«Τον Αριστοτέλη Ωνάση δεν τον συνάντησα ποτέ» ομολογεί ο σημερινός πρόεδρος του Ιδρύματος «Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης» Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου. Και ας ήταν ήδη 20 ετών το 1975 που πέθανε ο διασημότερος εφοπλιστής του 20ου αιώνα (αφήνοντας μια περιουσία που ανερχόταν στα 500 εκατ. δολάρια- σήμερα ισοδυναμούν με 2,6 δισ. δολάρια, αγοραστικής αξίας 2020).

«Μόνο τηλεφωνικά “συναντηθήκαμε”» εξηγεί. «Προς μεγάλο εκνευρισμό του πατέρα μου, ο Ωνάσης είχε μια τάση να παίρνει στο σπίτι τηλέφωνο την ώρα που τρώγαμε βραδινό. Oπότε μου’ λεγε: “Σήκωσε το τηλέφωνο, να δεις ποιος είναι”. Και εγώ σήκωνα το τηλέφωνο, άκουγα την οικεία πια φωνή και έλεγα “Μπαμπά, ο κύριος Ωνάσης”. Αυτό είναι το maximum της άμεσης επαφής μου μαζί του».

Τον βίωσε, ωστόσο, πολλαπλά καθότι «ήταν πάντα αόρατος, αλλά παρών». Μεταξύ άλλων μέσα από το αρχείο των επιχειρήσεων του Ωνάση. Με το οποίο ο ίδιος έρχεται σε επαφή ήδη από το 1975 («Πολλά πράγματα ήταν στις ντουλάπες του πατέρα μου») αλλά και μετά, το 1982 όταν, ως νεαρός δικηγόρος, αρχίζει να εργάζεται για το Ιδρυμα Ωνάση, ασχολούμενος με τα ναυτεργατικά («Η δεύτερη δουλειά που μου ανέθεσαν ήταν να κρατάω τα αρχεία»). Και βέβαια πολύ αργότερα, όταν μετά τον θάνατο του πατέρα του, Στέλιου Παπαδημητρίου (2005) ανέλαβε ο ίδιος πρόεδρος του Ιδρύματος.

Εκατοντάδες αρχειακά κουτιά με δεκάδες χιλιάδες έγγραφα, (ανάμεσά τους, καταστατικά, αλληλογραφία, τιμολόγια, ναυλώσεις για τις 240 εταιρείες του Ωνάση με τους 10.000 εργαζόμενους) που έμειναν για χρόνια διάσπαρτα σε αποθήκες ανά τον κόσμο, άρχισαν με δική του πρωτοβουλία να καταγράφονται και να συγκεντρώνονται στην Αθήνα. Και είναι αυτό το αρχείο που εμφύσησε ζωή στην πρόσφατη μνημειώδη έκδοση 703 σελίδων μεγάλου μεγέθους «Ιστορία των Επιχειρήσεων Ωνάση 1924-1975» που εξεδόθη πρόσφατα από το Ιδρυμα Ωνάση, το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών- ΙΤΕ και τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Πρόκειται για έναν ερευνητικό και συγγραφικό άθλο ο οποίος διήρκεσε πέντε χρόνια και φέρει την επιστημονική επιμέλεια της Τζελίνας Χαρλαύτη, καθηγήτριας Ναυτιλιακής και Οικονομικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Είναι η πρώτη φορά που καταγράφεται και στοιχειοθετείται αυτή η καινοτόμος επιχειρηματική ιστορία που «εκτείνεται σε πέντε ηπείρους, έξι δεκαετίες και επτά θάλασσες». Και είναι η πρώτη που δεν σκιαγραφεί τον «lifestyle Ωνάση», (τον γλεντζέ, τον γυναικά, τον bob vivant, τον «Zoρμπά», τον κομπιναδόρο) που γνωρίζουμε από πολλές, υπόπτου αξιοπιστίας μαρτυρίες και βιογραφίες (οι οποίες φυσικά μέχρι σήμερα δεν έχουν πάψει να βγαίνουν σθεναρά στο φως).

