«Δύο είναι τα πράγματα που η εκπαιδευτική κοινότητα θάλει να ξεχάσει από την περίοδο της πανδημίας: Το κλείσιμο των σχολείων και την τηλεκπαίδευση…». Είτε ως αυθόρμητη ατομική σκέψη, όμοια με αυτές που κατά τους ψυχοθεραπευτές γεννούν οι τραυματικές εμπειρίες, είτε ως έκφανση μιας συλλογικής αντίληψης, η οποία διαμορφώθηκε σε συνθήκες μιας πρωτόγνωρης υγειονομικής κρίσης, η εμπειρία της αντικατάστασης της δια ζώσης διδασκαλίας από την διαδικτυακή εξ αποστάσεως εκπαίδευση, έχει αφήσει το δικό της ξεχωριστό αποτύπωμα και εξακολουθεί να επιδρά στις παιδαγωγικές πρακτικές ακόμη και μετά την επιστροφή των σχολείων σε συνθήκες κανονικότητας.

Τέσσερα, σχεδόν, χρόνια μετά το ξέσπασμα της πανδημίας, κυρίαρχη εξακολουθεί να παραμένει στο δημόσιο λόγο, η αναγνώριση και η έκφραση εκτίμησης για το έργο του εκπαιδευτικού προσωπικού ως προς την ετοιμότητα προσαρμογής και τα αντανακλαστικά που επέδειξε, προκειμένου να εξασφαλίσει τη συνέχιση της διδακτικής διαδικασίας και τη στήριξη των μαθητών κατά την περίοδο αναστολής λειτουργίας των σχολικών μονάδων. Και παρότι ο ακαδημαϊκός λόγος έσπευσε να διευκρινήσει πως η μεταφορά της διδασκαλίας σε διαδικτυακά περιβάλλοντα αποτέλεσε μια περίπτωση «επείγουσας απομακρυσμένης διδασκαλίας» (emergency remote teaching) η οποία, βάσει της πρότερης διεθνούς εμπειρίας, εφαρμόζεται σε περιπτώσεις εκτάκτων αναγκών, οι εκπαιδευτικές πρακτικές που εφαρμόστηκαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας αποτέλεσαν αντικείμενο ευρύτατης εκπαιδευτικής έρευνας.

Αναμφίβολα, η πανδημία αποτέλεσε τη γενεσιουργό συνθήκη ενός εργαστηρίου εκπαιδευτικής έρευνας, το οποίο αν και στηρίχθηκε, σχεδόν, αποκλειστικά σε διαισθητικές συλλήψεις και τεχνικές, παρείχε αξιόλογες μεθοδολογικές προτάσεις και καινοτόμες πρακτικές σε επίπεδο χρήσης των ψηφιακών μέσων. Υπό αυτή την έννοια, πολλοί ερευνητές εκφράζουν την αισιοδοξία τους πως η «παιδαγωγική της πανδημίας» θα βοηθήσει τα εκπαιδευτικά συστήματα να γίνουν πιο ανοικτά και καινοτόμα, όχι μόνο σε επίπεδο ενσωμάτωσης των ψηφιακών εργαλείων, αλλά κυρίως σε θέματα της διδασκαλίας και της μάθησης. Εξίσου πολλοί είναι, όμως, και οι ερευνητές που θεωρούν πως το «παγκόσμιο εκπαιδευτικό πείραμα» που έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια της πανδημίας, αποκάλυψε τις αδυναμίες τόσο της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, όσο και της ηλεκτρονικής μάθησης και οριοθέτησε τις κοινές προοπτικές τους για το μέλλον.

Οι αμφισβητήσεις που εκφράζονται σχετικά με τη συνεισφορά της εξ αποστάσεως σχολικής εκπαίδευσης μπορούν να αναχθούν τόσο στην απουσία της άμεσης διαπροσωπικής επικοινωνία μεταξύ εκπαιδευτικού και μαθητή – η οποία αποτελεί την απολύτως αναγκαία συνθήκη προκειμένου να χαρακτηριστεί μια κατάσταση ως διδασκαλία, όσο και στον κρίσιμο ρόλο που διαδραματίζει το ψυχολογικό-κοινωνικό περιβάλλον της σχολικής τάξης στη διαδικασία της μάθησης και της ανάπτυξης των παιδιών, το οποίο δεν δύναται να υποκατασταθεί από τις δυνατότητες που παρέχουν οι σύγχρονες ψηφιακές τεχνολογίες.

