Πιστεύουμε για τους Ιάπωνες ότι είναι πολύ αποτελεσματικοί. Σωστά πιστεύουμε, αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι τους πήρε μόλις 12 χρόνια για να μας πουν ανοιχτά όλη την αλήθεια σχετικά με όσα συνέβησαν στη Φουκουσίμα τον Μάρτιο του 2011, εν αντιθέσει με τους Ρώσους που ακόμη, σχεδόν 40 χρόνια μετά το Τσερνόμπιλ, επιμένουν εν πολλοίς ότι τα έκαναν όλα σωστά.

Πόσο αποτελεσματικό είναι, όμως, το να είσαι «αποτελεσματικός»; Μη βιάζεστε, δεν είναι ερώτηση-παγίδα. Η αποτελεσματικότητα των Ιαπώνων βασίζεται κατά κύριο λόγο στην πολύ αυστηρή και άκαμπτη ιεραρχική δομή που έχει η κοινωνία τους από αρχαίων χρόνων έως σήμερα, και η απόλυτη πίστη και υπακοή, ή μάλλον υποταγή τους, σε αυτήν.

Μια δομή που απεικονίζεται εκπληκτικά στις υποκλίσεις τους: όποιος γνωρίζει έστω και ελάχιστα ιαπωνικά ξέρει ότι η γωνία της υπόκλισης προς τον συνομιλητή είναι αναπόσπαστο μέρος της γλώσσας τους. Παραδοσιακά, στην ιαπωνική Ιστορία, όποιος τόλμησε να αντισταθεί στην ιεραρχία εξαϋλώθηκε και πέρασε στον μύθο – οι Σαμουράι ως τυχαίο παράδειγμα.

Αυτή η αυστηρή πειθαρχία τούς έκανε να μεγαλουργήσουν και να καταστραφούν εξίσου. Ολα αυτά και πολλά ακόμη θα παρακολουθήσει όποιος είναι έτοιμος για οκτώ επεισόδια ιαπωνικής γλώσσας και εξίσου ιαπωνικής κινηματογράφησης, στη σειρά του Netflix «The Days».

Το «The Days» είναι υπνωτιστικό. Γυρισμένο ως ένα μείγμα απόλυτου –αφόρητου ανά φάσεις– ρεαλισμού, ταινίας τρόμου (το έχει συν-σκηνοθετήσει, εξάλλου, ο Χίντεο Νακάτα, δημιουργός του «Ring») και επικού δράματος κατά την παράδοση του Κουροσάβα, δείχνει φαινομενικά χαοτικό, αλλά στην πραγματικότητα έχει μια πολύ αυστηρή, μαθηματική δομή: Οι σκηνές όπου ξετυλίγεται το δράμα είναι συγκεκριμένες, εναλλάσσονται μεταξύ τους σε σταθερά ανάλογους χρόνους και σε πετάνε από το γραφείο του πρωθυπουργού, με τις αηδιαστικές εμπριμέ πολυθρόνες, στα ερεβώδη κατάβαθα ενός πυρηνικού αντιδραστήρα που ετοιμάζεται να σκάσει, στα «δημοσιοϋπαλληλίστικα» γραφεία των ανθρώπων που προσπαθούν να αποτρέψουν το χειρότερο και στο απομονωμένο υπόγειο όπου μια «ομάδα αυτοκτονίας» θέλει να κάνει πράξη το αδύνατο.

Α, ναι, και στην αίθουσα συνεντεύξεων Τύπου, όπου ο ένας ή ο άλλος κυβερνητικός λένε διαρκώς ψέματα στους κοστουμαρισμένους δημοσιογράφους.

Περιμένοντας στωικά το αναπόφευκτο

Το «έργο» έχει απ’ όλα: ανίκανους δημόσιους λειτουργούς, ψευδόμενους πολιτικούς, άπληστους τεχνοκράτες, ηρωικούς πυροσβέστες και τεχνικούς, λιπόψυχους ανθρώπους που βρέθηκαν στο λάθος μέρος τη λάθος στιγμή, έναν άνθρωπο που σώζει την κατάσταση επειδή πάει κόντρα στις διαταγές, λάθη, παραλείψεις, και βέβαια το βασικό, την ακατανόητη ανθρώπινη έπαρση απέναντι σε πράγματα ανώτερα από μας.