«Ο λόγος που με ώθησε ήταν ακριβώς αυτός» υπογραμμίζει ο κ. Παπαδημητρίου. «Είχε γίνει όλη αυτή η ιστορία με την Αθηνά Ωνάση και είχαν αρχίσει να βγαίνουν διάφορα σκανδαλοθηρικού τύπου βιβλία. Παλιότερα, μπορεί να έπαιρνα κανένα που κυκλοφορούσε να το φυλλομετρήσω, τώρα δεν ασχολούμαι καν… Και λέω, βρε παιδί μου, δεν είναι αυτός ο Ωνάσης. Υπάρχει ένας άλλος Ωνάσης που είχε βάθος. Πέραν φυσικά του ότι οδήγησε την εποχή του σε νέες μεθόδους του επιχειρείν και άνοιξε δρόμους εκεί που δεν υπήρχαν. Εχουμε π.χ. εδώ βιβλία της προσωπικής του βιβλιοθήκης που αποκαλύπτουν έναν άνθρωπο καλλιεργημένο και πολυδιάστατο. Διαθέτει από Ανατόλ Φρανς μέχρι τα απομνημονεύματα του Τσώρτσιλ με ιδιόχειρη αφιέρωση. Τα ανοίγεις σήμερα και βλέπεις ότι είναι βιβλία διαβασμένα, όχι διακοσμητικά. Αυτή ήταν η μία μεγάλη παρανόηση γύρω από τον Ωνάση».

Υπάρχει και άλλη; «Μία ακόμη που, αρχίζει, νομίζω, σήμερα να εκλείπει είναι ότι “κατέστρεψε” τη Μαρία Κάλλας» δηλώνει εμφατικά. «Αυτό δεν ισχύει. «Όταν η Κάλλας γνώρισε τον Ωνάση βρισκόταν ήδη προς τη δύση της καριέρας της. Δεν ευθυνόταν εκείνος. Αντιθέτως, τη στήριξε, τη φρόντισε, ήταν η γυναίκα της ζωής του».

Εν αρχή ην η Τζέντα

Σε όλη τη διάρκεια της κουβέντας μας εδώ στο γραφείο του στο Ιδρυμα Ωνάση, ο ιδιαίτερα προσηνής και εξομολογητικός Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου επιστρατεύει μνήμες, πρωτογενείς και εξ αντανακλάσεως (πρωτίστως από τους Αιγυπτιώτες γονείς του Στέλιο και Αλεξάνδρα Παπαδημητρίου).

Η πολυτάραχη υπόθεση της Σαουδικής Αραβίας (όταν το 1954 ο Ωνάσης υπέγραψε σύμβαση με τον Βασιλιά Σαούντ, καταφέροντας ένα τεράστιο πλήγμα στις ναυτιλιακές και πετραλαϊκές εταιρείες με παγκόσμιες επιπτώσεις) αποτυπώνεται εν λεπτομερεία στη νεοαφιχθείσα έκδοση. Για τον ίδιο βέβαια τον Αντώνη Σ. Παπαδημητρίου έχει ιδιαίτερη βαρύτητα διότι συμπίμπτει κυριολεκτικά με την απαρχή της δικής του ζωής.

«Ο πατέρας μου γνωρίστηκε με τον Ωνάση το 1953, δύο δηλ. χρόνια προτού εγώ γεννηθώ. Ο Ωνάσης είχε αρχίσει τις διαπραγματεύσεις με τον Σαούντ. Και χρειαζόταν ένα δικηγόρο που να είναι προφανώς γνώστης της ισλαμικής νομοθεσίας, της σαρία αλλά και της αγγλικής και της γαλλικής εμπορικής νομοθεσίας, να ξέρει αραβικά, γαλλικά, αγγλικά, να είναι–ακόμα καλύτερα– Ελληνας και να έχει και τη διάθεση να πάει στην Τζέντα της Σαουδικής Αραβίας που τότε εκτός από την παλαιά Μεντίνα και μερικά σπίτια ευρωπαϊκού στυλ δεν είχε τίποτα. Λέει, λοιπόν, ο Ωνάσης στον πατέρα μου: “Ελα μαζί μου να σου κάνω interview”».

