Πρώτες πρωινές ώρες της 28^ης Οκτωβρίου 1940. Στο σπίτι του Ιωάννη Μεταξά στην Κηφισιά, ο Ιταλός πρεσβευτής Γκράτσι του δίνει το ιταλικό τελεσίγραφο, εκ μέρους της κυβέρνησης Μουσολίνι. Ο Μεταξάς, αφού το διάβασε, κοίταξε μέσα από τα στρογγυλά του γυαλιά τον Γκράτσι και είπε λακωνικά: «Alors, c’est la guerre» – «Λοιπόν, έχουμε πόλεμο».

Ελάχιστες ώρες αργότερα, η Ελλάδα ξυπνούσε με το ραδιόφωνο και τις εφημερίδες να ανακοινώνουν την ιταλική επίθεση στα ελληνοαλβανικά σύνορα, που είχε ήδη ξεκινήσει.

Πόλεμος! Και τότε, συνέβη κάτι το απίστευτο.

Το ΟΧΙ του Μεταξά στους Ιταλούς ένωσε τους Έλληνες. Οι άντρες που σε λίγο θα εγκατέλειπαν γυναίκες, παιδιά και γονείς για να πολεμήσουν στην Αλβανία έτρεχαν ενθουσιασμένοι να καταταγούν. Σαν να πήγαιναν σε γιορτή κι όχι στο θάνατο.

Μα καλά, πώς έγινε αυτό; Είπαμε, είμαστε ανισόρροποι ως λαός ώρες-ώρες, αλλά να πανηγυρίζουμε που πηγαίναμε σε πόλεμο το λες και λίγο υπερβολικό. Και δεν ήταν μόνο αυτό – έχει κι άλλα «αξιοπερίεργα» αυτή η επέτειος.

Κατ’ αρχάς το ΟΧΙ στους Ιταλούς δεν το είπε ένας δημοκρατικά εκλεγμένος πρωθυπουργός, αλλά ένας δικτάτορας. Και μάλιστα ένας δικτάτορας που ήδη τέσσερα χρόνια νωρίτερα είχε εγκαθιδρύσει ένα φασιστοειδές καθεστώς στη χώρα, που είχε υποδεχτεί στην Ελλάδα τον Γιόσεφ Γκέμπελς, υπουργό προπαγάνδας του Χίτλερ, και που ο ίδιος είχε υπάρξει γερμανόφιλος όσο δεν πάει.

Τότε τι συνέβη; Τρελάθηκε ο Μεταξάς ή μήπως ήρθε στα συγκαλά του; Ούτε το ένα ούτε το άλλο. Άρα;

Λοιπόν, πάμε να τα δούμε ένα-ένα.

Ας ξεκινήσουμε από μια πολυειπωμένη άποψη: ότι το ΟΧΙ ήταν μονόδρομος, μιας και το ήθελε ο λαός. Κατ’ αρχάς, μόνο και μόνο το να υποστηρίζει κανείς ότι ένας δικτάτορας ακολουθεί τη λαϊκή βούληση, πολύ περισσότερο δε ότι στηρίζει τις πολιτικές του αποφάσεις σε αυτή, δεν είναι μόνο εντελώς παράλογο αλλά και αντικρουόμενο με την ίδια την έννοια της δικτατορίας.

Εξάλλου, εάν ο Μεταξάς δεν ήθελε να απορρίψει το τελεσίγραφο αλλά ήθελε να αποποιηθεί την ευθύνη, θα μπορούσε να κάνει κάτι πάρα πολύ απλό : να παραιτηθεί. Το κενό εξουσίας που θα δημιουργείτο θα επέτρεπε  στους Ιταλούς να φτάσουν στην Αθήνα σε χρόνο μηδέν. Ο Μεταξάς τυπικά δεν θα είχε τεθεί ούτε υπέρ ούτε κατά, και η ευθύνη θα βάραινε τον βασιλιά Γεώργιο Β΄.

Πέραν αυτού, ο Μεταξάς για το ενδεχόμενο ενός πολέμου είχε εκφράσει τις προθέσεις του ήδη από το 1936. Προτεραιότητά του ήταν η διαφύλαξη της ουδετερότητας, και αν αυτό δεν ήταν εφικτό, τότε η επιλογή ήταν συμπόρευση με τη Μεγάλη Βρετανία. Εξάλλου η Ελλάδα, χώρα θαλασσινή, είναι εντελώς παράλογο από στρατιωτικής άποψης να ταχθεί ή να τάσσεται διαχρονικά εναντίον μεγάλων ναυτικών δυνάμεων, όπως ήταν τότε η Μεγάλη Βρετανία. Και ο Μεταξάς, ως στρατιωτικός, το ήξερε πολύ καλά αυτό. Όλα τα ιστορικά τεκμήρια που έχουμε στα χέρια μας αποδεικνύουν ότι ο Μεταξάς πίστευε ακράδαντα ότι σε περίπτωση που δε μπορούσαμε να αποφύγουμε την εμπλοκή μας στον πόλεμο, η θέση μας ήταν στο πλευρό των Συμμάχων, δηλαδή της Μεγάλης Βρετανίας.

