Οταν ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, πρώην αντιπρύτανης και επί σειρά ετών πρόεδρος του Οικονομικού Τμήματος, Γεώργιος Κριμπάς, δίδασκε Ιστορία Οικονομικών θεωριών, άρχιζε το μάθημα σχεδιάζοντας στον πίνακα ένα αυγό, που το χώριζε στα δύο. Στο ένα μέρος έγραφε DL και στο άλλο IH. Ηταν τα αρχικά Division of Labor (καταμερισμός της εργασίας) και Invisible Hand (αόρατο χέρι). Αυτές οι δύο έννοιες ήταν τα δύο κύρια στοιχεία στο έργο του Ανταμ Σμιθ (εξ ου και το αυγό – η γένεση της οικονομικής επιστήμης) στα οποία στηρίζεται το σύστημά του, που συνδυάζει την πρόοδο με την αρμονία.

Η πρόοδος της κοινωνίας βασίζεται στον καταμερισμό της εργασίας που, μαζί με τις εφευρέσεις που άρχισαν να εμφανίζονται όλο και πιο συχνά μετά τα μέσα του 18ου αιώνα, τις οποίες ο Σμιθ επίσης θεωρεί αποτέλεσμα καταμερισμού της εργασίας, αποτελεί την κινητήρια δύναμη για την αύξηση της παραγωγικότητας και της παραγωγής. Με τα λόγια του Ανταμ Σμιθ, «Η αύξηση της παραγωγικότητας, καθώς και το μεγαλύτερο μέρος από την ικανότητα, τη δεξιοτεχνία και την κρίση (κριτική ικανότητα) που έχει συσσωρεύσει η κοινωνία, φαίνεται ως αποτέλεσμα του καταμερισμού της εργασίας».

Από την άλλη πλευρά, το «αόρατο χέρι» αποτελεί την έκφραση της αρμονίας που μπορεί να υπάρχει στην κοινωνία στη βάση της ανταλλαγής και χωρίς να οφείλεται σε συμπεριφορές που έχουν ως σκοπό τους το κοινωνικό καλό. Αντίθετα, γράφει ο Ανταμ Σμιθ, «δεν περιμένουμε από την καλοσύνη του κρεοπώλη, του ζυθοποιού ή του φούρναρη το δείπνο μας, αλλά από την επιδίωξη του δικού τους συμφέροντος. Απευθυνόμαστε στον εαυτό μας, όχι σε αυτούς…

»Το κάθε μεμονωμένο άτομο ούτε αποσκοπεί να προωθήσει το δημόσιο συμφέρον, αλλά ούτε και γνωρίζει κατά πόσον πετυχαίνει σε αυτό. Σκοπεύει μόνο το δικό του κέρδος, και είναι σε αυτό, όπως σε πολλές άλλες περιπτώσεις, οδηγούμενος από ένα αόρατο χέρι για να προωθήσει έναν σκοπό που δεν ήταν μέρος της δικής του πρόθεσης. Ούτε είναι πάντα το χειρότερο για την κοινωνία που δεν ήταν ο σκοπός αυτός μέσα στις επιδιώξεις του. Διότι με την επιδίωξη του δικού του προσωπικού συμφέροντος συχνά προωθεί αυτό της κοινωνίας πιο αποτελεσματικά, παρά όταν πραγματικά σκοπεύει να το προωθήσει».

Στο πέρασμα του χρόνου και με το πέρασμα από τους κλασικούς στους νεοκλασικούς οικονομολόγους, η έμφαση στον καταμερισμό της εργασίας ως βασικό εξελικτικό στοιχείο της κοινωνίας εγκαταλείφθηκε και παρέμεινε μόνο το αόρατο χέρι ως η ιδεολογική βάση για την αποκατάσταση ισορροπίας, μέσω της αγοράς, που μπορεί να αναπαρασταθεί και με μαθηματική ανάλυση.

Παράλληλα, όμως, το «αόρατο χέρι», η ιδέα πως μέσα στο σύστημα της ελεύθερης αγοράς, όταν τα άτομα προωθούν το δικό τους οικονομικό συμφέρον, προωθούν και το συμφέρον της κοινωνίας, αποτέλεσε τη βάση του φιλελευθερισμού και το ιδεολογικό στήριγμα της υπεροχής της αγοράς έναντι της συμμετοχής του κράτους στην οικονομία. Και, ακόμα περισσότερο, φαίνεται πως έχει οδηγήσει σε μια ιδιότυπη πίστη σε κάποιον μεταφυσικό αυτοματισμό, του είδους «εμείς κοιτάμε τα μικροσυμφέροντά μας, παρ’ όλα αυτά υπάρχει το αόρατο χέρι που προωθεί τα συμφέροντα της κοινωνίας.