«Τον πηγαίνει στο αεροδρόμιο και τον βάζει στον αεροπλάνο, χωρίς καμιά προειδοποίηση, χωρίς βαλίτσα» συνεχίζει ιδιαίτερα γλαφυρός στην αφήγησή του ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση. «Και κάνουν ένα τουρ στη Μέση Ανατολή: Σαουδική Αραβία, Λίβανο και πίσω στην Αλεξάνδρεια. Σαραντοοκτώ ώρες κράτησε το interview! Φάγανε και ήπιανε μαζί, τον “ξεσκόνισε” κανονικά για να δει και τι εμπιστοσύνη μπορούσε να του έχει. Κάποια στιγμή, σε αυτή τη βόλτα, τού δείχνει από κάτω την έρημο της Σαουδικής Αραβίας και τον ρωτάει: “Tι βλέπεις”; Και λέει ο 23χρονος τότε πατέρας μου: “Τι να σας πω κύριε Ωνάση…Βλέπω αμμόλοφο και έρημο”. “Όχι” λέει εκείνος. “Εγώ βλέπω ευκαιρίες”. Αυτό είναι ένα μάθημα που μετέφερε ο πατέρας μου και σ΄εμένα: εκεί που ο άλλος βλέπει έρημο, εσύ πρέπει να βλέπεις ευκαιρίες».

Ο πρωτότοκος γιός του Στέλιου Παπαδημητρίου γεννήθηκε δύο χρόνια αργότερα, το 1955, όχι όμως στην Τζέντα όπου ζούσαν πλέον οι γονείς του (στο ίδιο μάλιστα σπίτι με τον ξάδελφο εκ μητρός του Ωνάση Μιχάλη Δολόγλου και τη σύζυγό του) αλλά στην Αλεξάνδρεια. «Στην Τζέντα δεν ήταν κατάλληλες οι συνθήκες, δεν υπήρχε καν γιατρός, οπότε έγκυος κάποιων μηνών η μητέρα μου ταξίδεψε έξι ώρες με ένα ελικοφόρο Dacota DC-3. Ο πατέρας μου ήρθε να με δει ένα μήνα μετά –δεν ήταν, βλέπετε, εύκολες οι μετακινήσεις τότε–, τα δε τηλεγραφήματα της χαρμόσυνης αναγγελίας έφτασαν όλα μαζί με επτά μέρες καθυστέρηση».

Εκείνα τα πρώτα χρόνια της ζωής του στο σπίτι της Τζέντα κυριαρχεί το ταραχώδες κλίμα της αντιδικίας για την υπόθεση της Σαουδικής Αραβίας, με τη νομική ομάδα του Ωνάση (οι senior δικηγόροι και ο νιόφερτος Στέλιος Παπαδημητρίου) να βρίσκεται υπ΄ατμόν. Οσο για την αόκνως ψύχραιμη Αλεξάνδρα Παπαδημητρίου (1930-2017) που εκτελεί χρέη διερμηνέως και ad hoc γραμματέως, στενογραφεί τα πρακτικά και το βράδυ τα δακτυλογραφεί, έτσι ώστε πρωί πρωί να αποστέλλονται στον Αριστοτέλη Ωνάση.

Ενας Ωνάσογλου στο Μπουένος Αϊρες

Hδη στο πρώτο της κεφάλαιο η εντυπωσιακή σε όγκο και τεκμήρια έκδοση καταρρίπτει τον ευρέως διαδεδομένο μύθο ότι ο Αριστοτέλης Ωνάσης ήταν αυτοδημιούργητος (άλλως ειπείν, ο φτωχός πρόσφυγας που έκανε περιουσία με κομπίνες). Αντιθέτως, καταγόταν από εύρωστη οικογένεια καπνεμπόρων της Καππαδοκίας. «Μεγάλωσα πλούσιο αρχοντοελληνόπουλο στην Τουρκία» καμάρωνε ο ίδιος. «Δεν υπάρχει τίποτα το μυστηριώδες, τονίζω δε αυτό διότι δεκάδες κακοηθέστατων και αθλίων συναδέλφων μού σέρνουνε τα πάντα».

Στα τέλη του 19ου αιώνα οι Ωνάσογλου (όπως ήταν το όνομά τους, προτού εξευρωπαϊστεί), μετακινήθηκαν στη Σμύρνη. Ο Σωκράτης Ωνάσης παντρεύτηκε το 1901 την 20χρονη Πηνελόπη Δολόγλου. Μαζί απέκτησαν την Αρτεμη και τον Αριστοτέλη. Η Πηνελόπη πέθανε σε ηλικία 30 ετών (1911). Ένα χρόνο αργότερα ο Σωκράτης παντρεύτηκε την Ελένη Τζώρτζογλου, με την οποία απέκτησε τη Μερόπη και την Καλλιρρόη. Τον Αύγουστο/Σεπτέμβριο του 1922 οι Ωνάσηδες, διέφυγαν, όπως τόσοι άλλοι Σμυρνιοί, ως πρόσφυγες στην Ελλάδα. Χάρη σε ένα μικρό κεφάλαιο που κατόρθωσαν να περισώσουν, η Μικρασιατική Καταστροφή δεν τους αφάνισε τελείως οικονομικά.