Προκύπτει όμως ένα πολύ σοβαρό ερώτημα: γιατί ο Μεταξάς δεν συντάχθηκε με τις δυνάμεις του Άξονα, που τα καθεστώτα τους ήταν σαφέστατα πιο κοντά στο δικό του καθεστώς, κι έμοιαζαν έτσι φυσικοί του σύμμαχοι, παρά συντάχθηκε εναντίον τους;

Εδώ έχουμε ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία στη νεότερη ελληνική ιστορία.

Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα βρίσκεται ατόφια και ξεκάθαρη στην εμπιστευτική ομιλία του Μεταξά προς τους αρχισυντάκτες και τους εκδότες των αθηναϊκών εφημερίδων που δόθηκε δύο μόλις μέρες μετά το ΟΧΙ, δηλαδή στις 30 Οκτωβρίου 1940. Αρχικά, τους τόνισε ότι έγιναν τα αδύνατα δυνατά προκειμένου να μη δοθούν αφορμές ή οιωνεί αφορμές στους Ιταλούς, σε μια προσπάθεια να διατηρήσουμε την ουδετερότητα της χώρας μας μέχρι τέλους. Τους αποκαλύπτει μάλιστα ότι γνώριζε από την πρώτη στιγμή ότι το «ΕΛΛΗ» το είχαν τορπιλίσει οι Ιταλοί τον περασμένο Δεκαπενταύγουστο στο λιμάνι της Τήνου, και αποφάσισε να το αποσιωπήσει ώστε να κερδίσει χρόνο για να διερευνήσει τις επιλογές μας. Ώσπου δεν άργησε να γίνει ξεκάθαρο ότι ο μόνος τρόπος για να αποφεύγαμε επίθεση από τις δυνάμεις του Άξονα ήταν να τασσόταν η Ελλάδα εκούσια υπέρ τους. Και ο Μεταξάς ήξερε πολύ καλά τί θα σήμαινε αυτό.

Το τίμημα δεν θα ήταν μόνο η υποδούλωση και ο εξευτελισμός του λαού μας αλλά και ο εδαφικός ακρωτηριασμός της χώρας δυτικά προς όφελος της Αλβανίας, δηλαδή της Ιταλίας που την είχε καταλάβει ένα χρόνο νωρίτερα, και ανατολικά προς όφελος της Βουλγαρίας. Ανέφερε χαρακτηριστικά ο Μεταξάς:

• «Δηλαδή θα έπρεπε δια ν’ αποφύγωμεν τον πόλεμο να γίνωμεν εθελονταί δούλοι και να πληρώσωμεν αυτήν την τιμήν με το άπλωμα του δεξιού χεριού της Ελλάδος προς ακρωτηριασμόν από την Ιταλίαν, και του αριστερού από την Βουλγαρίαν».

Πιο κάτω, στην ίδια ομιλία, τονίζει την ακράδαντη πεποίθηση του ότι η τελική νίκη θα ανήκε στους Συμμάχους και οι δυνάμεις του Άξονα θα νικιόντουσαν. Στα πλαίσια αυτής της ομιλίας του ο Μεταξάς αναφέρθηκε όχι μία, ούτε δύο, αλλά τρεις φορές στον Εθνικό Διχασμό του 1915, στον οποίο ο ίδιος είχε πρωταγωνιστήσει. Φαίνεται ότι το τραύμα του Διχασμού ακόμα ταλάνιζε τον Μεταξά, κι έπαιξε εν τέλει πολύ σημαντικό ρόλο στην απόφαση του ΟΧΙ.

Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ο Μεταξάς είχε στραφεί λυσσαλέα εναντίον της εισόδου της Ελλάδας στον Πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ (δηλαδή της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας), υποστηρίζοντας την φιλογερμανική ουδετερότητα που είχαν κάνει σημαία τους οι κωνσταντινικοί.

Εικοσιπέντε χρόνια αργότερα πλέον, το 1940, όλοι οι πρωταγωνιστές του Εθνικού Διχασμού είχαν πεθάνει. Ο Μεταξάς ήταν ο μόνος εν ζωή, και βρισκόταν μπροστά στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο κρατώντας τη μοίρα της χώρας στα χέρια του και, καθώς φαίνεται, ήταν αποφασισμένος να μην κάνει τα ίδια λάθη. Με το ΟΧΙ ο Μεταξάς έθεσε ως προτεραιότητα, κι εν τέλει πέτυχε, την πολυπόθητη εθνική ενότητα. Eκείνος που αποτέλεσε άλλοτε πρωταγωνιστή του Διχασμού…

Το Έπος του ’40, η πλέον περίλαμπρη απόδειξη των θαυμάτων που μπορεί να γεννήσει η ομόνοια και η ομοψυχία, εξακολουθεί να εμπνέει και να συγκινεί, 84 χρόνια αργότερα. Το θαύμα το έκαναν όλοι εκείνοι οι φαντάροι που έφευγαν για το Μέτωπο με το χαμόγελο στα χείλη. Εκείνοι που ξεγέλασαν τον θάνατο – γιατί πριν πέσει το σκοτάδι της Κατοχής, πρόλαβαν να γράψουν το Έπος της Αλβανίας κι ανάγκασαν ολόκληρο τον κόσμο να στρέψει για μια στιγμή κατάπληκτος το βλέμμα του σ’ ετούτη εδώ τη μικρή γωνιά των Βαλκανίων και να υποκλιθεί.

Κάθε γωνιά μια ιστορία. Το podcast της Ελένης Λετώνη

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News