Βέβαια, αυτή η θεώρηση αγνοεί τις πραγματικές συνθήκες λειτουργίας της οικονομίας και της κοινωνίας, συνθήκες που η διατήρησή τους όχι μόνο δεν εξασφαλίζεται αυτόματα από το αόρατο χέρι, αλλά αντίθετα, απαιτεί οργανωμένη και συνεχή προσπάθεια (όπως στη θερμοδυναμική η διατήρηση της τάξης απαιτεί συνεχή μάχη εναντίον της εντροπίας, που είναι η αυτόματη τάση των πραγμάτων).

Ετσι, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, παρατηρούμε συνεχή προβλήματα σε υποδομές ή στην αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών, όπως είναι οι πυρκαγιές και οι πλημμύρες. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η πρώτη αντίδραση είναι πως οφείλονται στις δυνάμεις της άγριας φύσης, ενώ στη συνέχεια ξετυλίγεται ένα κουβάρι αστοχιών, κακού προγραμματισμού και πλημμελούς εκτέλεσης διαφόρων έργων, που αποκαλύπτει και το πρόβλημα της κακής/ανεπαρκούς διοίκησης.

Από την άλλη πλευρά, τα μεγάλα πενταετή αναπτυξιακά προγράμματα έχουν εγκαταλειφθεί, όπως και προγράμματα ενίσχυσης της παραγωγικής δομής της χώρας και δημιουργίας υποδομών. Και σήμερα αντιμετωπίζουμε το τεράστιο πρόβλημα της ανασυγκρότησης του Θεσσαλικού Κάμπου.

Αλλά και ως προς την περίφημη απορρόφηση των κονδυλίων από τα αναπτυξιακά προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ενωσης, θυμάμαι το ακραίο παράδειγμα που είχε δημοσιεύσει αρκετά χρόνια πριν ο Οικονομικός Ταχυδρόμος, με μια γέφυρα που κατασκευάστηκε σε ένα σημείο όπου δεν υπήρχε δρόμος. Ομως δεν υπάρχει κάποιο αόρατο χέρι που να κάνει τα τυχαία επιμέρους έργα να συγκλίνουν προς έναν ενιαίο αναπτυξιακό σκοπό. Αυτό είναι δουλειά της κυβερνητικής πολιτικής και των κρατικών οργάνων.

Αλλωστε, και ο ξεχασμένος καταμερισμός των έργων δεν οργανώνεται από κάποιο αόρατο χέρι και χωρίς αποτελεσματική οργάνωση, δεν μπορεί να προκύψουν τα αναπτυξιακά του αποτελέσματα.

Πράγματι, υπάρχει καταμερισμός των έργων στη δημόσια διοίκηση, και ίσως περισσότερος από όσο είναι αναγκαίο, πράγμα που δημιουργεί τα προβλήματα γραφειοκρατίας. Ομως για να λειτουργήσει ο καταμερισμός της εργασίας, χρειάζεται εμπνευσμένη διοίκηση. Σε αντίθεση, αυτό που επικρατεί στον καταμερισμό της εργασίας, μέσω των οργανογραμμάτων στην ελληνική κρατική διοίκηση, είναι το δίπτυχο «καρέκλα» και «θεσούλα».

Από το ένα μέρος η «καρέκλα» ως σύμβολο εξουσίας (βλ. και παλιότερο κείμενό μου στο Protagon, «Η καρέκλα»), και από το άλλο η «θεσούλα», δηλαδή μια θέση στον κρατικό μηχανισμό. Και αυτός ο συνδυασμός προκαλεί όλο και περισσότερα αποτελέσματα πολύ κατώτερα του αναμενόμενου, λόγω της άγνοιας του πολυσύνθετου και απολύτως αναγκαίου ρόλου που διαδραματίζει η διοίκηση σε κάθε χώρα.

Από την άλλη πλευρά, όμως, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι δημιουργούμε ως χώρα νέο παράδειγμα κατά Κουν, γεφυρώνοντας τις δύο διαφορετικές βάσεις στο έργο του Ανταμ Σμιθ (όπως τις παρουσιάσαμε στην αρχή του κειμένου, στο μάθημα του Γ. Η. Κριμπά). Από το ένα μέρος δημιουργήσαμε έναν περίπλοκο κρατικό μηχανισμό με αναλυτικό προγραμματισμό και αρμοδιότητες έργων που ασκούνται συχνά κατά τυχαίο τρόπο, και από το άλλο περιμένουμε το αόρατο χέρι να οδηγήσει τα αποτελέσματα της λειτουργίας του κράτους μας προς ένα βέλτιστο σημείο κοινωνικής ευημερίας.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News