Το 1923 ο Σωκράτης Ωνάσης στέλνει τον γιό του στην προοδευτική και φιλόξενη τότε για τους ιταλούς και έλληνες μετανάστες, Αργεντινή, προκειμένου να αξιοποιήσει το εκεί οικογενειακό δίκτυο και να αναπτύξει το εμπόριο καπνού. Στο Μπουένος Αϊρες αυξάνει τη χρήση εισαγόμενων ανατολίτικων καπνών, δημιουργεί τις δικές του μάρκες τσιγάρων και αποτολμά μια μπροστά από την εποχή της καινοτομία: ένα «γυναικείο» ελαφρύ τσιγάρο με ροζ άκρη.

Όταν ο πατέρας του πεθαίνει το 1932 (σε ηλικία 58 ετών), ο Αριστοτέλης παίρνει τα ηνία της επιχείρησης και της οικογένειας, ακολουθώντας σε αμφότερες, σύμφωνα με την Τζελίνα Χαρλαύτη, «το πατριαρχικό μοντέλο διοίκησης, όπως του το δίδαξε η οικογένειά του στη Σμύρνη, όπου η οικογένεια ήταν η επιχείρηση και η επιχείρηση η οικογένεια».

Το βιβλίο θα διατρέξει εν συνεχεία με πλήρη τεκμηρίωση όλα τα γνωστά αλλά και αφανή κεφάλαια της επιχειρηματικής πορείας του Ωνάση: τη διείσδυση στη ναυτιλία, τα πρώτα ατμόπλοια (μετά το Κραχ), τα δεξαμενόπλοια, τη φαλαινοθηρία και τα «Whaling Olympics», την Ολυμπιακή Αεροπορία, τις βιομηχανικές επενδύσεις και βεβαίως τη θαλαμηγό «Χριστίνα» που ήταν ταυτόχρονα το πλωτό γραφείο του και ένα υπερόπλο επιχειρηματικής και οικογενειακής στρατηγικής.

Ο Ωνάσης δεν συνέβαλε τα μάλα στη μυθοπλασία γύρω από το όνομά του; ρωτώ τον κ. Παπαδημητρίου. Δεν διάνθιζε με λίγο περισσότερο drama τις ιστορίες του στις συνεντεύξεις και στους βιογράφους του; «Ναι, του άρεσε η δημοσιότητα, δεν την απέφευγε, έπαιζε μαζί της» απαντά. «Ηταν, αν θέλετε, ένα στοιχείο του μάρκετινγκ, όχι της προσωπικότητας αλλά της επιχείρησης. Είχε δηλαδή άμεση σχέση με το επιχειρηματικό του δαιμόνιο. Με άλλα λόγια, έπαιρνε τον τραπεζίτη, τον ναυλωτή και τον έφερνε στο Μόντε Κάρλο ή στη Μύκονο, τον περιποιόταν, τον φιλοξενούσε στο “Χριστίνα”… Οπότε δημιουργείτο μια σχέση οικειότητας και άρα εμπιστοσύνης».

Τους γοήτευε δηλαδή; «Φυσικά και τους γοήτευε. Διότι όταν ερχόταν ο Ωνάσης και έλεγε “Θέλω δάνειο από την τράπεζα”, ο τραπεζίτης τον ήξερε. Του είχε εμπιστοσύνη και του έδινε εμπορική πίστη. Η σχέση αυτή της εμπιστοσύνης δομήθηκε πάνω στη συνθήκη μιας συνολικής προσωπικότητας (με λίγο Μόντε Κάρλο, λίγο Μύκονο κ.ο.κ.) μαζί βέβαια με μια σοβαρή και ουσιώδη επιχειρηματική πρόταση που στο τέλος “έβγαινε” κιόλας. Ηταν σημαντικό αυτό για τον Ωνάση, ο οποίος μπορεί να μην ξεκίνησε από το μηδέν αλλά δεν προερχόταν από κάποια παραδοσιακή εφοπλιστική οικογένεια. Επρεπε να παλέψει. Ειδάλλως, θα του έλεγαν: “Ενας καπνέμπορος από την Αργεντινή είσαι. Εγώ γιατί να σου δώσω δάνειο να αγοράσεις πλοία;”»