Ποιος θα μπορούσε, άλλωστε, να προβλέψει ότι σε μια από τις πιο σεισμογενείς χώρες του γνωστού σύμπαντος θα γινόταν ένας σεισμός 9 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ και θα σηκωνόταν ένα τεράστιο τσουνάμι; Προφανώς κανείς, γι’ αυτό και οι Ιάπωνες επέτρεψαν τη δημιουργία του πυρηνικού εργοστασίου στις ακτές της Φουκουσίμα, όπως ακριβώς οι Τούρκοι ετοιμάζονται να ανοίξουν ένα ανάλογο εργοστάσιο στο Ακούγιου, ακριβώς πάνω στο ρήγμα της Ανατολίας, που ισοπέδωσε μέρος της χώρας πρόσφατα.

Η καταστροφή στη Φουκουσίμα ήταν ένα συμβάν από αυτά που οι ασφαλιστικές εταιρείες ονομάζουν «υψηλής πιθανότητας και μεγάλης πιθανής ζημιάς». Σαν να χτίζεις σπίτι πάνω σε ένα μπαζωμένο ρέμα, ας πούμε. Ηταν μια καταστροφή που περίμενε να συμβεί, με μοναδική μεταβλητή το πότε.

Οι ιδιοκτήτες του εργοστασίου ήξεραν ότι θα συμβεί. Γι’ αυτό και είχαν σηκώσει ένα τείχος έξι μέτρων μπροστά από τους αντιδραστήρες. Μόνο που το τσουνάμι που ήρθε τελικά είχε ύψος 15 μέτρων και πέρασε με άνεση από πάνω του, διαλύοντας τα πάντα και καταστρέφοντας τις γεννήτριες που τροφοδοτούσαν τις αντλίες, οι οποίες κρατούσαν σε χαμηλή θερμοκρασία τους αντιδραστήρες. Χωρίς νερό, οι αντιδραστήρες άρχισαν να υπερθερμαίνονται και η αντίστροφη μέτρηση ξεκίνησε. Οι Ιάπωνες παρακολουθούσαν την πορεία της Φουκουσίμα προς ένα συμβάν τύπου Τσερνόμπιλ, το οποίο θα καθιστούσε το μεγαλύτερο μέρος της χώρας –ανάμεσά του και το Τόκιο– μη κατοικήσιμο. Τις επόμενες τέσσερις μέρες, τις οποίες παρακολουθούμε και στη σειρά, τρεις από τους αντιδραστήρες εξερράγησαν λόγω της υπερσυσσώρευσης υδρογόνου, στέλνοντας στην ατμόσφαιρα ένα ραδιενεργό νέφος 300 μέτρων.

Οπως και στη Σοβιετική Ενωση, η αρχική αντίδραση της ιαπωνικής γραφειοκρατίας ήταν η άρνηση: «Αποκλείεται να συνέβη». Ετσι κι αλλιώς οι προειδοποιήσεις ότι το τείχος προστασίας ήταν πολύ μικρό είχαν αγνοηθεί. Και όταν το κακό έγινε, η ιδιοκτήτρια εταιρεία του εργοστασίου, η Ηλεκτρική Εταιρεία του Τόκιο (Tokyo Electric Power Company – TEPCO), προσπάθησε να συντονίσει την κατάσταση με εντολές από τα κεντρικά της γραφεία στην ιαπωνική πρωτεύουσα, αντί να ακούσει τους τεχνικούς που βρίσκονταν στο ίδιο το εργοστάσιο.

Καλοί και κακοί, ήρωες και μαριονέτες

Στο εργοστάσιο επικεφαλής ήταν ο Μασάο Γιοσίντα. Αυτός ήταν ο άνθρωπος που με την πολύ μη-ιαπωνική νοοτροπία του και αντίδραση έσωσε την κατάσταση, επιδεικνύοντας πρωτοφανή ανυπακοή στα αφεντικά του. Η ρητή εντολή από τα κεντρικά ήταν να μη χρησιμοποιηθεί θαλασσινό νερό για να κρυώσουν οι αντιδραστήρες, αλλά ο Γιοσίντα (τον οποίον ερμηνεύει εξαιρετικά ο Κόντζι Γιακούσο) τους αγνοεί, γνωρίζοντας ότι είναι ο μόνος τρόπος να σταματήσει την ολοκληρωτική τήξη.