Εν προκειμένω, κοινή παραδοχή μεταξύ των ερευνητών αποτελεί η πεποίθηση πως για την υποστήριξη του πολυδιάστατου χαρακτήρα της διδασκαλίας δεν αρκεί η ‘ανάπλαση’ σκοπών και τεχνολογικών μέσων, αλλά απαιτείται η ανάπτυξη νέων διδακτικών τεχνικών και μεθόδων που να λαμβάνουν υπόψη όλες τις παραμέτρους της διδασκαλίας και της μάθησης, καθώς επίσης και των διδακτικών περιεχομένων.  Πάντως, η ιστορική εξέλιξη της Παιδαγωγικής Επιστήμης δείχνει πως οι περισσότερες διδακτικές πρακτικές σχηματοποιούνται κάτω από τη διαρκή και έντονη πίεση της καθημερινής πράξης, η οποία απαιτεί άμεσες αντιδράσεις, χωρίς να υπάρχει η χρονική άνεση αναζήτησης εναλλακτικών μορφών δράσης ή της επιστημονικής τεκμηρίωσής τους. Επειδή, δε, ο ρυθμός λήψης αποφάσεων που επιβάλει η διδακτική διαδικασία είναι ιδιαίτερα ταχύς, συχνά τα εκπαιδευτικά συστήματα δεν διδάσκονται από τις εμπειρίες τους, επειδή ακριβώς η ανάλυση και η ερμηνεία των εμπειριών αυτών είναι ανεπαρκής ή δεν συνοδεύεται από τον  αναγκαίο προβληματισμό ως προς την αποτελεσματικότητά τους.

Και στο σημείο αυτό εντοπίζεται το διακύβευμα της επόμενης ημέρας για την εξ αποστάσεως σχολική εκπαίδευση: Θα μπορέσει το εκπαιδευτικό μας σύστημα να αξιοποιήσει την εμπειρία της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, για να υποστηρίξει τον εμπλουτισμό και τη βελτίωση των διδακτικών δραστηριοτήτων προς όφελος όλων των μαθητών και των εκπαιδευτικών; Ή μήπως κάτω υπό τη διαρκή πίεση της καθημερινής σχολικής πραγματικότητας θα επιστρέψει στην ασφάλεια των παλαιών δρόμων και των πρακτικών ρουτίνας, εκπαραθυρώνοντας, ουσιαστικά, όσες υποκειμενικές, αυτοσχέδιες ή και συγκροτημένες καλές πρακτικές εφάρμοσαν οι εκπαιδευτικοί κατά την διαδικτυακή εξ αποστάσεως εκπαίδευση;

Το σημερινό σχολείο δεν μπορεί να αγνοήσει την αλματώδη εξέλιξη της ψηφιακής  τεχνολογίας, ούτε να παραβλέψει την ραγδαία εξάπλωση μορφών ηλεκτρονικής μάθησης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, την επιμόρφωση, την κατάρτιση και τη δια βίου μάθηση. Και στην προοπτική αυτή, η αξία των καθιερωμένων αρχών της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης έγκειται στη διασφάλιση της ακώλυτης πρόσβασης στο εκπαιδευτικό αγαθό, την παροχή ίσων ευκαιριών και δυνατοτήτων μάθησης και τη στήριξη της προσωπικής πορείας κάθε μαθητή προς τη γνώση. Ταυτόχρονα, οι σύγχρονες ψηφιακές τεχνολογίες, οι δυνατότητες των οποίων δεν εξαντλούνται στην απλή «αναμετάδοση» διδακτικών συμβάντων, διασφαλίζουν την πρόσβαση στο εκπαιδευτικό περιεχόμενο από οπουδήποτε, μπορούν να υποστηρίξουν διεργασίες οικοδόμησης της γνώσης, να διευκολύνουν τη δημιουργία συνεργατικών πλαισίων δράσης και να προάγουν νοητικές διεργασίες κριτικής και δημιουργικής σκέψης.