Η επιχειρηματική οικογένεια

Περίοπτη θέση στην έκδοση κατέχουν και οι «Ανθρωποι του Ωνάση». Από τα υψηλόβαθμα στελέχη (κάποια από τα οποία θα συστήσουν την «επιχειρηματική οικογένεια» που ο ίδιος θα επιλέξει, όχι πάντα σε αγαστή σύμπνοια με την φυσική) μέχρι τους ιθακήσιους ναυτικούς, όλοι σκιαγραφούν έναν εξωτικό τύπο εργοδότη. Κάποιον που το πρωί κατέβαινε στο λιμάνι και ήταν «ένας από εμάς» και το βράδυ έβλεπε την Κάλλας στην «Opera de Paris».

Ενδεικτική η ιστορία του καπετάνιου Γιώργου Στογιάννου από τις αρχές της δεκαετίας του 1950, όταν υπηρετεί τζόβενο στο «Olympic Laurel». Το πλοίο ήταν σε δεξαμενισμό στη Βαλτιμόρη και έκανε αμμοβολισμούς στον πυθμένα του. Εκείνη την ώρα ο ίδιος μάζευε τη χρησιμοποιημένη άμμο σωρούς.

«… κατέβηκε ένας άγνωστος γραβατωμένος κύριος και παρακολουθούσε τις κινήσεις μου. Λίγο μετά μου απηύθυνε τον λόγο, ρωτώντας με που μπορεί να κρεμάσει το σακάκι του. Χωρίς να του δώσω πολύ σημασία, τού έδειξα να το κρεμάσει σ΄ένα καρφί της δεξαμενής, ενώ συνέχισα να δουλεύω. Ο ξένος πήρε το φτυάρι του διπλανού ναύτη και άρχισε να ρίχνει το υλικό στον κάδο της διαλογής. Όταν τελείωσε ο σωρός, έβαλε το σακάκι του, χαιρέτησε με ένα “γεια-χαρά” κι έφυγε.”Ζορίστηκες, ε;” του πέταξα. “Κάτσε να δεις πώς βγαίνει το μεροκάματo”. “Ξέρω, ρε, καλύτερα από σένα” μου ανταπάντησε και ο ξένος απομακρύνθηκε». Δύο ώρες αργότερα, ο γραβατωμένος κύριος εμφανίστηκε στη «μεσημεριάτικη τραπεζαρία». Ηταν το «αφεντικό».

Η οικογενειακή στρατηγική

Ένα μέρος της έκδοσης είναι αφιερωμένο στις μεγάλες σχέσεις της ζωής του (ανάμεσά τους και αυτή με την Ινγκεμποργκ Ντέντιχεν, κόρη κορυφαίου νορβηγού εφοπλιστή). Αλλωστε στο Αρχείο συγκαταλέγονται και εκείνοι οι δερμάτινοι προσωπικοί φάκελοι που ο Ωνάσης εμπιστεύτηκε στον στενό πλέον συνεργάτη του Στέλιο Παπαδημητρίου στο Παρίσι, πριν πεθάνει. Σε αυτούς εμπεριέχεται και η προσωπική του αλληλογραφία με τις δύο συζύγους του Τίνα Λιβανού και Τζάκι Κένεντι.

Ο Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου θα διασταυρωθεί πολλές φορές και με τα δύο αδικοχαμένα τέκνα του μυθικού Κροίσου: τον Αλέξανδρο (1948-1973) και τη Χριστίνα Ωνάση (1950-1988). «Με τον Αλέξανδρο Ωνάση, που ήταν μόλις εφτά χρόνια μεγαλύτερος μου, έχουμε συναντηθεί πολλές φορές ως παιδιά» θυμάται. «Ερχόταν συχνά, τις Κυριακές το μεσημέρι, στο σπίτι μας στον Πειραιά. Τότε βέβαια δεν συζητούσαμε τα επιχειρηματικά. Ηταν πολύ απλός και συμπαθής».

