Σε έναν κόσμο που μας προσφέρει ατελείωτες δυνατότητες, ίσως δεν είναι περίεργο το γεγονός ότι δυσκολευόμαστε να πάρουμε αποφάσεις. Πέρυσι, μια έρευνα διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι έκαναν 122 συνειδητές επιλογές την ημέρα, κάτι που απαιτεί περίπου τρεις ώρες για γκουγκλάρισμα και δημιουργία λιστών με πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα, και που είναι πολύ αγχωτικό.

Ωστόσο, σχεδόν όλα όσα πιστεύουμε ότι γνωρίζουμε για το πώς να πάρουμε μια καλή απόφαση είναι λάθος, ειδικά αυτές οι λίστες, γράφει στους βρετανικούς Times η Ρέιτσελ Καρλάιλ, έχοντας μιλήσει με την Ελεν Λάνγκερ, την πρώτη καθηγήτρια Ψυχολογίας του Χάρβαρντ που διδάσκει το μάθημα της Λήψης Αποφάσεων εδώ και πάνω από 40 χρόνια, με αφορμή την κυκλοφορία του νέου βιβλίου της, «The Mindful Body: Thinking Our Way to Lasting Health».

Με δεδομένο ότι η λήψη αποφάσεων μπορεί να είναι πολύ αγχωτική και ότι το άγχος είναι η ρίζα των περισσότερων ασθενειών, όπως περίπου υποστηρίζει στο βιβλίο της η αμερικανίδα ψυχολόγος, αξίζει να μάθει κανείς να το κάνει καλύτερα. Η Λάνγκερ, διάσημη για τις πρωτοποριακές εργαστηριακές μελέτες της στη σύνδεση νου και σώματος, αποκαλύπτει πώς στην πραγματικότητα νους και σώμα αποτελούν ένα ενιαίο σύστημα· και αν ενστερνιστούμε, λέει, την ιδέα της ενότητάς τους, έχουμε στη διάθεσή μας νέες δυνατότητες ελέγχου της υγείας μας.

Η 76χρονη ψυχολόγος έδειξε, για παράδειγμα, ότι οι τρόφιμοι γηροκομείων που φρόντιζαν φυτά εσωτερικού χώρου ζούσαν περισσότερο και ότι άνδρες στα 70 τους που περνούσαν μία εβδομάδα ζώντας όπως όταν ήταν πενηντάρηδες έγιναν πιο ευλύγιστοι, πιο δυνατοί και με καλύτερη όραση, γράφει η Καρλάιλ στους Times. Στους ακαδημαϊκούς κύκλους θεωρείται η «μητέρα της ενσυνειδητότητας» (mindfulness) για την πρωτοποριακή της έρευνα τις δεκαετίες του 1970 και 1980, επομένως δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι υποστηρίζει τη λήψη αποφάσεων με μια πιο ανάλαφρη διάθεση.

Οι πολλές πληροφορίες μπορεί να είναι αγχωτικές

Πού κάνουμε λάθος, λοιπόν; «Πρώτον, υπάρχει πλέον η πεποίθηση ότι όσο περισσότερες πληροφορίες συλλέγει κανείς, τόσο καλύτερη θα είναι η απόφαση που θα προκύψει. Αλλά πότε σταματάς; Δεν υπάρχει φυσικό τελικό σημείο· λες “θα διαβάσω μόνο ένα άρθρο ακόμα, θα ρωτήσω ακόμα έναν φίλο”. Αυτό είναι ικανό να σε τρελάνει από το άγχος. Αλλά δεν υπάρχουν δεδομένα, από όσο γνωρίζω, που να αποδεικνύουν ότι όσο περισσότερες είναι οι πληροφορίες, τόσο το καλύτερο» λέει η θρυλική αμερικανίδα ψυχολόγος.

Αυτή η αιώνια αναζήτηση πληροφοριών προέρχεται από το μοντέλο λήψης αποφάσεων της δεκαετίας του 1990, εξηγεί, το οποίο υποθέτει ότι οι επιτυχημένες αποφάσεις λαμβάνονται σταθμίζοντας το κόστος και τα οφέλη κάθε εναλλακτικής λύσης. Ωστόσο, αυτή η προσέγγιση ενέχει πολλά προβλήματα, υποστηρίζει στο βιβλίο της· κυρίως το ότι προϋποθέτει πως πρέπει να ληφθεί μια «σωστή» απόφαση και όλες οι λίστες με τα υπέρ και τα κατά θα σας οδηγήσουν κατά κάποιο τρόπο σε αυτή.

