Η κακοκαιρία Ντάνιελ σάρωσε στο διάβα της μετεωρολογικές προγνώσεις και κάθε πολιτική φαντασία. Οι ριπές της γκρέμισαν, διάβρωσαν, γέμισαν, κάλυψαν, εκκένωσαν, παρέσυραν και δυστυχώς έπνιξαν. Μετά τον καύσωνα και τις πυρκαγιές, άνθρωποι, ζώα, οικισμοί και χωράφια υπέκυψαν στη διεισδυτική δύναμη του ανεξέλεγκτου νερού. Η έκφραση «βιβλική καταστροφή» προφέρθηκε ακόμα και από χείλη ειδημόνων που κατέφυγαν σε έναν αρχαίο μύθο για να περιγράψουν το ανείπωτο φαινόμενο.

Ο βιβλικός κατακλυσμός δεν είναι ο μοναδικός μύθος για την απόλυτη πλημμύρα. Στις μυθολογίες πολλών λαών, όπως και στη δική μας, εμφανίζονται αφηγήσεις για κατακλυσμιαίες καταστροφές. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν ιστορίες, μύθοι και φιλοσοφικές αντιλήψεις από την αυτοκρατορική Κίνα, όλα γύρω από την ολέθρια δύναμη του κατακλυσμιαίου νερού.

Παγκόσμιοι μύθοι και κινέζικη μυθοπλασία για τις πλημμύρες

Στους μύθους για κατακλυσμιαία φαινόμενα που εμφανίζονται σε πολλές χώρες του κόσμου επανέρχεται ένα μοτίβο: αυτό της διαφθοράς, ηθικής εξαχρείωσης ή και αμαρτίας των ανθρώπων. Εξαιτίας της ηθικής κατάπτωσής τους αυτοί τιμωρούνται (δικαιολογημένα) από οργισμένες θεότητες με μια νεροποντή που τους πνίγει μαζί με τον νοσηρό πολιτισμό τους. Από μια τέτοια καταποντιστική θεοδικία γλιτώνει συνήθως ένας ηθικά ανώτερος ήρωας. Αυτός επιλέγεται ως ο μόνος άξιος συνεχιστής του ανθρώπινου είδους από τον θεό-κριτή και σώζεται μέσω μιας τεχνολογίας για λίγους εκλεκτούς, όπως μια κιβωτός -πλοίο.

Στον βιβλικό μύθο του κατακλυσμού ο ενάρετος Νώε με την οικογένειά του (και κάποια ζωικά είδη) είναι οι λίγοι τυχεροί. Στον αντίστοιχο δικό μας μύθο, σώζεται το ευνοημένο ζευγάρι Δευκαλίων και Πύρα από την κατακλυσμιογόνα οργή του Δία. Στο έπος του Γκιλγκαμές, ο βασιλιάς Ουταναπίστιμ κατασκευάζει αντίστοιχα την δική του άτεχνη, αλλά σωτήρια κιβωτό με θεϊκές οδηγίες.

Στους περισσότερους μύθους, επίσης, ο κατακλυσμός έχει και κοσμογονική διάσταση, αφού προκαλεί την εμφάνιση ενός νέου κόσμου. Πρώτα η πλημμύρα σαρώνει, πνίγει, εξαγνίζει και διαλύει τα πάντα. Στην συνέχεια, μετά τον Χρόνο Μηδέν και μέσα από την απόλυτη ερήμωση,  αναδύονται νέες φυλές, ανθρώπινες κοινωνίες και θεσμοί. Ο πληθυσμός αυξάνεται, η γη καλλιεργείται ξανά, και η ιστορία ξαναρχίζει.

Στην Κίνα, όμως, το νερό και τα ακραία φαινόμενα που σχετίζονται με αυτό αποκτούν έντονα πολιτική σημασία. Πλήθος μύθων και συμβόλων δείχνουν τον κεντρικό ρόλο των ποταμών στην δημόσια και ιδιωτική ζωή. Αυτά συνδέονταν με τους δράκους και τις θεότητες του νερού. Ιδιαίτερα οι δράκοι ως σύμβολα γονιμότητας ( αλλά και καταστροφής) λατρεύονταν τελετουργικά, καθώς ταυτίζονταν απόλυτα με τα ποτάμια.

