Βρισκόμαστε στην Αθήνα, μια ανοιξιάτικη Κυριακή του 1859. Τα πέταλα των αλόγων χτυπάνε με κρότο στις πέτρες, οι άμαξες σηκώνουν ντουμάνι σκόνη καθώς περνάνε στους χωματόδρομους της πρωτεύουσας και οι Αθηναίοι τραβάνε προς την εξοχή. Η γιορτή που στήνεται κάθε Κυριακή στο Πεδίον του Αρεως είναι ό,τι πιο κοντινό έχουν σε διασκέδαση ευρωπαϊκού τύπου. Στρατιωτική μπάντα παίζει μουσική, έχοντας πάρει θέση σε μια ξύλινη πολυγωνική εξέδρα στη βορειοανατολική πλευρά του πάρκου, που αργότερα θα «βάφτιζε» την περιοχή «Πολύγωνο». Τριγύρω μπορεί να αντικρίσει κανείς από ρακένδυτους ζητιάνους μέχρι μέλη της Αυλής – ακόμα και το ίδιο το βασιλικό ζεύγος.

Ο Οθωνας είναι 44 ετών και μετρά ήδη 26 ολόκληρα χρόνια στην Ελλάδα και 24 στον θρόνο. Μικρή παρένθεση: όταν λέμε Ελλάδα το 1859 εννοούμε Πελοπόννησο, Στερεά Ελλάδα, Εύβοια, Κυκλάδες, Βόρειες Σποράδες και νησιά του Αργοσαρωνικού. Τα βόρεια σύνορά μας είχαν οριστεί 27 χρόνια νωρίτερα στη γραμμή Παγασητικού-Αμβρακικού, αλλά ο πόθος για την απελευθέρωση των αλύτρωτων αδερφών παρέμενε ολοζώντανος.

Η επιπόλαια όμως εμπλοκή της Ελλάδας στον Κριμαϊκό Πόλεμο στα μέσα της δεκαετίας του 1850, με πρωτοβουλία του Οθωνα, πληρώθηκε πολύ ακριβά, μιας και κατέληξε σε ναυτικό αποκλεισμό της χώρας και ουσιαστικά σε κατοχή της από τους Αγγλογάλλους. Μοιραία, δημιουργήθηκε σοβαρό αντιδυναστικό ρεύμα εναντίον του Οθωνα. Συνέτεινε και το γεγονός ότι, παρά την παραχώρηση Συντάγματος το 1844, ο Οθωνας συνέχιζε να κυβερνά απολυταρχικά, διορίζοντας και παύοντας κυβερνήσεις κατά το δοκούν.

Μια ανοιξιάτικη Κυριακή του 1859, λοιπόν, έμελλε να συμβεί ένα απρόσμενο και ασήμαντο εκ πρώτης όψεως γεγονός, το οποίο όμως θα δρομολογούσε τις εξελίξεις που θα οδηγούσαν τελικά στην έξωση του Οθωνα και της Αμαλίας από την Ελλάδα τριάμισι χρόνια αργότερα.

Δεδομένων των οικονομικών προβλημάτων που αντιμετώπιζε η Ελλάδα –διαχρονικό το φαινόμενο, από τις ελάχιστες σταθερές που συναντάμε σε όποια περίοδο της ιστορίας του κράτους μας και να επιστρέψουμε– ο τότε υπουργός Εξωτερικών Αλέξανδρος Ρίζος-Ραγκαβής είχε υποστηρίξει επανειλημμένως την άποψη ότι ήταν εθνική ανάγκη, ειδικά οι πιο εύποροι να στηρίζουν την εγχώρια οικονομία αγοράζοντας ελληνικά προϊόντα και όχι εισαγόμενα.