Τη Χριστίνα; «Τη γνώρισα βέβαια ως παιδί και αργότερα ουσιαστικά συνυπήρξαμε, για λίγο βέβαια, στο διοικητικό συμβούλιο του Ιδρύματος. Μην ξεχνάτε ότι το 1975 όταν πέθανε ο Ωνάσης υπήρχε ένα χαρτί. Μια διαθήκη. Και αυτό το χαρτί το κρατούσε η Χριστίνα. Και υπήρχε ένας εκτελεστής που ήταν ο πατέρας μου. Προφανώς, η ιδέα του να φτιαχτεί το Ιδρυμα Ωνάσης και να αναλάβει την περιουσία του Αλέξανδρου ξεπήδησε από τον ίδιο τον Ωνάση. Ο πατέρας μου όμως ήταν εκείνος που βοήθησε να τη γράψει, εκείνος που τής έδωσε νομική μορφή και που εξασφάλισε εν τέλει τη δημιουργία του Ιδρύματος. Αυτήν τη δημιουργία τη ζούσα και εγώ ο ίδιος, 20 χρόνων τότε, καθημερινά. Με τους εκνευρισμούς του πατέρα μου, τους τσακωμούς του με τη Χριστίνα, να κάνουμε τούτο, να κάνουμε το άλλο, πώς θα γίνει η μοιρασιά, αυτά όλα τα είχα ζήσει από πρώτο χέρι.. Αλλά και μετά το 82-83 που μπαίνω και εγώ στο Ιδρυμα η Χριστίνα είναι ακόμη εν ζωή.»

Τον ρωτώ τι θυμάται από εκείνη. «Η Χριστίνα ήταν μια πολύ συμπαθητική νέα κοπέλα με πολλά βεβαίως προβλήματα. Η αλήθεια είναι ότι είχε περάσει άσχημα. Δεν ήταν καλή η σχέση της με τον πατέρα της. Να το πω αλλιώς: τον αγαπούσε και την αγαπούσε. Αλλά ο Ωνάσης δεν ήταν ο πατέρας που είναι εκεί, κοντά στο παιδί του. Εκανε τη ζωή του, τις επιχειρήσεις του, ήταν πάντα αλλού. Η Χριστίνα δεν είχε νιώσει ποτέ την αγάπη και τη θαλπωρή που θεωρούμε δεδομένη από έναν πατέρα. Από τη μητέρα της, τα ίδια. Και οι δύο γονείς της ήταν απόντες. Και για τον Αλέξανδρο, φυσικά, ισχύει το ίδιο».

Ηταν κατά τη γνώμη του προικισμένη στο επιχειρείν η θυγατέρα του Αριστοτέλη Ωνάση; «Ο κόσμος αρέσκεται να λέει ότι είχε κληρονομήσει το επιχειρηματικό δαιμόνιο του πατέρα της. Δεν το είδαμε αυτό πουθενά. Από το 1975 μέχρι το 1988 που η Χριστίνα έφυγε από τη ζωή, δεκατρία χρόνια δηλαδή, δεν πήρε καμία επιχειρηματική πρωτοβουλία. Στην πραγματικότητα δεν ενεπλάκη ποτέ στις επιχειρήσεις. Βρισκόταν εκεί αλλά ακολουθούσε τις συμβουλές που τις έδιναν οι έμπιστοι του Ωνάση, οι οποίοι τις έριχναν 25-30 χρόνια ο καθένας, σε ηλικία, εμπειρία και γνώση».

Ο Αλέξανδρος; «Από μικρός ήταν μέσα στις επιχειρήσεις και ίσως γι΄αυτό να ήταν πιο κοντά στον Ωνάση. Στην Ολυμπιακή Αεροπορία υπήρχε ένα γραφείο που ο Αλέξανδρος το μοιραζόταν με τον πατέρα μου. Τέτοιο κοινό γραφείο είχαν και στη ναυτιλιακή “Springfield”. Μάλιστα το τηλέφωνό τους ήταν συνδεδεμένο και μπορούσε να ακούει ο ένας τον άλλον, όταν μιλούσαν. Ο Αλέξανδρος ήταν παρών στις επιχειρήσεις και στη ναυτιλία και στην αεροπορία και είναι βέβαιο ότι ενδιαφερόταν. Σας θυμίζω όμως ότι πέθανε πριν τον πατέρα του, το 1973, σε ηλικία 25 ετών, οπότε δεν είχαμε την ευκαιρία να δούμε αν θα μπορούσε να αναλάβει κάποια σημαίνουσα επιχειρηματική πρωτοβουλία ή όχι. Δική του ήταν η λεγόμενη “μικρή Ολυμπιακή”, η Ολυμπιακή Αεροπλοΐα, που έκανε εσωτερικές πτήσεις στα νησιά. Τώρα, αν ήταν δική του εκατό τοις εκατό, αυτό χάνεται στην αχλύ του μύθου».

