Ο ζωγραφικός πίνακας του 19oυ αιώνα δείχνει το ξεκίνημα μιας πυρκαγιάς σε αστικό τοπίο, εικόνα που είδαμε πρόσφατα στην Αθήνα και τώρα στην Καλιφόρνια. Ενα μονοπάτι διασχίζει τα θερισμένα χωράφια καταλήγοντας στην πύλη της παλιάς πόλης. Ανάμεσα στα κτίσματα ξεχωρίζει η εστία της πυρκαγιάς, μια γοτθική εκκλησία. Πυκνός καπνός βγαίνει από την κορυφή της, λερώνοντας το γαλάζιο του ουρανού με ένα γκρίζο-μπλε σύννεφο. Το παραπέτασμα του καπνού απλώνεται πάνω από την ύπαιθρο, ενώ από πίσω του ξεπετάγονται γεωμετρικά οι ακτίνες ενός αόρατου ήλιου που μόλις έδυσε ή ανατέλλει.

Η φωτιά θα κυριέψει την πόλη, όπως μας προϊδεάζει ο τίτλος: «Το καμένο Νέο Βρανδεμβούργο». Ενας ζωγράφος σε ρόλο πρώιμου φωτορεπόρτερ; Οχι βέβαια. Η εικόνα δεν είναι ρεαλιστική ώστε να συμπληρώνει ως μαρτυρία κάποια δημοσιογραφική ανταπόκριση του 19ου αιώνα για ακραία συμβάντα. Η γερμανική πόλη δεν κάηκε πραγματικά, αλλά στη φαντασία του καλλιτέχνη.

Το «Καμένο Νέο Βρανδεμβούργο» είναι ένας ημιτελής πίνακας του Κάσπαρ Νταβίντ Φρίντριχ, του σημαντικότερου ρομαντικού ζωγράφου της Γερμανίας. Για την 250στή επέτειο των γενεθλίων του (στις 5 Σεπτεμβρίου γιορτάστηκε η μέρα της γέννησής του) και στη διάρκεια όλου του 2024, όσες δημιουργίες του γλίτωσαν από κάποια καταστροφή –πύρινη, κατά τραγική ειρωνεία– παρουσιάζονται όχι μόνο στους λάτρεις του, αλλά και σε ένα ευρύτερο κοινό.

Πληθώρα εκδηλώσεων σε μεγάλα μουσεία και αίθουσες τέχνης σε όλη τη Γερμανία και διεθνώς δείχνουν πόσο επίκαιρα είναι τα πρωτοποριακά έργα αυτού του καλλιτέχνη, που δεν αναγνωρίστηκε στην εποχή του όπως του άξιζε.

Χρονιά Φρίντριχ το 2024

Η αφιερωμένη στην αναθεωρημένη μνήμη του Φρίντριχ αλυσίδα των εκδηλώσεων ξεκίνησε στην Αίθουσα Τέχνης του Αμβούργου στις 15 Δεκέμβρη του 2023 με το θέμα «Τέχνη για μια νέα εποχή», για να επεκταθεί πρωταρχικά σε γερμανικές πόλεις, κομβικές για τη ζωή και το έργο του. Στη γενέτειρά του, το Γκράιφσβαλντ, στη Βαϊμάρη, όπου ξεκίνησαν η καλλιτεχνική καριέρα του και οι αμφιθυμικές σχέσεις του με τον εξίσου μεγάλο ποιητή Γκαίτε. Στη Δρέσδη, όπου επέλεξε να ζήσει αργότερα. Στο Βερολίνο, όπου η Εθνική Πινακοθήκη συνέβαλε σημαντικά στην επανανακάλυψη και την αναγνώρισή του τον 20ό αιώνα.

Η διεθνής απήχηση των έργων του τονίζεται με χρονικά συντονισμένες εκθέσεις και σε άλλες χώρες, όπως στο Βίντερτουρ της Ελβετίας και στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, στις αρχές του 2025 .

Ο Κάσπαρ Φρίντριχ γεννήθηκε στις 5 Σεπτεμβρίου 1774 στο Γκρέιφσβαλντ, στο νότιο άκρο της Βαλτικής Θάλασσας. Η ζωγραφική, δεμένη αδιαχώριστα με την αγάπη του για τη φύση και το μεγαλείο της, έδωσαν  στην αρκετά μοναχική ζωή του ένα εξυψωτικό νόημα.

