To «Flaming June», ένα από τα σημαντικότερα έργα του Φρέντερικ Λέιτον (1830-1896), παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στη Βασιλική Ακαδημία Τεχνών (RA) το 1895. Τώρα, μετά από σχεδόν 130 χρόνια, το αριστούργημα του βρετανού ζωγράφου και γλύπτη της βικτωριανής εποχής επιστρέφει στο Λονδίνο, δανεισμένο στην RA από το Museo de Arte de Ponce του Πουέρτο Ρίκο.

Η ωραία νεαρή γυναίκα με το φόρεμα στο φλογερό χρώμα του κρόκου κοιμάται βαθιά, ξυπόλητη και κουλουριασμένη σε ένα μαρμάρινο παγκάκι, με μια ήσυχη θάλασσα στο φόντο. Ο πίνακας θα εκτεθεί στη Βασιλική Ακαδημία Τεχνών από 17 Φεβρουαρίου 2024 μέχρι 12 Ιανουαρίου 2025, σε μια δωρεάν έκθεση, μαζί με άλλα έργα από τη συλλογή της RA, μεταξύ των οποίων πίνακες του Λέιτον και σύγχρονών του καλλιτεχνών, οι οποίοι τον ενέπνευσαν ή τους επηρέασε εκείνος.

Ο «Φλεγόμενος Ιούνιος» του Λέιτον είναι ένας από τους πιο διάσημους πίνακες της βικτωριανής εποχής, μαζί με την «Οφηλία» (1852) του Τζον Εβερετ Μιλέ, τη «Δεσποσύνη του Σαλότ» (1888) του Τζον Γουίλιαμ Γουότερχαουζ και όλα τα έργα του Γουίλιαμ Τέρνερ. Ωστόσο, για τρεις δεκαετίες, καθώς το ενδιαφέρον για τη βικτωριανή τέχνη είχε εξασθενήσει, ήταν άγνωστο πού βρισκόταν. Μέχρι που, στις αρχές της δεκαετίας του 1960, επανεμφανίστηκε στο νότιο Λονδίνο και αγοράστηκε από το Museo de Arte de Ponce του Πουέρτο Ρίκο, όπου παραμένει έκτοτε, όπως αναφέρει στην Telegraph ο τεχνοκριτικός Αλαστερ Σουκ.

Στο μεταξύ έχει αναπαραχθεί αμέτρητες φορές σε αφίσες, κούπες και μαγνητάκια για ψυγείο, ενώ το 2013 η Τζέσικα Τσαστέιν πόζαρε έτσι για το εξώφυλλο της Vogue, πλην όμως με τα μάτια ανοιχτά.

Πάντως, παρά τη φήμη της ωραίας κοιμωμένης του, δεν είναι τόσο γνωστός αυτός ο γενειοφόρος, επιβλητικός ηγέτης της βρετανικής τέχνης του 19ου αιώνα, τον οποίο θαύμαζε η βασίλισσα Βικτωρία και ήταν ο μόνος καλλιτέχνης που έλαβε ποτέ τον τίτλο του λόρδου. Οσο για το Leighton House, το υπέροχο σπίτι του Λέιτον στο Χόλαντ Παρκ, μπορεί μεν να είναι μουσείο, αλλά παραμένει ένα από τα πιο άγνωστα αξιοθέατα του Λονδίνου, επισημαίνει ο Σουκ.

Κοιμισμένη καλλονή και femme fatale

Επιπλέον, αν και η κοιμισμένη καλλονή –και femme fatale, όπως υποδεικνύει η κατακόκκινη πιτσιλιά της δηλητηριώδους πικροδάφνης που εμφανίζεται στον πίνακα πάνω από το στηθαίο– έχει γίνει σύγχρονο σύμβολο, η ταυτότητα του μοντέλου παραμένει αβέβαιη.

Λέγεται ότι θα μπορούσε να είναι η Μέρι Λόιντ, ένα από τα μεταγενέστερα μοντέλα του καλλιτέχνη. Η Λόιντ ήταν κόρη ενός πτωχευμένου κτηματία του Σρόπσαϊρ, η οποία αναγκάστηκε να έρθει στο Λονδίνο για τα προς το ζην, αλλά δεν πόζαρε ποτέ γυμνή και ήταν αρκετά αξιοσέβαστη ώστε να προσκληθεί στην κηδεία του Λέιτον.