Η επίτευξη της σύνθεσης μεταξύ των αρχών της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης και των δυνατοτήτων της ψηφιακής τεχνολογίας με τρόπο που να ικανοποιεί τις ανάγκες της νέας γενιάς μαθητών αποτελεί μείζονα πρόκληση για τα εκπαιδευτικά συστήματα. Για τον Michael Moore, έναν εκ των βασικών θεμελιωτών της θεωρίας της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, η σύνθεση αυτή δεν μπορεί να επιτευχθεί, όταν η «διδασκαλία» και η «μάθηση» προσεγγίζονται μόνο μέσα από τη σχηματοποιημένη μακρόχρονη εμπειρία της καθημερινής διδακτικής πράξης, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι επιστημονικά δοκιμασμένες θεωρητικές προσεγγίσεις της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης.

Υπό το πρίσμα αυτό, αν η εξ αποστάσεως σχολική εκπαίδευση εκληφθεί αποκλειστικά ως μια λύση έκτακτης ανάγκης, χωρίς μάλιστα ουσιαστική παιδαγωγική τεκμηρίωση, τότε ελλοχεύει ο κίνδυνος η αποκτηθείσα εσπερία να μην βοηθήσει το εκπαιδευτικό μας σύστημα, σχεδόν σε τίποτε, από όλα όσα ελπίζαμε έως τώρα. Συνεπώς, η εκπαιδευτική μας κοινότητα, προκειμένου να ανταποκριθεί στην  παραπάνω πρόκληση, έχει χρέος να μην αφήσει αναξιοποίητη την πρόσφατη εμπειρία από την εφαρμογή της διαδικτυακής εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, αλλά να αναστοχαστεί  κριτικά πάνω στις διδακτικές πρακτικές που εφάρμοσε, να αναζητήσει και να αξιολογήσει με επιστημονικά κριτήρια τις συνεπαγωγές τους και να συνειδητοποιήσει τόσο τις αδυναμίες τους, όσο και τα πλεονεκτήματά τους. Έτσι, οι νέες, και σε αρκετές περιπτώσεις, καινοτόμες πρακτικές που αναδύθηκαν στις ψηφιακές τάξεις την εποχή της πανδημίας, θα ανατροφοδοτήσουν τις σύγχρονες παιδαγωγικές θεωρήσεις και θα συμβάλουν στη βελτίωση των διδακτικών δραστηριοτήτων της καθημερινής πράξης.

Μόνο τότε η διαδικασία της σύνθεσης μεταξύ διαφορετικών παιδαγωγικών πρακτικών θα αποβεί μέρος ενός μετασχηματιστικού κύκλου που, αναπόφευκτα θα συμπεριλάβει όλους όσους  εμπλέκονται στις αποφάσεις παιδαγωγικού σχεδιασμού, διοικητικής οργάνωσης και διαμόρφωσης στρατηγικών εκπαιδευτικής πολιτικής. Είναι έργο, πρωτίστως, της ακαδημαϊκής κοινότητας να υποδείξει τις προϋποθέσεις μιας παιδαγωγικά συγκροτημένης θεώρησης για την εξ αποστάσεως σχολική εκπαίδευση, η οποία θα μπορέσει να κλονίσει τα θεμέλια παγιωμένων πρακτικών και τυποποιημένων  διαδικασιών και θα οδηγήσει στη βελτίωση της διδασκαλίας και της μάθησης. Και, ακολούθως, αποτελεί ευθύνη της Πολιτείας να αξιοποιήσει τις προϋποθέσεις αυτές στο επίπεδο εφαρμογής της εκπαιδευτικής πολιτικής, ενώπιον των προκλήσεων που αναδύονται κατά τη διαμόρφωση του σχολείου του 21ου αιώνα.

* Ο Χαράλαμπος Μουζάκης είναι Καθηγητής-Σύμβουλος στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και Επιστημονικός Συνεργάτης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News