Εφερε μάλιστα ως παράδειγμα ότι θα μπορούσαν να επιλέγουν, αντί για εισαγόμενα καπέλα, τα ψάθινα πλεκτά καπέλα που κατασκευάζονταν στη Σίφνο και ονομάζονταν «σκιάδια», από τη σκιά που προσέφεραν. Ο μεγαλύτερος γιος του Ρίζου-Ραγκαβή, ο Κλέων, διέδωσε την ιδέα σε μαθητές και φοιτητές, και έτσι, στις 10 Μαΐου του 1859 βγήκαν για τον κυριακάτικο περίπατό τους στο Πεδίο του Αρεως φορώντας σκιάδια, στα οποία είχαν τοποθετήσει γαλανόλευκες κορδέλες.

Από την κίνηση αυτή πλήττονταν όμως οι έμποροι που έκαναν εισαγωγή καπέλων από το εξωτερικό. Εστειλαν λοιπόν υπαλλήλους τους που φορούσαν αστεία και κουρελιασμένα σκιάδια στο Πεδίον του Αρεως, ώστε να διακωμωδήσουν και να προκαλέσουν τους νεαρούς. Τα αίματα δεν άργησαν να ανάψουν, ξέσπασαν επεισόδια ανάμεσα στις δυο ομάδες και σύντομα παρενέβη η αστυνομία.

Ελα μου όμως που η Αστυνομία, αντί να στραφεί εναντίον των υπαλλήλων των εισαγωγέων καπέλων που είχαν προκαλέσει τα επεισόδια, στράφηκε εναντίον των μαθητών και των φοιτητών. Μάλιστα, συνέλαβε και φυλάκισε μερικούς από αυτούς. Ειρήσθω εν παρόδω ότι μπροστά στα επεισόδια ήταν και ο Οθωνας με την Αμαλία, που έτυχε να βρίσκονται στο Πεδίον του Αρεως εκείνη τη στιγμή.

Ο αστυνομικός διευθυντής Κωνσταντίνος Δημητριάδης, που έδωσε την εντολή να στραφεί η αστυνομία εναντίον των μαθητών και των φοιτητών και όχι εναντίον των πληρωμένων υπαλλήλων, ήθελε να πουλήσει εκδούλευση στον βασιλιά και να αποδείξει την αφοσίωσή του. Ετσι, υποστήριξε πως είχε πληροφορίες ότι κακόβουλα είχε υποβληθεί στους νέους η ιδέα ότι η εισαγωγή των ακριβών καπέλων ήταν συνέπεια της πολυτέλειας του Παλατιού και γενικότερα της Αυλής, οπότε η κίνηση να φορέσουν σκιάδια θεωρήθηκε αντιδυναστική!

Οι φοιτητές που φορούσαν τα σκιάδια ονομάστηκαν «Γαριβαλδινοί», από τον Τζουζέπε Γκαριμπάλντι, σπουδαία στρατιωτική και πολιτική προσωπικότητα της Ιταλίας, που εκείνη την περίοδο πολεμούσε εναντίον των Αυστριακών και συνέβαλε καθοριστικά στην ιταλική ενοποίηση. Από την άλλη, οι καθεστωτικοί νέοι που φορούσαν λευκά ψηλά καπέλα ονομάστηκαν «Αυστριακοί».

Ξεκίνησε λοιπόν ένα κυνηγητό ανάμεσα στους νεαρούς με τα σκιάδια και την αστυνομία. Οι νεαροί οπισθοχώρησαν, πέρασαν στην απέναντι πλευρά της σημερινής λεωφόρου Αλεξάνδρας και ανηφόρησαν προς τη Νεάπολη και τα σημερινά Εξάρχεια. Το κυνηγητό συνεχίστηκε, με τους νεαρούς να «ταμπουρώνονται» σε ένα παντοπωλείο, από όπου πετούσαν καθίσματα εναντίον των αστυνομικών που είχαν ορμήσει καταπάνω τους.