Οι δυο μεγάλοι ποταμοί της Κίνας ο Γιανγκτσέ (πρώην Κυανός Ποταμός) και ο Κίτρινος Ποταμός, θεωρούνταν σύμβολα του έθνους και ρυθμιστές για την εξέλιξή του. Και οι δυο επιδρούσαν αμφιλεγόμενα, όπως ο διπρόσωπος θεός Ιανός. Από τη μια ευνοούσαν τις μεταφορές αγαθών και τις γόνιμες καλλιέργειες και μάλιστα με το υπόστρωμα λάσπης. Από την άλλη έφερναν την ερήμωση με τις κολοσσιαίες πλημύρες. Στη συνέχεια, η λάσπη από αυτές διάβρωνε και υποβάθμιζε τα εδάφη.

Η κανονικότητα καθώς και η ευημερία των Κινέζων πάντα εξαρτιόνταν σε μεγάλο βαθμό από το νερό. Για τον λόγο αυτό τα ποτάμια και τα κανάλια –ιδίως τα κομβικά– διαμόρφωναν καθοριστικά τις σχέσεις τους με το Κράτος και τους ηγέτες. Το νερό, όταν ήταν υπερβολικά λίγο, όπως στην ξηρασία, ή καταστροφικά πολύ, όπως στις πλημμύρες, λειτουργούσε ως καταλύτης, προκαλώντας ακόμα και κοινωνικές εξεγέρσεις, με στόχο να ανατραπούν κυβερνήσεις και αυτοκράτορες που δεν τα κατάφερναν να διατηρήσουν την ισορροπία μεταξύ υπερβολής και έλλειψης νερού.

Στην αρχαία Κίνα δεν ξέφευγε από την μανία της πλημμύρας ούτε ο Αυτοκράτορας.

Στην «Κλασική Ιστορία» («Shang shu»), ένα επίσημο αρχαίο λογοτεχνικό κείμενο η Μεγάλη Πλημμύρα που ξέσπασε επί Αυτοκράτορα Γιάο (2350 – 2250 π.Χ.) περιγράφεται σαν μια αναταραχή του κόσμου:

«Σαν ατέλειωτο νερό που βράζει, η πλημύρα εξαπολύει την καταστροφή. Απεριόριστη και συντριπτική, ξεπερνά τους λόφους και τα βουνά. Ανεβαίνοντας και συνέχεια ανεβαίνοντας, απειλεί ακόμα και τους ουρανούς. Πώς οι άνθρωποι πρέπει να βογκούν και να υποφέρουν!».

Κάθε τέτοια πλημμύρα θεωρούταν σαν χαοτική ανατροπή της ισορροπίας στη φύση και την κοινωνία. Η επιστροφή των ολέθριων πλημμυρών σε τεράστιες εκτάσεις της χώρας ερμηνεύτηκε μέσα από την φιλοσοφική αντίληψη πως  το υγρό στοιχείο (γιν) βρίσκεται σε μια δυναμική αντίθεση και ισορροπία με το πύρινο στοιχείο (γιανγκ), με το οποίο μοιάζει. Και τα δύο έχουν ρευστότητα, εξασφαλίζουν την ζωή και την καταστρέφουν. Και τα δύο διαπερνιούνται από την ζωτική ενέργεια του qi (τσι), η οποία εξαρτάται από την ανεμπόδιστη ροή. Το καθένα από αυτά κινείται με την δική του λογική.

Το «τσι» σήμερα ερμηνεύεται και ως «καιρός», «αέρας», «αναπνοή». Οταν το υγρό τσι παίρνει μορφή, τότε μέσα του γεννιέται η τάξη. Κάτι ισοδύναμο στον δικό μας αρχαίο πολιτισμό είναι η έννοια «πνεύμα». Σύμφωνα με ένα αρχαίο Κινέζικο κείμενο του 4ου αιώνα π.Χ. το Guanzi, «Το νερό είναι το αίμα και το τσι της γης. Αυτό μοιάζει με αυτό που κυλά μέσα στις φλέβες και τις αρτηρίες. Έτσι λέγεται ότι το νερό είναι ικανό για οτιδήποτε».

Μια πραγματιστική προσέγγιση της ορμής του νερού

Οι νατουραλιστικές έρευνες  – πρώιμες για την αρχαία εκείνη εποχή, τουλάχιστον δύο χιλιετίες προ Χριστού – έδειχναν πως το υγρό στοιχείο παρέμενε ατιθάσευτο σε πείσμα της εξελισσόμενης τεχνολογίας και θα ξαναχτυπούσε τις ίδιες παραποτάμιες περιοχές εξίσου μανιασμένα, αν δεν αντιμετωπιζόταν με την κατάλληλη στρατηγική από έναν άξιο ηγέτη και ένα ικανό κράτος.