Οπως είχε πει ο ζωγράφος, εμπνεύστηκε τυχαία τον πίνακα παρατηρώντας το μοντέλο του που ξεκουραζόταν μετά από μια εξαντλητική συνεδρία στο ατελιέ του. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Ντάνιελ Ρόμπινς, ανώτερο επιμελητή του Leighton House, η ταυτότητα του μοντέλου του «Flaming June» δεν μπορεί να αποδειχτεί, παρά την ύπαρξη πολλών προπαρασκευαστικών σχεδίων (με ασπρόμαυρη κιμωλία ή μολύβι). Σώζεται επίσης ένα μικρό έγχρωμο σκίτσο με λάδι, με ένα νησί στον ορίζοντα, το οποίο θα εκτεθεί στο Leighton House για να συμπέσει με την άφιξη του «Flaming June» στην RA.

Στην έκθεση την Βασιλικής Ακαδημίας, το «Flaming June» θα είναι τοποθετημένο απέναντι από το «Taddei Tondo» του Μιχαήλ Αγγελου, το κυκλικό ανάγλυφο διαμέτρου 82,5 εκ., σε μάρμαρο Καράρας, που απεικονίζει την Παναγία καθιστή με το θείο Βρέφος στην αγκαλιά της, ενώ κοιτάζει τον Αγιο Ιωάννη Βαπτιστή μωρό, στα δεξιά της. Να σημειωθεί ότι ένα αντίγραφο του έργου του Μικελάντζελο κρεμόταν στο ατελιέ του Λέιτον.

Σύμφωνα με τον Ρόμπινς, πάντως, είναι «εντελώς αξιόπιστη» η άποψη ότι η Φλεγόμενη Τζουν ήταν στην πραγματικότητα η Ντόροθι Ντιν, το «βασικό μοντέλο» του Λέιτον τα τελευταία 17 χρόνια της ζωής του. Ωστόσο, η φύση της σχέσης αυτού του πιθανώς ομοφυλόφιλου καλλιτέχνη με τη νεαρή μούσα του εξακολουθεί να μπερδεύει τους μελετητές.

Ο δεσμός τους –ο οποίος, αν ο Λέιτον δεν ήταν ομοφυλόφιλος, μπορεί να ήταν μάλλον ερωτικός και όχι πλατωνικός– μοιάζει με μια πραγματική εκδοχή του θεατρικού έργου «Πυγμαλίων» (1913) του Τζορτζ Μπέρναρντ Σο, όπου ένας διάσημος καθηγητής Φωνητικής προσπαθεί να βελτιώσει την κοινωνική θέση ενός φτωχού κοριτσιού που πουλάει λουλούδια στον δρόμο και μιλάει με λαϊκή προφορά και χυδαίες εκφράσεις.

Μοντέλο και ηθοποιός με τη βοήθεια του Πυγμαλίωνά της

Η Ντόροθι Ντιν, το αγαπημένο μοντέλο του Λέιτον, την οποία ο ζωγράφος περιέγραψε κάποτε ως την «ενοχλητικά Τραγική Μούσα» του, ονομαζόταν στην πραγματικότητα Αντα Αλις Πούλαν και γεννήθηκε το 1859 σε ένα αγροτόσπιτο στο Νιου Κρος, στο νοτιοανατολικό Λονδίνο.

Σε αντίθεση με τον κοσμοπολίτη Λέιτον, η Ντιν, το δεύτερο από τα 10 παιδιά της οικογένειας, ζούμε υπό μέτριες συνθήκες και ταλαιπωρήθηκε ακόμη περισσότερο όταν ο πατέρας της, μηχανικός στο επάγγελμα, εγκατέλειψε την οικογένειά του. Στα τέλη της δεκαετίας του 1870 η μητέρα της είχε προσβληθεί από ασθένεια της σπονδυλικής στήλης (πέθανε το 1881) και η Ντιν άρχισε να εργάζεται ως μοντέλο καλλιτεχνών για να συντηρήσει τα αδέλφια της.

«Η δουλειά του μοντέλου θεωρείτο συνήθως ανυπόληπτη, “βρώμικη” μέθοδος για να κερδίζεις τα προς το ζην. Διέφερε ελάχιστα από την πορνεία» εξηγεί ο Ρόμπινς στην Telegraph, αν και τον 19ο αιώνα λίγα επαγγέλματα ήταν διαθέσιμα για γυναίκες, πέρα από την αγγαρεία των οικιακών.