Αντ’ αυτού, όμως, μπορεί να οδηγήσει σε «παράλυση ανάλυσης» και τρομερό άγχος επειδή καταναλώνει την εργαζόμενη (ή βραχυπρόθεσμη) μνήμη –ικανότητα συγκράτησης πληροφοριών για άμεση χρήση–, η οποία δεν είναι απεριόριστη. Πειράματα τις δεκαετίες του 1980 και του 1990 διαπίστωσαν ότι η λήψη περισσότερων πληροφοριών και η εξέταση περισσότερων επιλογών είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση της ευτυχίας, της ικανοποίησης από τη ζωή και της αισιοδοξίας, και συσχετίστηκε με αύξηση της κατάθλιψης και της λύπης.

«Φαντάσου ότι έχεις επιστροφή φόρου 3.000 ευρώ», λέει η Λάνγκερ. «Τι πρέπει να τα κάνεις; Να τα βάλεις όλα στην τράπεζα; Να αγοράσεις μετοχές, και αν ναι, ποιες; Να βάλεις ένα ποσόν στην τράπεζα και να επενδύσεις το υπόλοιπο; Και αν ναι, πόσα για το καθένα; Να ξοδέψεις μερικά από τα χρήματα και να βάλεις τα υπόλοιπα στην τράπεζα, αλλά να τα ξοδέψεις σε τι, και πόσα να αφήσεις στην άκρη; Και ούτω καθεξής. Ο κατάλογος των επιλογών είναι ουσιαστικά ατελείωτος, αλλά ατελείωτα είναι επίσης τόσο τα πλεονεκτήματα όσο και τα μειονεκτήματα οποιασδήποτε από τις εναλλακτικές».

Το μέλλον είναι απρόβλεπτο

Και αυτά τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα που σημειώνουμε ευσυνείδητα στη λίστα μας; Είναι άχρηστα, υποστηρίζει η Λάνγκερ, γιατί «η πρόβλεψη είναι μια ψευδαίσθηση». Οχι μόνο δεν μπορούμε να προβλέψουμε το μέλλον, αλλά και οποιοδήποτε πλεονέκτημα θα μπορούσε να θεωρηθεί εξίσου μειονέκτημα, ανάλογα με την άποψή σας.

Συχνά, ούτως ή άλλως, στήνουμε το όλο θέμα, όπως έκανε και εκείνη το 1974, όταν προσπαθούσε να αποφασίσει μεταξύ πανεπιστημίων στη Νέα Υόρκη και το Πίτσμπουργκ για την πρώτη της διδακτική δουλειά: «Απαρίθμησα τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα του καθενός, και η Νέα Υόρκη ερχόταν δεύτερη. Αλλά στην πραγματικότητα με γοήτευε με κάποιο προσωπικό τρόπο, έτσι συνέχισα να επαναξιολογώ τις λίστες μου μέχρι να την κάνω να βγει πρώτη».

H θεωρία της ήταν ότι ότι θα έπρεπε να υπάρχουν λιγότερο αγχωτικοί τρόποι για τη λήψη αποφάσεων· και για να τη δοκιμάσει, ζήτησε από τους φοιτητές της να περάσουν μια εβδομάδα λέγοντας ναι σε όλα τα αιτήματα, εκτός από τα επικίνδυνα, για να άρει την ανάγκη λήψης αποφάσεων. «Η πλειοψηφία ανέφερε ότι η εβδομάδα είχε πάει καλά· δεν βασανίστηκαν με καμία απόφαση και δεν υπήρχε άγχος», λέει. Μια άλλη χρονιά, είπε στους φοιτητές να πάρουν όλες τις αποφάσεις τους εντελώς αυθαίρετα: «Θα μπορούσε να είναι η πρώτη εναλλακτική που τους ερχόταν στο μυαλό ή η τρίτη· δεν είχε σημασία, αρκεί να την εφάρμοζαν με τον ίδιο τρόπο κάθε φορά. Ανέφεραν επίσης ότι η εβδομάδα τους πήγε καλά, ουσιαστικά επειδή τους έδωσα την άδεια να μην αγχώνονται», προσθέτει.

Θα έλεγε κανείς ότι οι φοιτητές του επόμενου έτους ήταν για λύπηση, αφού εκείνοι έπρεπε να πάρουν μια απόφαση για το παραμικρό· όχι μόνο «Ποια παπούτσια να φορέσω;» αλλά «Να βάλω παπούτσια;» και «Πότε να φορέσω τα παπούτσια μου;». Αποσπάστηκε η προσοχή τους; Καθόλου. «Ακόμη κι εκείνοι ανέφεραν λιγότερο άγχος και βρήκαν ότι η εβδομάδα τους ήταν κατά κάποιον τρόπο διασκεδαστική». Γιατί; «Οταν έχεις να πάρεις πολλές αποφάσεις, νιώθεις πιο άνετα γιατί νιώθεις την ελευθερία να κάνεις και κάποιες “λάθος”», εξηγεί η Λάνγκερ. «Αν υπάρχουν μόνο δέκα ερωτήσεις σε μια εξέταση πολλαπλών επιλογών, νιώθεις πολύ μεγαλύτερη πίεση να απαντήσεις σε όλες σωστά από ό,τι όταν υπάρχουν 100», προσθέτει.