Ωνάσης και Νιάρχος

Από την πολυκύμαντη επιχειρηματική ιστορία του Ωνάση δεν θα μπορούσε ασφαλώς να απουσιάζει ο σφοδρός ανταγωνισμός με τον «άσπονδο» σύγγαμβρό του Σταύρο Νιάρχο. Η πάλη ανάμεσά τους θα είναι συχνά (π.χ. για τις εθνικές αερογραμμές) αιματηρή και λυσσαλέα. Όπως αποκαλύπτεται, χωρίς περιστροφές, στην παρούσα έκδοση, ο Νιάρχος φτάνει στο σημείο να συμπράξει (1954) με τις μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ για να ακυρωθεί η προαναφερθείσα συμφωνία του Ωνάση με τη Σαουδική Αραβία.

«Κατ΄αρχάς να πω ότι ήταν εξ αγχιστείας συγγενείς και έκαναν παρέα» αναφέρει ο κ. Παπαδημητρίου. «Εχουμε πολλές φωτογραφίες στις οποίες απεικονίζονται μαζί με κοινές συντροφιές και δείχνουν ιδιαίτερα χαρούμενοι». «Αυτός ο κόσμος είναι, ξέρετε, ιδιότυπος» χαμογελάει. «Μπορεί να τσακώνονται επιχειρηματικά και μετά το βράδυ να πίνουν μαζί τα ουίσκι τους και να γελάνε».

Μήπως αυτή η σύγκρουση μεταξύ τους αποτελούσε έκφραση μιας ευρύτερης σύγκρουσης που αντανακλούσε και τη θέση τους απέναντι στην καθεστηκυία εφοπλιστική τάξη; Ο Ωνάσης, άλλωστε περηφανευόταν ότι δεν ανήκε σε καμία εφοπλιστική «κλίκα». Δεν είναι τυχαίο ότι στο ευφυές και σπαρταριστό μανιφέστο του, την περίφημη «Ωνασιάδα» του 1947 (το μοναδικό δημοσιευμένο γραπτό κείμενο του Ωνάση, όσο ήταν εν ζωή) σέρνει τα εξ αμάξης στην παλιά φρουρά (στην οποία παρεμπιπτόντως συγκαταλέγεται και ο πεθερός του Σταύρος Λιβανός, πατέρας της πρώτης του συζύγου Τίνας!). «Σκυλόψαρα» τους ανεβάζει τους παραδοσιακούς εφοπλιστές, «ουλεμάδες της εφοπλιστικής τάξης» τους κατεβάζει.

«Και ο Νιάρχος όμως ήταν έξω από την καθεστηκυία εφοπλιστική τάξη» σπεύδει να θυμίσει ο σημερινός επικεφαλής του Ιδρύματος Ωνάση. «Και αυτός ήταν καινούργιος. Μην ξεχνάτε ότι ο Νιάρχος δεν κατάγεται από κάποιο εφοπλιστικό νησί αλλά από τη Λακωνία».

Outsider δηλαδή και αυτός; «Outsider, ναι! Mε αλευρόμυλους ξεκίνησε. Μοιάζαν οι δυό τους. Παντρεύτηκαν δύο αδελφές. Ηταν και οι δύο στον χώρο της ναυτιλίας. Eκαναν λίγο πολύ τα ίδια πράγματα. Ο ένας πήρε την Ολυμπιακή, ο άλλος τα ναυπηγεία Σκαραμαγκά. Και τα δύο αυτά δεν πήγαν πολύ καλά εν τέλει. Είχαν πολλά κοινά σημεία που μπορούσαν να δώσουν και λαβή για “αντιζηλία” ή καβγά αλλά μέχρι ένα σημείο. Δεν τους βλέπω εγώ να μαχαιρώνονται στα σοκάκια του Πειραιά!».