Την επόμενη μέρα του δυστυχήματος, ο τότε πρωθυπουργός της Ιαπωνίας, Ναότο Καν, πηγαίνει με ελικόπτερο στο εργοστάσιο. Τι έκανε ο Καν; Ηταν όντως αποφασισμένος να πάρει την κατάσταση στα χέρια του; Η, μήπως, όπως καταδεικνύουν τελικά οι αναφορές, σε μια απόπειρα να αναδείξει τον εαυτό του σε σούπερ ηγέτη τα έκανε μαντάρα, εμπλεκόμενος στα πόδια όλων και καθυστερώντας την πραγματική λύση στα προβλήματα; Πέντε μήνες μετά το δυστύχημα ο ευέξαπτος και φωνακλάς Καν, ο οποίος προσπάθησε να διατάξει τους εργαζόμενους να παραμείνουν στις θέσεις τους σε μια κατάσταση που θύμιζε Χιροσίμα, εξαναγκάστηκε σε παραίτηση, ακριβώς λόγω των χειρισμών του στη Φουκουσίμα.

Ο Κέντζι Τακέντα ήταν πυροσβέστης και είχε εκπαιδευτεί σε κάθε πιθανό και απίθανο σενάριο καταστροφής, μερικής, ολικής ή αποκαλυπτικής. Εκτός από αυτό που έγινε πραγματικότητα. Ο επικεφαλής της Ειδικής Ομάδας Αντιμετώπισης Κρίσεων της πυροσβεστικής του Τόκιο, είπε χρόνια αργότερα ότι δεν φανταζόταν ποτέ στη ζωή του ότι θα χρειαζόταν να φορέσει την ειδική στολή για πυρηνικά ατυχήματα. «Είχαμε εκπαιδευτεί με τη στολή, αλλά δεν πιστεύαμε ότι είχε κάποιο νόημα» είπε. Διότι η Ιαπωνία είναι μια από τις πιο ανεπτυγμένες τεχνολογικά χώρες στον κόσμο και με δεδομένη την εμπειρία της με τις ατομικές βόμβες ήμασταν άπαντες βέβαιοι ότι θα έφτιαχνε απόλυτα ασφαλή πυρηνικά εργοστάσια. Οχι;

Ο Γιοσίντα και ο Τακέντα σήμερα είναι μέλη της ομάδας των «50 της Φουκουσίμα», που είναι πιο γνωστοί ως «πυρηνικοί Σαμουράι». Είναι όλοι αυτοι που έσωσαν τη χώρα τους από αδιανόητη καταστροφή, με μεγάλη αυταπάρνηση. Ο Τακέντα θυμάται ότι όταν ζητήθηκε από την ομάδα του να πάει στη Φουκουσίμα, έξι μέρες μετά το δυστύχημα, κανείς τους δεν ήξερε αν θα επιστρέψει ζωντανός. Γι αυτό και η αποστολή ήταν εθελοντική. «Κανείς τους δεν είπε όχι» λέει. «Τα μέλη της ομάδας ζήτησαν από τους φίλους τους να προσέχουν τις οικογένειές τους αν δεν επέστρεφαν οι ίδιοι».

Πλησιάζοντας τη Φουκουσίμα, ανοίγοντας οι ίδιοι με τα χέρια το πέρασμα στους δρόμους που είχαν καταστραφεί από το σεισμό, είδαν την πινακίδα που γράφει «Καλώς ήλθατε στη Φουκουσίμα. Πυρηνική ενέργεια – Η ενέργεια για ένα καλύτερο μέλλον». Στο βάθος οι αντιδραστήρες ξέρναγαν ορατούς καπνούς και αόρατη ραδιενέργεια.