Δώστε έμφαση στην επιτυχία της απόφασης

Κανένα από αυτά τα πειράματα, ωστόσο, δεν αντιπροσωπεύει έναν πρακτικό τρόπο λήψης καλύτερων αποφάσεων, παραδέχεται η αμερικανίδα ψυχολόγος. Αντίθετα, η μεγάλη ιδέα της είναι ότι πρέπει να καταβάλεις προσπάθεια για να πετύχει η επιλογή σου και όχι να αγωνιάς για την απόφαση αυτή καθ’ αυτή. «Η έρευνά μου προτείνει τη λήψη περιορισμένου όγκου πληροφοριών και την υιοθέτηση μιας επιλογής. Στη συνέχεια, αντί να ανησυχείτε για το αν η απόφαση ήταν σωστή, προσπαθήστε να την κάνετε να πετύχει. Με άλλα λόγια, μην προσπαθήσετε να πάρετε τη σωστή απόφαση, κάντε την απόφαση να λειτουργήσει σωστά. Εξετάστε τυχόν πλεονεκτήματα που προκύπτουν από οτιδήποτε συμβεί και συνεχίστε σαν να είναι έτσι κι αλλιώς αυτή η “σωστή απόφαση”».

Ενδεικτικά αναφέρει τη μετακόμιση. Ποιες γειτονιές πρέπει να εξετάσετε; Θα πρέπει να προτιμήσετε ένα μικρότερο σπίτι σε μια «καλύτερη» περιοχή ή ένα μεγαλύτερο, όπου τα σχολεία δεν είναι τόσο καλά ή θα θέλετε περισσότερο χρόνο για να φτάσετε στη δουλειά; Σε ποια περιοχή θα αυξηθούν περισσότερο οι τιμές των κατοικιών; Πάντα θέλατε να είστε κοντά στο ποτάμι, μήπως όμως η κλιματική αλλαγή το κάνει κακή επιλογή;

«Τα ερωτήματα είναι σχεδόν ατελείωτα και τα πράγματα, που μπορούν να δημιουργήσουν επιτυχία ή την απουσία της είναι απροσδιόριστα. Υπάρχουν πάρα πολλά πράγματα και, μάλιστα, μπορούν να αλλάξουν σε κλάσματα δευτερολέπτου», επισημαίνει. (σκεφτείτε, για παράδειγμα την ταινία “Απρόσμενος Ερωτας” με τη Γκουίνεθ Πάλτροου ή το “Blind Chance” του Κριστόφ Κισλόφσκι). «Ο,τι θεωρείτε πλεονέκτημα ή μειονέκτημα είναι και το αντίθετο: θέλετε να ζείτε κοντά σε ένα σχολείο, αλλά θα το θέλετε ακόμα όταν τα παιδιά θα έχουν φύγει από το σπίτι;», προσθέτει.

Η Λάνγκερ προτείνει, λοιπόν, να λάβετε περιορισμένο αριθμό πληροφοριών, να αναζητήσετε μια επιλογή γειτονιάς και, στη συνέχεια, να πάρετε τη «σωστή» απόφαση «επενδύοντας» στη νέα σας γειτονιά: να χτυπήσετε τις πόρτες των γειτόνων, να κάνετε φίλους και να γράψετε τα παιδιά σας σε διάφορες δραστηριότητες στην περιοχή.

Με δεδομένο τον χρόνο που έχει αφιερώσει η ίδια στη λήψη αποφάσεων, πρέπει να έχει πάρει πολύ καλές αποφάσεις, έτσι δεν είναι; «Στην πραγματικότητα, ξοδεύω πάντα χρόνο όταν έχω να διαλέξω ανάμεσα σε μια μπάρα Milky Way και μια Snickers», παραδέχεται. Πώς λύνει το πρόβλημα; «Aγοράζοντας απλώς και τις δύο. Αν και φυσικά στη συνέχεια θα πρέπει να αποφασίσεις ποια θα φaς πρώτη», λέει.

«Το ενδιαφέρον είναι ότι αν έχω να αγοράσω ένα αυτοκίνητο ή ένα σπίτι, η απόφαση θα μου πάρει λιγότερο χρόνο. Γιατί; Γιατί τότε ξέρω πραγματικά ότι το να αγχώνομαι δεν έχει καμία διαφορά· ότι δεν μπορώ να ξέρω τα πάντα, ότι δεν υπάρχει σωστή απόφαση, ότι μπορώ να κάνω την απόφασή μου σωστή», τονίζει.