Το 1879, η γειτόνισσα του Λέιτον και μελλοντική βιογράφος του Εμιλι Μπάρινγκτον εντόπισε «ένα νεαρό κορίτσι με υπέροχο λευκό πρόσωπο, ντυμένο στα κατάμαυρα» να τριγυρνά έξω από τα ατελιέ των καλλιτεχνών στο Χόλαντ Παρκ. (Οπως και άλλα ειδικά κατασκευασμένα σπίτια-ατελιέ εκεί κοντά, το Leighton House είχε μια είσοδο ειδικά για τα μοντέλα, τα οποία κρατούνταν χωριστά από το υπόλοιπο προσωπικό.) Ηταν «προφανώς μοντέλο» συμπέρανε η Μπάρινγκτον. Λίγο αργότερα, ο Λέιτον –που, αν και μόλις στα 40 του, είχε διοριστεί πρόσφατα πρόεδρος της Βασιλικής Ακαδημίας Τεχνών– προσέλαβε την Ντιν, τότε 19 ή 20 ετών, ως μοντέλο «για κεφάλι».

Iσως βρήκε πολύ δελεαστική τη «συννεφιασμένη ωχρότητα της Ντιν, με έναν υπαινιγμό υπέροχου ροζ σαν κοχύλι», όπως το έθεσε η Μπάρινγκτον. Σύμφωνα με έναν σύγχρονό της, η Ντιν, που πόζαρε επίσης για τους Μιλέ και Γουάτς, είχε «καστανά μάτια με μακριές καμπυλωτές βλεφαρίδες, λεπτά χαρακτηριστικά και μια αύρα από χρυσά μαλλιά». Σύντομα, όμως, ο Λέιτον έπεισε την Ντιν –της οποίας οι αδερφές ήταν επίσης μοντέλα του– να ποζάρει γυμνή, κάτι που αποτέλεσε ένα μεγάλο βήμα.

Η ικανότητά της να υποδύεται έναν ρόλο άρεσε στον κλασικιστή ζωγράφο, ο οποίος συχνά απεικόνιζε στα έργα του μυθολογικούς χαρακτήρες. Η Ντιν φιλοδοξούσε να γίνει ηθοποιός, κάτι που αρχικά ο Λέιτον αντιμετώπισε με δυσπιστία: «Αδύνατον! Με αυτή τη φωνή; Πώς θα μπορούσε να ανεβεί στη σκηνή!» φέρεται να είπε. Τελικά, όμως, την ενθάρρυνε, κανονίζοντάς της μαθήματα φωνητικής και προωθώντας την σε αλληλογραφία με τον ηθοποιό Χένρι Ιρβινγκ.

Υιοθετώντας το καλλιτεχνικό όνομα Ντόροθι Ντιν, η νεαρή θέλησε να τιμήσει τη νεκρή μικρότερη αδερφή της Ντόροθι. Ως ηθοποιός έπαιξε μεταξύ άλλων στο θέατρο Χέιμαρκετ, ενώ τουλάχιστον μία φορά εμφανίστηκε ενώπιον του πρίγκιπα και της πριγκίπισσας της Ουαλίας. Παρά την επιτυχία της, όμως, όφειλε τη διασημότητά της κυρίως στη σχέση της με τον Λέιτον, ο οποίος παρακολούθησε τις πρεμιέρες της χειροκροτώντας δυνατά, και ειδικά στο γεγονός ότι υπήρξε το γυμνό μοντέλο για τους πιο προκλητικούς πίνακές του.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1880 η Ντιν ήταν ένα it-girl της όψιμης βικτωριανής περιόδου, αντικείμενο κουτσομπολιών και γελοιογραφιών στις εφημερίδες. Το πρόσωπό της εμφανίστηκε σε κάρτες τσιγάρων και το όνομά της χρησιμοποιήθηκε για να πλασάρει μια «κούκλα» περίπου 45 εκ., με 14 διαφορετικά αφαιρούμενα «ενδύματα».

Κανένα άλλο μοντέλο εκείνης της εποχής δεν γεύθηκε τόση διασημότητα. Οι περισσότερες κοπέλες επεδίωκαν απλώς να βγάζουν τα προς το ζην – όχι τη φήμη. Οι αδελφές Πέτιγκρου, για παράδειγμα, γλίτωσαν από τη φτώχεια στο Πόρτσμουθ ποζάροντας γυμνές για πολλούς κορυφαίους καλλιτέχνες του τέλους του 19ου αιώνα, τους οποίους χρέωναν μισή γκινέα την ημέρα.