Στις ακτές και τα δάση της γενέτειράς του περιπλανιόταν καθημερινά ως βιωματικός παρατηρητής, καθώς η πληθωρική φύση της περιοχής, με όλες τις μεταπτώσεις της, τον ξεσήκωνε καλλιτεχνικά ως κυκλοθυμική οντότητα. Οντας αυθεντικά ρομαντικός καλλιτέχνης, έμεινε ανέγγιχτος από την εργαλειακή λογική που κέρδιζε έδαφος στην εποχή του, μαζί με την τυφλή πίστη των συγχρόνων του στην αχαλίνωτη βιομηχανοποίηση.

Ο Φρίντριχ στη φύση και η φύση του Φρίντριχ

Ο Φρίντριχ δεν ενδιαφερόταν να αναπαραστήσει ρεαλιστικά τη φύση, π.χ. τα σύννεφα μέσα στις αντικειμενικές μεταμορφώσεις τους, όπως άλλοι σύγχρονοί του τοπιογράφοι. Το υπαίθριο τοπίο τον καλούσε να το μετατρέψει –με τα ζωγραφικά μέσα που διέθετε– σε πεδίο επικοινωνίας ανάμεσα στον κάθε ευαίσθητο άνθρωπο και τις φυσικές δυνάμεις. Αυτές τις έκανε ορατές, αναδεικνύοντας  τις ρευστές  μορφές τους μέσα από απαλά και υποβλητικά χρώματα.

Τον γοήτευε πάνω απ’ όλα το διάχυτο φως του δειλινού και  της ανατολής, το νερό με τις μεταμορφώσεις και τις αντανακλάσεις του, τα δέντρα και τα απόκρημνα βράχια, κάποια πουλιά, και κυρίως τα σύννεφα και η καταχνιά. Μέσα από συνθέσεις όπου αυτά τα στοιχεία συμπλέκονται οργανικά, αλλά και συγκρούονται μανιασμένα, κατάφερνε να εκφράσει τον ταραχώδη ψυχικό κόσμο, τόσο τον δικό του όσο και του ανθρώπου γενικότερα.

Ενας σύγχρονος καλλιτέχνης

Δικαιολογημένα, λοιπόν, στο επίκεντρο του ανανεωμένου ενδιαφέροντος για τον Φρίντριχ βρίσκεται η σύγχρονη σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Η ματιά του απέναντι σε αυτήν φαίνεται λυτρωτική, ιδίως σε μια εποχή που τα πληροφοριακά σύννεφα εκτοπίζουν τα φυσικά από τον ορίζοντα του ανθρώπινου πολιτισμού, ενώ η κάθε φυσιοθηρική επιχειρηματική διάνοια μετασχηματίζει και τα πιο απάτητα τοπία σε εμπορεύσιμα αξιοθέατα, αποστάζοντας σε τουριστικά σουβενίρ τη «γραφικότητά» τους.

Καθώς στις μέρες μας το συναίσθημα πρωταγωνιστεί, τα έργα του Φρίντριχ γίνονται σύγχρονα, αφού δεν απευθύνονται στη λογική αλλά στην ψυχή. Τα συναισθήματα που αυτά γεννούν δεν στοχεύουν στην απόσπαση της προσοχής –όπως τα πλατφορμικά βίντεο– αλλά βοηθούν τους θεατές να διαλογιστούν πάνω σε αυτή τη θεμελιώδη σχέση με τη φυσική μήτρα, ενώ αποτυπώνονται στην μνήμη τους με την υποδόρια έντασή τους. Ωστόσο ο Γκαίτε, ως κλασικιστής, ένιωσε να απειλείται από τη διαπεραστική μελαγχολία των έργων του.

Ρομαντικά μοτίβα στα έργα του

Συχνά ο Φρίντριχ βυθιζόταν σε διαλογιστικό δέος μπροστά σε απόκοσμες όψεις των άφθαρτων ακόμα υπαίθριων τοπίων, κάτι που φαίνεται στον πίνακα «Μοναχός στη Θάλασσα», και όπως προδίδουν τα καταγραμμένα βιώματά του. Οταν επέστρεφε από τις περιπλανήσεις του στο ατελιέ του, συσκότιζε τον χώρο, καθώς απολάμβανε να εργάζεται στο σκοτάδι. Ο ίδιος επαναλάμβανε: «Κλείσε το εξωτερικό σου μάτι για να δεις την εικόνα σου με το πνευματικό σου (μάτι)».

Το σκοτάδι, η νύχτα, το φεγγαρόφωτο, η καταχνιά, τα κοράκια, οι κύκνοι (ως πουλιά των παραμυθιών), οι απόκρημνες κορυφές των βουνών με την αγριάδα τους, καθώς και τα ανοίκεια ερημικά τοπία τον σαγήνευαν, όπως και όλους τους ρομαντικούς. Κάποια από αυτά βλέπουμε στα έργα ««Θάλασσα από Πάγο», “Γκρεμοί από Κιμωλία στο Ρίγκεν»,«Ναυάγιο σε Θάλασσα από Πάγο», «Το Γκράιφσβαλντ με Φεγγαρόφωτο», «Ορεινό Τοπίο με Ουράνιο Τόξο», «Ανατολή Φεγγαριού Πάνω από τη Θάλασσα», «Δέντρο με Κοράκια» κ.λπ.