Το κάθε πλημμυρικό φαινόμενο δεν αποδιδόταν  στην τιμωρητική διάθεση κάποιας θεότητας, αλλά μετέφερε το μήνυμα – τουλάχιστον  στους μυημένους να το αποκωδικοποιήσουν – ότι απέρρεε από ένα στοιχείο χαοτικό, άρα ατιθάσευτο: το «κακό νερό». Οπως επισημαίνει ο Philip Ball στο βιβλίο του «The Water Kingdom», «Η σταθερότητα της κοινωνίας εξαρτιόταν από την απόκτηση ελέγχου επάνω σε αυτό το (κακό) νερό: τη διοχέτευσή του στα κανάλια και την ειρήνευσή του, το να το τακτοποιήσει κανείς και να το κάνει «καλό». Οποιοσδήποτε μπορούσε να το κάνει αυτό θα ήταν, εξ ορισμού, ένα ενάρετο πρόσωπο».

Μετά, λοιπόν, από κάθε τέτοιο όλεθρο, η διαχείριση του «κακού» νερού δεν φαινόταν μόνο ως χρήσιμη επιτυχία του ηγέτη και του κράτους, αλλά αποκτούσε και ηθική διάσταση. Αν οι εφαρμοσμένες στρατηγικές κρίνονταν ακατάλληλες από το αποτέλεσμα, ο ηγέτης θεωρούταν αποτυχημένος ως ανίκανος να ελέγξει το επικίνδυνο υγρό στοιχείο. Αναπόφευκτα η ηθικότητά του μαζί με την εξουσία του αμφισβητούνταν, ώστε ακόμα και να δαιμονοποιείται, μέσα σε ένα ανακάτεμα μύθου και πραγματικότητας.

Ο αυτοκράτορας που κατάφερνε τον άθλο κυριαρχίας πάνω στο «κακό νερό» λειτουργούσε ως παράδειγμα προς μίμηση για τους διαδόχους του. Οποιος εφάρμοζε την αποτελεσματική στρατηγική για να επιβάλλει την τάξη στο «νερό – ταραξία» νομιμοποιούταν στα μάτια των υπηκόων του να κυβερνά, αποκτώντας αυτόματα τον σεβασμό τους.

Αυτό το πετύχαινε με  τις ικανότητες ενός άξιου ηγέτη να διαχειρίζεται ευέλικτα και αποτελεσματικά τις καταστροφές χρησιμοποιώντας την κατάλληλη τεχνολογία, ακόμα και καινοτομίες. Στόχος, όχι μόνο να επανέλθουν οι πλημμυρισμένες περιοχές στην κανονικότητα, αλλά και να αναγεννηθούν οικονομικά και κοινωνικά, ενώ θα αποκαθίσταται και η διαταραγμένη φυσική ισορροπία και τάξη.

Μια τέτοια περίπτωση υπήρξε ο Γιου, θεμελιωτής της δυναστείας των Ξία (περί το 2100 π. Χ). ο οποίος  λατρεύτηκε ως θεός του ήλιου με κοσμογονικά καθήκοντα, επειδή  κατάφερε να ελέγξει τα νερά των πλημυρών. Ο Γιου αφοσιώθηκε προσωπικά με εντατική επόπτευση επί 13 χρόνια στην επιτέλεση πολυάριθμων και αποτελεσματικών έργων  μηχανικής, όπως εμβάθυνση ή καθαρισμό των καναλιών που συγκοινωνούσαν με τα βασικά ποτάμια, αποξήρανση των πλημμυρισμένων εδαφών και επανακατεύθυνση κάποιων ρευμάτων.

Ετσι κέρδισε τον σεβασμό των Κινέζων και έγινε πρότυπο για τους κινέζους ηγέτες. Αυτός σεβάστηκε τη φυσική τάξη και επέτρεψε να νερά να βρουν τον φυσικό δρόμο τους. Με την ενάρετη και αφοσιωμένη στον λαό συμπεριφορά του εκπροσωπούσε την υπέρτατη Κομφουκιανική έννοια της ορθής συμπεριφοράς.

