστήριξης ακροδεξιών κομμάτων· την πρόταση για εθνοκάθαρση στη Γάζα με αναγκαστικό εκτοπισμό 2 εκατομμυρίων Παλαιστινίων· την απαίτηση από την Ουκρανία των μισών αποθεμάτων σπάνιων γαιών της ως αποζημίωση για τη στρατιωτική βοήθεια που έχει λάβει· και διμερείς διαπραγματεύσεις με τη Ρωσία για τον τερματισμό του πολέμου, με αποκλεισμό της Ουκρανίας και της Ευρώπης από το τραπέζι.

Σε όλα αυτά υπάρχει ένα κοινό νήμα: θεσμοί και διεθνείς κανόνες εμπλοκής αποτελούν απλώς εμπόδιο στην πρόθεση για την απόλυτη, χωρίς φραγμούς, αμερικανική πρωτοκαθεδρία. Οι ΗΠΑ έχουν μετατραπεί από εγγυητή του συστήματος της μεταπολεμικής παγκόσμιας τάξης στον πιο φανατικό πολέμιό του.

Οπως γράφουμε στο βιβλίο μας «Οι νέοι κανόνες του παιχνιδιού», το διεθνές αυτό σύστημα ήταν ατελές, συχνά προβληματικό και ξεπερασμένο σε έναν κόσμο κατακερματισμένο, με βασικό του χαρακτηριστικό τις βίαιες γεωπολιτικές συγκρούσεις αλλά και την αμφισβήτηση της παγκοσμιοποίησης. Είχε επειγόντως ανάγκη νέων κανόνων για να διασωθούν τα παγκόσμια κοινά αγαθά και να διατηρηθούν τα πλεονεκτήματα που προκύπτουν από την οικονομική αλληλεξάρτηση. Ομως, αντί να προσαρμοστεί στο νέο περιβάλλον, σήμερα απλώς αντικαθίσταται από τη λογική της συναλλαγής χωρίς κανόνες και από το ωμό δίκαιο του ισχυρότερου.

Ποιος είναι ο ρόλος της Ευρώπης σε αυτό το περιβάλλον; Πρακτικά, χρειάζεται σήμερα μια ρεαλιστική πολιτική που αναγνωρίζει τα νέα δεδομένα, αλλά δεν εγκαταλείπει τις κοινές ευρωπαϊκές αξίες, τη στιγμή μάλιστα που αυτές έχουν μπει τόσο ευθέως στο στόχαστρο. Αυτό σημαίνει σταθερότητα και αντίσταση όπου χρειάζεται, αλλά και ευελιξία, διαπραγμάτευση και αναζήτηση νέων συμμαχιών.

Σε πολλά ζητήματα δεν υπάρχει άλλη επιλογή από το να αντισταθούμε στη συμπεριφορά των ΗΠΑ. Το πρώτο και προφανές είναι μια επίλυση του πολέμου στην Ουκρανία με τρόπο που να επιβραβεύει τη ρωσική επιθετικότητα και να θέτει σε κίνδυνο τα ευρωπαϊκά σύνορα. Οι αρχές της αυτοδιάθεσης και της εδαφικής ακεραιότητας είναι τόσο θεμελιώδεις, που η ΕΕ απλώς δεν μπορεί να τις εγκαταλείψει. Αυτό σημαίνει αύξηση εξοπλιστικών δαπανών, κοινό δανεισμό και δύσκολες αποφάσεις για κοινή ευρωπαϊκή άμυνα.

Ακολουθούν οι εμπορικοί δασμοί. Η νέα αμερικανική κυβέρνηση θα επιβάλει αργά ή γρήγορα δασμούς στα προϊόντα της ΕΕ. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είναι έτοιμη να προβεί σε αντίποινα – και έτσι πρέπει να κάνει. Πρέπει επίσης να διαφυλάξει την αποκλειστική αρμοδιότητά της σε τέτοια θέματα και να αντισταθεί σε κάθε προσπάθεια των ΗΠΑ να επιλέξουν ορισμένες χώρες της ΕΕ για προνομιακή μεταχείριση. Επεται η πίεση ώστε οι αμερικανικές επιχειρήσεις τεχνολογίας να μπορούν να λειτουργούν όπως θέλουν στην ΕΕ. Η ΕΕ θα πρέπει να ακολουθήσει σκληρή γραμμή, ακόμα και να απαγορεύσει αμερικανικές (ή κινεζικές) πλατφόρμες που αρνούνται να συμμορφωθούν με τους κανονισμούς της. Αλλιώς θα το πληρώσει η ίδια η δημοκρατία.

Μετά την αντίσταση έρχεται η realpolitik του κατευνασμού: οι αμερικανικοί δασμοί μπορούν να αντιμετωπιστούν καλύτερα μέσω μιας στρατηγικής που περιλαμβάνει συμφωνίες για αγορά ενέργειας και αμυντικού εξοπλισμού από τις ΗΠΑ. Αυτό θα συμβάλει επίσης στην αντιμετώπιση της «κατηγορίας» για υψηλά εμπορικά πλεονάσματα της ΕΕ έναντι των ΗΠΑ. Ενώ από οικονομική άποψη τα εμπορικά ισοζύγια καθορίζονται από τις δυνάμεις της αγοράς, η αναγνώριση της πολιτικής διάστασης του ζητήματος μπορεί να οδηγήσει σε πολιτικές διόρθωσης χωρίς να περιλαμβάνει χειραγώγηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας.