Ο Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου διαφωνεί πάντως σφόδρα ότι εκείνος ο παλαιάς κοπής ανταγωνισμός μεταξύ κραταιών ανδρών μαίνεται εν έτει 2023 σε επίπεδο ομίλων. «Δεν νομίζω ότι ως Ιδρυμα Ωνάση έχουμε κανένα ανταγωνισμό με το Ιδρυμα Νιάρχου» υπογραμμίζει. «Κατ΄αρχήν δεν κάνουμε τα ίδια πράγματα. Ούτε επιχειρηματικά, ούτε στον χώρο του πολιτισμού. Το Ιδρυμα Νιάρχου δεν διαθέτει πλέον κανένα πλοίο, ενώ τα πλοία είναι σημαντικό στοιχείο της περιουσίας του Ιδρύματος Ωνάση και είμαστε υπερήφανοι γι΄αυτό. Στον δε χώρο του πολιτισμού εμείς στη Στέγη κάνουμε πράγματα δομημένα στη λογική της πρωτοπορίας και του μη ανταγωνισμού με κανέναν άλλον».

«Ενάμιση χρόνο πριν τα εγκαίνια της, το 2010, η καθοδηγητική ομάδα της Στέγης επελέγη με αυτό το κριτήριο, ότι δεν θα ανταγωνιστεί κανέναν», συνεχίζει. «Ούτε την Εθνική Λυρική Σκηνή, ούτε το Μέγαρο, ούτε την Εθνική Βιβλιοθήκη, ούτε την Εθνική Πινακοθήκη, ούτε το Εθνικό Θέατρο, ούτε κανέναν άλλον· το Ιδρυμα Νιάρχου δεν υπήρχε ακόμη τότε. Είπαμε: “Εμείς θα κάνουμε την πρωτοπορία. Aυτό το niche θα καλύψουμε”.Το Ιδρυμα Νιάρχου έχει άλλη φιλοσοφία. Δεν λέω καλή ή κακή, απλώς διαφορετική από εμάς. Αρα, δεν υπάρχει ανταγωνισμός».

Διαιωνίζοντας ένα επιχειρηματικό DNA

Μισό αιώνα μετά τον θάνατο του Αριστοτέλη Ωνάση, η ιστορία των επιχειρήσεων του, που ξεκίνησε το 1924, συνεχίζει τις δρασκελιές της στον 21ο αιώνα. Όπως επισημαίνει ο σημερινός πρόεδρος του Ιδρύματος στην εισαγωγή του μοναδικού, και για τα διεθνή δεδομένα, εκδοτικού εγχειρήματος: «Είναι σπάνιες διεθνώς οι εφοπλιστικές περιουσίες που επιβιώνουν σχεδόν πενήντα χρόνια μετά τον θάνατο του ιδρυτή τους. Ακόμα λιγότερες αυτές που όχι μόνο επιζούν, αλλά έχουν πολλαπλασιαστεί σε συνολική αξία, ενώ παράλληλα αναπτύσσουν κοινωφελή δράση· όπως ακριβώς συμβαίνει στην περίπτωση του Ιδρύματος Ωνάση. Αυτό το οφείλουμε στο επιχειρηματικό DNA του ίδιου του Ωνάση».

Στο τέλος της κουβέντας μας με τον κ. Παπαδημητρίου, αποτολμώ να τον ρωτήσω πως ένιωσε πρόσφατα αντικρίζοντας το «Christina Ο» (όπως έχει μετονομασθεί το «Χριστίνα»), αγκυροβολημένο στο Κατάκολο για τις ανάγκες μιας ακόμα κινηματογραφικής βιογραφίας της Κάλλας με την Ανζελίνα Τζολί . «Παγερά αδιάφορο!» έρχεται αιφνιδιαστική η απάντηση.

«Δεν μου λέει τίποτα» επιμένει ο ισχυρός ανήρ του Ιδρύματος Ωνάση. «Και δεν νομίζω ότι σήμερα μπερδεύει κανείς τη διαδρομή και τη δράση του Ιδρύματος με την επίσκεψη της Αντζελίνα Τζολί ως Κάλλας στο Κατάκολο. Εχουν περάσει 50 χρόνια. Από ένα σημείο και πέρα το έργο του Ωνάση έχει ξεφύγει από τα χέρια του δημιουργού του και έχει πάρει τον δικό του δρόμο. Είμαστε κάτι άλλο. Το DNA του είναι, σίγουρα εκεί. Αλλά αυτό το DNA εκφράστηκε, εκφράστηκε ξανά, μεταλλάχθηκε και είναι πλέον κάτι άλλο».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News