Τελικά, οι αστυνομικοί κατάφεραν να τους εκτοπίσουν από το παντοπωλείο, όχι όμως και να τους διαλύσουν. Οι νεαροί κατευθύνθηκαν προς το κέντρο της πόλης και στη διασταύρωση των οδών Ερμού και Αιόλου, εκεί που βρισκόταν το γνωστό καφενείο «Η Ωραία Ελλάς», συγκεντρώθηκαν ξανά, ενώ μαζί τους ενώθηκε μεγάλο πλήθος για να τους συνδράμει. Τα επεισόδια συνεχίστηκαν και την επόμενη μέρα, με φοιτητές αλλά και πλήθος λαού να συγκεντρώνονται μπροστά στο Πανεπιστήμιο, στο κτίριο επί της οδού Πανεπιστημίου, και στη συνέχεια να διαδηλώνουν στο υπουργείο Εσωτερικών, απαιτώντας την παύση του διευθυντή της αστυνομίας, Δημητριάδη.

Η υπουργική απάντηση ήταν ότι το θέμα θα εξεταζόταν, με αποτέλεσμα οι διαδηλωτές να κατευθυνθούν προς τα Ανάκτορα ζητώντας να εμφανισθούν και ενώπιον του βασιλιά για το ίδιο ζήτημα. Ο Οθωνας όμως αρνήθηκε να τους δεχτεί σε ακρόαση, προβάλλοντας ως δικαιολογία πως όσοι ήθελαν να τον συναντήσουν προσωπικά θα έπρεπε, κατά την ανακτορική εθιμοτυπία, να υποβάλουν προηγουμένως τις αναφορές τους.

Οπως ήταν φυσικό, η άρνηση του Οθωνα να τους δεχτεί εξόργισε περισσότερο τους διαδηλωτές, οι οποίοι επέστρεψαν στο Πανεπιστήμιο. Καθώς όμως η συγκέντρωση άρχισε να παίρνει όλο και απειλητικότερο χαρακτήρα, ο φρούραρχος της Αθήνας Μιχαήλ Σούτσος, με αρκετή στρατιωτική δύναμη, πολιόρκησε τον χώρο του Πανεπιστημίου και έδιωξε το πλήθος. Την ίδια μέρα, προκειμένου να ηρεμήσουν κάπως τα πνεύματα και να εκτονωθεί η ένταση, παύθηκε τελικά από τα καθήκοντά του ο Δημητριάδης ενώ αποφυλακίστηκαν οι μαθητές που είχαν συλληφθεί.

Τα γεγονότα της 10ης και 11ης Μαΐου 1859 έφτασαν μέχρι την αίθουσα της Γερουσίας, όταν ο γερουσιαστής Δημήτριος Χρηστίδης αναφερόμενος στην έφοδο του στρατού στο Πανεπιστήμιο τη χαρακτήρισε πράξη «κατά του ασύλου των επιστημών» και υποστήριξε ότι το Πανεπιστήμιο «ως ναός του πνεύματος» πρέπει να απολαμβάνει του απαραβίαστου για τους πάντες. Πρόκειται για μια από τις πρώτες αναφορές στη χώρα μας σχετικά με το πανεπιστημιακό άσυλο.

Τα «Σκιαδικά», όπως έχουν μείνει στην Ιστορία, ήταν ουσιαστικά η πρώτη ανοιχτή εκδήλωση εναντίον των απολυταρχικών μεθόδων του καθεστώτος του Οθωνα και έγιναν η απαρχή των γεγονότων που οδήγησαν τελικά, τριάμισι χρόνια αργότερα, στην έξωση του βασιλιά, τον Οκτώβριο του 1862. Επαληθεύτηκε έτσι η ρήση του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ο οποίος είχε πει όταν χτιζόταν το Πανεπιστήμιο, δείχνοντάς το: «Το σπίτι αυτό θα φάει το σπίτι εκείνο», εννοώντας το Παλάτι.

Κάθε γωνιά μία ιστορία. Το podcast της Ελένης Λετώνη

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News