Η Ντιν παρευρέθηκε στην κηδεία του Λέιτον το 1896 και έλαβε 5.000 λίρες στερλίνες από την περιουσία του, ενώ άλλες 5.000 έμειναν σε καταπίστευμα για τα αδέρφια της, ποσό που συνολικά ισοδυναμούσε με περισσότερες από ένα εκατομμύριο σημερινές λίρες. Εκείνη την εποχή η ηθοποιός είχε μετακομίσει σε ένα διαμέρισμα στο Avonmore Mansions, λίγα λεπτά με τα πόδια από το σπίτι του Λέιτον, όπου την επισκεπτόταν ο καλλιτέχνης «όταν θέλω να χαλαρώσω και να διασκεδάσω», όπως είχε πει ο ίδιος στην Μπάρινγκτον. Τρία χρόνια αργότερα, το 1899, θα πέθαινε και εκείνη από περιτονίτιδα, λίγο πριν τα 40ά γενέθλιά της, γράφει στην Telegraph ο Αλαστερ Σουκ.

Ο Λέιτον δεν παντρεύτηκε ποτέ και κοιμόταν σε μονό κρεβάτι, γι’ αυτό κάποιοι θεωρούν ότι ήταν ομοφυλόφιλος. Αλλά για τον Ρόμπινς υπάρχουν «πολλά στοιχεία» ότι η σχέση του με την Ντιν «ήταν ερωτική περισσότερο από οτιδήποτε άλλο». Οσο ζούσαν και οι δύο, υπήρξαν εικασίες στον Τύπο ότι επρόκειτο να αρραβωνιαστούν, αν και σε μια επιστολή προς τις αδελφές του ο Λέιτον πρότεινε να δημοσιεύσουν «μια κατηγορηματική άρνηση. Αρκεί αυτό, μου κάνει», τους έγραψε.

Επιπλέον, ο ζωγράφος αποκαλούσε την Ντιν με τρυφερά υποκοριστικά και της εξασφάλιζε προσκλήσεις σε εγκαίνια της υψηλής κοινωνίας, πράγμα ασυνήθιστο για μοντέλο καλλιτέχνη. Αυτό, λέει ο Ρόμπινς, υποδηλώνει ότι η Ντιν «είχε ένα status διαφορετικό από ενός κοινού μοντέλου. Προφανώς, η γνωστή σχέση της με τον Λέιτον επέτρεψε να ξεπεραστούν ορισμένες από τις συνήθεις συμβάσεις».

Η Ντιν ήταν επίσης το μοντέλο για την «Clytie» (1896), τον τελευταίο, ημιτελή πίνακα του Λέιτον, που τοποθετήθηκε στην κεφαλή του φερέτρου στο σπίτι και ατελιέ του, και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στη Θερινή Εκθεση ως μνημείο για τον εκλιπόντα πρόεδρο της RA. Σύμφωνα με τον μύθο, η νύμφη Κλυτίη εγκαταλείφθηκε από τον θεό Ηλιο και θέλησε να πεθάνει από πείνα, αλλά μεταμορφώθηκε σε ηλιοτρόπιο. Στον πίνακα η νύμφη, τρελά ερωτευμένη με τον Απόλλωνα, γονατίζει με το κεφάλι ριγμένο πίσω, δίπλα σε μια φαλλική στήλη.

Για τον Ρόμπινς, η ταυτότητα της ωραίας κοιμωμένης στο «Flaming June» μπορεί να αποσπά την προσοχή από τον ίδιο τον πίνακα, ο οποίος είναι «κάτι πιο βαθύ από ένα όμορφο κορίτσι που κοιμάται σε ένα μεσογειακό ηλιόλουστο τοπίο». Οπως επισημαίνει, εξάλλου, στην Telegraph ο βρετανός επιμελητής, «υπάρχουν πολλές εικόνες όμορφων γυναικών που κοιμούνται σε ελκυστικό περιβάλλον, τις οποίες δεν θυμόμαστε».

Υπογραμμίζει, δε, ότι «είναι αδύνατο να κοιτάξει κανείς το “Flaming June” χωρίς την επίγνωση αυτού του χρώματος που ακτινοβολεί». Και υποστηρίζει ότι η ζωγραφική του Λέιτον προαναγγέλλει έναν νέο «αφηρημένο» τρόπο τέχνης. Υπάρχει άραγε κάποια τροχιά που θα πρέπει να ανιχνευθεί, από το πυρακτωμένο πορτοκαλί του αριστουργήματος του Λέιτον έως τα φωτεινά χρωματικά πεδία, τα οποία ζωγράφισε ο Μαρκ Ρόθκο μισό αιώνα αργότερα στη Νέα Υόρκη; Είναι μια συναρπαστική σκέψη, γράφει ο Αλαστερ Σουκ στην Telegraph.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News