Ο Φρίντριχ επικοινωνούσε αισθητικά και διαισθητικά με τα φυσικά στοιχεία, για να εξωτερικεύσει με μοντέρνο σχεδόν, μινιμαλιστικό τρόπο  τα συναισθήματα, τις αναμνήσεις και τους πόθους που του γεννούσαν οι ταχύτατες εναλλαγές τους. Οπως επισημαίνει ο Φλόριαν Ιλις στην πρόσφατη βιογραφία του για τον Κάσπαρ Φρίντριχ «Μαγεία της Σιωπής, Το ταξίδι του Κάσπαρ Νταβίντ Φρίντριχ δια Μέσου των Εποχών»  (Florian Illies: «Zauber der Stille»), «ο Κάσπαρ Ντέιβιντ Φρίντριχ εισπνέει φύση για να την εκπνεύσει ξανά ως τέχνη».

Αυτές οι καλλιτεχνικές εκπνοές φύσης από τον Φρίντριχ ενέπνευσαν πολλούς μεταγενέστερους καλλιτέχνες, υπενθυμίζει ο Ιλις. Ανάμεσα σε αυτούς ο Φρίντριχ Βίλχελμ Μούρναου, μεγάλος γερμανός σκηνοθέτης του βωβού κινηματογράφου. Στην αριστουργηματική ταινία του «Νοσφεράτου», σκηνές με τον βρικόλακα να εμφανίζεται νύχτα πάνω στο πλεούμενο που φτάνει στο λιμάνι ή τοπία στα Καρπάθια όρη, όπως και η φιλμική Ελεν, θύμα του βαμπίρ, καθώς στέκεται μπροστά στο παράθυρο, θυμίζουν αντίστοιχους πίνακες του Φρίντριχ . Το «μοναχικό δέντρο» ώθησε τον ποιητή Ράινερ Μαρία Ρίλκε να του αφιερώσει ένα υπέροχο ποίημα.

Επίσης, το έργο «Δύο Ανδρες Παρατηρούν το Φεγγάρι» κινητοποιεί τον θεατρικό συγγραφέα Σάμιουελ Μπέκετ να γράψει ένα από τα σημαντικότερα έργα του θεάτρου του παραλόγου, το  «Περιμένοντας τον Γκοντό». Βέβαια, στον πίνακα του Φρίντριχ οι δυο άνδρες, δεμένοι υπαρξιακά με το τοπίο στο φεγγαρόφωτο, αναμένουν την ύπαρξη του Θεού. Ο Μπέκετ παίρνει την ιδέα της αναμονής για κάτι άφταστο και την τροποποιεί προς το παράλογο.

Οταν, νέος, ο Μπέκετ πηγαίνει στην Δρέσδη το 1937, οκτώ χρόνια πριν τον φρικτό βομβαρδισμό της, επισκέπτεται το Μουσείο για την Τέχνη του 19ου αιώνα  εκεί και σημειώνει στο ημερολόγιό του: «Κάσπαρ Νταβίντ Φρίντριχ. Ολη η αίθουσα γεμάτη». Εναν μήνα μετά επιστρέφει στο ίδιο μουσείο και καταγράφει το εξής: «Φρίντριχ. Ωραία προτίμηση για δυο μικρούς, κουρασμένους άνδρες στα τοπία του, όπως στο μικρό τοπίο με σελήνη, τη μόνη αποδεκτή μορφή ρομαντισμού». Το 1970, σε συνέντευξή του στον δημοσιογράφο Ρούμπι Κον, ο Μπεκετ δηλώνει: «Ξέρετε, αυτή ήταν η πηγή για το “Περιμένοντας τον Γκοντό”».

Ενας οραματιστής που αναγνωρίστηκε αργά

Η βιογραφία του Ιλις για τον Φρίντριχ αποκαλύπτει ότι τόσο στη ζωή όσο και στο έργο του ο ζωγράφος δεν ήταν νατουραλιστής, αλλά οραματιστής. Σε πολλά έργα του διαφαίνεται η μελαγχολία και η λαχτάρα για κάτι πολύτιμο, που όμως χάθηκε για πάντα. Η ζωή του βασίστηκε στην αδιαφορία για το χρήμα. Τελικά αντιστάθηκε με τη ζωγραφική του στην ακατάσχετη επικράτηση της τεχνολογίας εις βάρος της φύσης. Κυρίως έδειξε πως όσοι πλησιάζουν τη φύση όχι κυριαρχικά, αλλά με εκλεπτυσμένο συναίσθημα, αυτή τους αποκαλύπτει μαζί με τον εαυτό της και μια αναζωογονητικά μυστηριώδη όψη της – όπως στα βόρεια ομιχλώδη τοπία του, όπου η καταχνιά κρύβει κάτι παντοδύναμα ανεκδήλωτο.