Σε άλλους τομείς πολιτικής, η Ευρώπη μπορεί να παρακάμψει τις ΗΠΑ. Στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, για παράδειγμα, οι ΗΠΑ αποσύρονται πάλι από τη Συμφωνία του Παρισιού, με κίνδυνο να διαλυθεί η εύθραυστη παγκόσμια διακυβέρνηση της μείωσης των εκπομπών. Ομως οι ΗΠΑ αντιπροσωπεύουν μόνο το 11% των παγκόσμιων εκπομπών, ενώ οι προσπάθειες από πολλές αμερικανικές πολιτείες θα συνεχιστούν. ΕΕ και Κίνα θα μπορούσαν από κοινού να ηγηθούν της παγκόσμιας προσπάθειας. Ευρωπαϊκά χρήματα, κινεζική τεχνολογία και μια δέσμευση της Ινδίας, με στήριξη από ιδιωτική χρηματοδότηση και την κοινωνία των πολιτών συνθέτουν μια εναλλακτική παγκόσμια ρύθμιση στο θέμα αυτό.

Μια στρατηγική για την ΕΕ, όπως την περιγράφουμε, προϋποθέτει στο σύνολό της τη διαπραγμάτευση και εξεύρεση κοινού εδάφους με άλλες χώρες εκτός από τις ΗΠΑ. Με τον παγκόσμιο κατακερματισμό σε εξέλιξη και τον νέο ρόλο των ΗΠΑ, θα χρειαστεί μια ευρύτερη κατανομή υποχρεώσεων σε παγκόσμιο επίπεδο. Η ΕΕ χρειάζεται συνεπώς να αναζητήσει συμμαχίες –«συνασπισμούς των προθύμων»– σε διάφορους τομείς πολιτικής. Εκτός από το κλίμα, η εμπορική πολιτική είναι ένας τομέας όπου η ΕΕ έχει το πλεονέκτημα να ενεργεί ενωμένα, δεδομένης της κοινοτικής αρμοδιότητας. Η εμπορική συμφωνία Mercosur αποτελεί καλό παράδειγμα τέτοιου ανοίγματος. Οσο οι ΗΠΑ χρησιμοποιούν όλο και περισσότερο το εμπόριο για γεωπολιτικούς σκοπούς, υπάρχει χώρος για την ΕΕ να διαμορφώσει νέες εμπορικές σχέσεις.

Αντίστοιχη τακτική μπορεί να εφαρμοστεί στις χρηματοοικονομικές ροές, καθώς ο πρόεδρος Τραμπ απειλεί ανοιχτά τις χώρες που αναζητούν εναλλακτικές λύσεις στην κυριαρχία του δολαρίου. Το ευρώ εξακολουθεί να είναι ένα ελκυστικό νόμισμα και ο διεθνής ρόλος του μπορεί να ενισχυθεί περαιτέρω ώστε να λειτουργήσει ως εναλλακτική λύση στις διεθνείς συναλλαγές. Κάτι τέτοιο βέβαια προϋποθέτει ολοκλήρωση του ευρωπαϊκού οικονομικού οικοδομήματος, με μεταξύ άλλων μια ενιαία χρηματοπιστωτική αγορά.

***

Παρακολουθούμε σε ζωντανή μετάδοση και με κομμένη την ανάσα το τέλος του κόσμου όπως τον ξέραμε. Ο νέος αμερικανός πρόεδρος επιταχύνει με δραματικό τρόπο αλλαγές που κυοφορούνταν εδώ και καιρό στο παγκόσμιο σύστημα διακυβέρνησης, ενώ οι επιλογές του και ο τρόπος με τον οποίο καθοδηγεί τις ΗΠΑ εγκυμονούν τεράστιους κινδύνους για την πολιτική και οικονομική σταθερότητα αλλά και για την ίδια την δημοκρατία. Η Ευρώπη βρίσκεται στο στόχαστρο μιας επίθεσης ενάντια σε όλες τις αξίες πάνω στις οποίες έχει δομηθεί. Είναι η ώρα να αντιδράσει με έναν ενιαίο και αποτελεσματικό τρόπο – με αρχές αλλά και ρεαλισμό. Δεν έχει μόνο την ιστορική ευθύνη να το πράξει· είναι επίσης ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό της και να επιβιώσει στο νέο κόσμο που γεννιέται.

---

* Ο Γιώργος Παπακωνσταντίνου είναι καθηγητής στο School of Transnational Governance του European University Institute και πρώην υπουργός. Ο Jean Pisani-Ferry είναι Senior Fellow στις δεξαμενές σκέψης Bruegel και Peterson Institute of International Economics. Το βιβλίο τους «Οι νέοι κανόνες του παιχνιδιού – Παγκόσμια διακυβέρνηση για έναν νέο κόσμο» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος και θα παρουσιαστεί την Τρίτη 25 Φεβρουαρίου στις 7 μ.μ. στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (Αίθουσα Γ. Μαρίνος). Είσοδος ελεύθερη.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News