Σε ένα τεράστιο φράγμα σήμερα στην περιοχή Sanmenxia μια επιγραφή αναφέρεται σε αυτόν ως ήρωα του νερού και νικητή της πλημμύρας, ενώ περιλαμβάνει και την αμφίσημη φράση: «Οταν ο Κίτρινος Ποταμός είναι ειρηνικός, το έθνος ειρηνεύει». Πράγμα που κάθε τόσο παύει να ισχύει και η υπερχείλιση του ποταμού προκαλεί τεράστιες καταστροφές με μεγαλύτερη αυτή του 1887. Τότε πλημμύρισαν πάνω από 50.000 τετραγωνικά μίλια και πάνω από 900.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Ακόμα και τα νέα φράγματα  έσπαγαν κάθε τόσο.

Κάποιοι επιβίωναν γαντζωμένοι στις στέγες των καλυμμένων με νερό σπιτιών. Οι καλλιέργειες στα χωράφια σάπιζαν μέσα στα λασπόνερα. Ακόμα και τα φέρετρα των νεκρών επέπλευσαν  στα λασπορεύματα στη μεγάλη πλημμύρα του 1917. Υστερα ερχόταν η πείνα, μαζί με τα προβλήματα από τη συσσώρευση λάσπης, όπως οι επιδημικές αρρώστιες (τύφος κ.λπ.).

Και ο Μάο στο ποτάμι

Η ασταμάτητη διαδοχή τέτοιων καταστροφών διατήρησε ζωντανό αυτό το αξεδιάλυτο μίγμα μύθων, ιστορίας, συμβόλων και φιλοσοφίας, που δεν άφησε ανεπηρέαστες ούτε τις νεωτερικές Κινέζικες ηγεσίες. Ούτε το κομμουνιστικό καθεστώς του Μάο κατάφερε να αποστασιοποιηθεί από την συμβολική δύναμη των ποταμών και της νίκης πάνω στο «κακό νερό» των πλημμυρών.

Αφού πρώτα ο Μάο ανακοίνωσε ένα φιλόδοξο σχέδιο από αντιπλημμυρικά έργα και μια μεγάλη γέφυρα στον Γιανγκτσέ,  ηττήθηκε συντριπτικά από τη μεγάλη και εξαιρετικά θανατηφόρα πλημμύρα του 1954. Σε μια ριψοκίνδυνη κίνηση να ανακτήσει έστω συμβολικά το λασπολεκιασμένο κύρος του βούτηξε το 1956 μπροστά στις κάμερες στο άγριο ρεύμα του Γιανγκτσέ. Η κάμερα τον απομόνωσε να κολυμπά μόνος, μην δείχνοντας τους φρουρούς του, που τον ακολούθησαν μέσα στο νερό. Το κολύμπι στον Γιάνγκτσε επαναλήφθηκε πολλές φορές και μάλιστα την τελευταία φορά το 1966 σηματοδότησε την έναρξη της πολιτιστικής επανάστασης.

Η προπαγάνδα τόνισε τη φυσική αντοχή και την τόλμη του ηγέτη Μάο να κολυμπήσει στον ατιθάσευτο ποταμό, ενώ σε ανάμνηση του γεγονότος το μεσοκαλόκαιρο γίνονταν μέχρι τελευταία κολυμβητικοί αγώνες στα λασπωμένα και μολυσμένα νερά του Γιανγκτσέ.

Βέβαια, δεν μπορεί να μην παρατηρήσει κανείς τη διάσταση ανάμεσα στην αναγνώριση της σημασίας της ορθολογικής διαχείρισης του νερού και της τιθάσευσης της ορμής του (με τα όποια τεχνολογικά μέσα) που φθάνει να γίνεται συνώνυμο της ορθής άσκησης της εξουσίας στην αρχαία Κίνα και στην υποκατάστασή της με την προπαγάνδα της εικόνας του ηγέτη που καταφέρνει να κολυμπήσει στα άγρια νερά.

Γιατί το μήνυμα που έρχεται από την αρχαία Κίνα είναι πως τα άγρια νερά που πλημμυρίζουν τη γη δεν είναι τιμωρία για τις αμαρτίες των ανθρώπων όπως στη βιβλική καταστροφή – τιμωρία είναι μία ανεπαρκής εξουσία, ανίκανη να διαχειριστεί το πρόβλημα.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News