Υπάρχει, λοιπόν, μια «ελαφρότητα» στην προσέγγιση της αμερικανίδας ειδικού στη λήψη αποφάσεων, επισημαίνει η Ρέιτσελ Καρλάιλ στους Times, που επηρεάζεται από τη δουλειά της για την ενσυνειδητότητα, πάνω στην οποία κάνει έρευνα για περισσότερα από 50 χρόνια. Με τον όρο ενσυνειδητότητα (mindfulness) η Λάνγκερ δεν εννοεί τον διαλογισμό, αλλά το να παρατηρείς ενεργά «νέα πράγματα για τα πράγματα που νόμιζες ότι ήξερες», κάτι που σε κάνει πιο ανοιχτό σε πιθανότητες και εναλλακτικές απόψεις.

Σημασία έχει η ερμηνεία των πραγμάτων

Μπορεί λοιπόν να πάρει κανείς μια ενσυνείδητη (mindful) απόφαση; Ναι, αλλά η πραγματική επίγνωση (mindfulness) είναι να συνειδητοποιήσουμε ότι οι επιλογές δεν είναι εγγενώς καλές ή κακές και ότι υπάρχουν πολλές οπτικές, υποστηρίζει η αμερικανίδα καθηγήτρια. Παράδειγμα, απλό και κατανοητό και ανάλαφρο:

«Αν εσείς κι εγώ πάμε για μεσημεριανό γεύμα και είναι υπέροχο, τέλεια, ναι, περνάμε υπέροχα. Αν πάμε για μεσημεριανό και είναι χάλια, δεν θα φάω πάρα πολύ και αυτό θα είναι καλύτερο για τη σιλουέτα μου, τέλειο… ναι. Ολη μου η ζωή είναι ένα “τέλεια”, και έτσι μπορεί να είναι η ζωή όλων. Οσο πιο συνειδητοί είστε, τόσο περισσότερες επιλογές έχετε για το πώς να ερμηνεύσετε τα πράγματα», λέει.

Ο τρόπος που ζει τη ζωή της είναι να βλέπει το θετικό που υπάρχει και σε κάτι έστω και αν με την πρώτη ματιά φαίνεται άσχημο. Για παράδειγμα: «Αν χτυπήσεις το αυτοκίνητό μου, θα φτιάξω το βαθούλωμα μαζί με κάποια άλλη ζημιά, οπότε τελικά ήταν καλό που συνέβη γιατί τώρα το αυτοκίνητό μου είναι σε καλύτερη κατάσταση», λέει.

Εάν η απόφασή σας δεν αποδειχθεί ακριβώς όπως νομίζατε ότι θα είναι, βρείτε το πλεονέκτημα σε αυτή, συμβουλεύει: «Σχεδόν όλες οι αποφάσεις που παίρνουμε είναι ασήμαντες και μπορούμε να αλλάξουμε γνώμη στην πορεία. Κάντε ένα βήμα πίσω· είναι αυτό τραγωδία ή ταλαιπωρία;»

Οι τύψεις, εξάλλου, είναι άσκοπες και χωρίς νόημα, υποστηρίζει: «Ενα μεγάλο λάθος που κάνουν οι άνθρωποι είναι να πιστεύουν ότι θα έπρεπε να έχουν επιλέξει μια εναλλακτική, αλλά αυτή μπορεί να ήταν χειρότερη. Δεν υπάρχει τρόπος να το γνωρίζουμε γιατί ζούμε μόνο μία ζωή».

Αλήθεια, δεν έχει ποτέ τύψεις η ίδια; Σημειώστε ότι η Ελεν Λάνγκερ αποφάσισε να το σκάσει και να παντρευτεί κρυφά στα 16 της. «Οχι, γιατί να το μετανιώσω; Είναι μια υπέροχη ιστορία για το βιβλίο μου και η ζωή μου εξελίχθηκε μια χαρά», απαντάει.

«Ο,τι έχεις κάνει στη διάρκεια της ζωής σου σε έχει οδηγήσει στο να είσαι αυτός / αυτή που είσαι αυτή τη στιγμή. Είναι δύσκολο να πούμε ότι δεν ήταν ένα σημαντικό μέρος. Και επειδή παντρεύτηκα και χώρισα νωρίς, γλίτωσα από αυτή την ερώτηση που σου κάνουν συνεχώς στα είκοσί σου: “Πότε θα παντρευτείς;”».

Πώς το έλεγαν οι αρχαίοι ημών πρόγονοι; Μα, «Ουδέν κακόν αμιγές καλού». Αυτή ακριβώς είναι η φράση που συμπυκνώνει τη φιλοσοφία της Ελεν Λάνγκερ, στη γλώσσα μας.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News