Η υπαρξιακή σχέση γίνεται ορατή μέσα από ένα ρομαντικό μοτίβο που ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί σε κάποια από τα σημαντικότερα έργα του: αρκετές ανθρώπινες φιγούρες ατενίζουν τον ορίζοντα ή τα σύννεφα (π.χ. στον «Οδοιπόρο Πάνω από τη Θάλασσα της Ομίχλης»), είτε τη θάλασσα (όπως στο «Δύο Ανδρες στη Θάλασσα)», τα βράχια, τον ορίζοντα ή και την πράσινη γη – όπως στα «Ορεινό Τοπίο με Ουράνιο Τόξο» και  «Γυναίκα Μπροστά στην Ανατολή του Ηλιου», έχοντας γυρισμένη την πλάτη ή μην κοιτάζοντας τον θεατή. Ετσι δεν εκθέτουν τα πρόσωπά τους στο βλέμμα, εξωθώντας σε να παρατηρήσεις κυρίως το τοπίο, φιλτραρισμένο μέσα από τη δική τους οπτική. Με τον τρόπο αυτόν ο θεατής μετατοπίζεται από το εγώ του στον δικό τους κόσμο και στις υπάρξεις τους.

Παρά τα καλλιτεχνικά χαρίσματά του ο Φρίντριχ πέθανε φτωχός και αφανής το 1840. Οσο ζούσε, σχεδόν περιθωριοποιήθηκε λόγω κάποιων  ενοχλητικών για την εποχή εκείνη χαρακτηριστικών του. Συχνά οι μεταγενέστεροί του αναφέρονταν σε αυτόν αρνητικά. Ετσι, απαξιώθηκε, άλλοτε ως αντικοινωνικός, εσωστρεφής, σκοτεινός και αποξενωμένος από τον κόσμο, άλλοτε ως νευρωσικός, κυκλοθυμικός, θρησκευόμενος, εθνικιστής, αφού τα έργα του άρεσαν στους εθνικοσοσιαλιστές.

Τον 20ό αιώνα, έστω και αργά, η αξία του αναγνωρίστηκε. Τώρα πια προβάλλεται με κάθε μέσο η μοναδικότητά του. Αυτά που κάποτε απωθούσαν στην προσωπικότητα και στο έργο του, σήμερα ελκύουν, γοητεύουν και συγκινούν.

Ως απρόσμενη αντιστάθμιση αυτής της ιστορικής αδικίας, τελευταία αναδύεται ένα Φρίντριχ-ρεύμα, όπως φαίνεται από μια σελίδα στο Ιnstagram. Εκεί οι συμμετέχοντες στέλνουν εικόνες κυρίως με ηλιοβασιλέματα και ανατολές από κάθε μέρος του κόσμου, δείχνοντας ουρανούς που ακτινοβολούν υποβλητικά φωτοχρώματα. Ο καθένας τους προσωπικά ανακαλύπτει την ομοιότητα τέτοιων σύγχρονων «φωτο-τοπίων» με κάποια από τα αξέχαστα έργα του ζωγράφου, όπου λίγο μετά τη δύση η πριν την ανατολή ο ουρανός αναδίδει χρυσαφένια, μενεξεδιά και κόκκινα χρώματα, ξυπνώντας τη νοσταλγία για κάτι ανεπίστρεπτα χαμένο.

Και αυτό επειδή στα έργα του ο Κάσπαρ Νταβίντ Φρίντριχ μας δείχνει τις βαθιές ρίζες αυτού του γήινου και διαδραστικού δεσμού με τη μήτρα της φύσης, από όπου ξεπηδάνε τα φευγαλέα φαινόμενα, ρευστά σαν το άπιαστο νερό, για να διεισδύσουν στη μνήμη, στο συναίσθημα και στη φαντασία. Ο Φρίντριχ μάς οδηγεί ακόμα και στην αποκορύφωση αυτής της σχέσης με τη φύση, συνεπαίρνει όποιον την ακολουθεί ανιδιοτελώς ακόμα και σε νεφελώδη ύψη. Εκεί, στην απόλυτη σιωπή, καταρρέει ο απονεκρωτικός ναρκισσισμός μέσα στη διάλυση του άκαμπτου και χρησιμοθηρικού εγώ.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News