Γιατί δεν μαθαίνουμε τίποτε από την ιστορία;

Για να μην περιέλθουν σε τήξη οι αντιδραστήρες, οι πυροσβέστες έπρεπε να τους ρίξουν χειροκίνητα τόνους νερό. Που να το βρουν, όμως μέσα στο χαμό και ενώ τίποτε δεν λειτουργούσε; Στη θάλασσα είπε ο Γιοσίντα, παρακάμπτοντας τις απαγορεύσεις των ιδιοκτητών του εργοστασίου, οι οποίοι φοβούνταν ότι το αλάτι θα έκανε μόνιμη ζημιά στις εγκαταστάσεις.

Του έδιναν εντολές από το Τόκιο να βρει «κάπου» καθαρό νερό, για να σώσει το μέλλον ενός εργοστασίου το οποίο όδευε ταχύτατα –και μαζί του και η χώρα– προς τον Αρμαγεδδώνα. Κάποιος άλλος υπάλληλος θα υπάκουε. Ο Γιοσίντα, ήδη γνωστός τότε για τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του, δεν έπαιξε τον παραλογισμό τους και τους παράκουσε, σώζωντας τη χώρα του. «Είχα δύο επιλογές», είπε αργότερα. «Να ρισκάρω το μέλλον του εργοστασίου ή να ρισκάρω το μέλλον της Ιαπωνίας». Γι αυτόν η απόφαση ήταν αυτονόητη.

Τρεις μήνες αργότερα ο Γιοσίντα τιμωρήθηκε με αυστηρές επιπλήξεις από τους ανωτέρους του. Μετά από την επίσημη έρευνα, όμως, αποκαταστάθηκε η αλήθεια. Η επίσημη ανακοίνωση του ιαπωνικου κοινοβουλίου μετά το τέλος των ερευνών, καταλήγει: «Οφείλουμε να παραδεχτουμε, με μεγάλο πόνο, ότι αυτή ήταν μια καταστροφή «Made in Japan». Οι θεμελιώδεις αιτίες της βρίσκονται στις βαθειά ριζωμένες συμβάσεις του ιαπωνικού πολιτισμού: Την αντανακλαστική μας υπακοή. Την απροθυμία μας να αμφισβητούμε την εξουσία».

Κι αυτό είναι μια ακόμη βαθειά ριζωμένη και κάπως αντιφατική σύμβαση του ιαπωνικού πολιτισμού: η αυτοκριτική.

Περισσότερο από μια δεκαετία αργότερα, η ζώνη αποκλεισμού 12 μιλίων παραμένει γύρω από τη Φουκουσίμα, αν και ορισμένοι από τους 160.000 κατοίκους που είχαν αρχικά εκκενωθεί έχουν επιστρέψει. Οπως το Τσερνόμπιλ, μέρος της ζώνης είναι πλέον αξιοθέατο, με τους επισκέπτες να περιηγούνται σε εγκαταλελειμμένες, κατάφυτες πόλεις-φαντάσματα. Πλανόδιοι, χαμηλά αμειβόμενοι εργάτες, γνωστοί ως «πυρηνικοί τσιγγάνοι» καθαρίζουν τα ραδιενεργά συντρίμμια. Πολλοί από αυτούς φέρεται να είναι υπάλληλοι της ιαπωνικής μαφίας, της περίφημης Γιακούζα, παντού κρύβεται ένα περιθώριο κέρδους, ακόμα και στη συντέλεια.

Ο Γιοσίντα αναγωρίστηκε τελικά ως εθνικός ήρωας και πέθανε από καρκίνο στο λαιμό δύο χρόνια αργότερα, αλλά αυτό αποδόθηκε στη συνήθεια του να καπνίζει ασταμάτητα.

Το 2019, τρία πρώην στελέχη της TEPCO, συμπεριλαμβανομένου του Iτσίρο Τακεκούρο ο οποίος είχε διατάξει τον Γιοσίντα να μην χρησιμοποιήσει θαλασσινό νερό, αθωώθηκαν για όλες τις κατηγορίες. Οι τρεις τους φέρεται να είχαν προειδοποιηθεί ήδη από το 2002 να μεγαλώσουν το προστατευτικό τείχος, αλλά οι κατηγορίες ήταν δύσκολο να αποδειχθούν.

Τι άλλαξε, λοιπόν, στην Ιαπωνία, μετά τη Φουκουσίμα; Πολλοί λένε «απολύτως τίποτε, εξακολουθούν να μας κυβερνούν, με αδιαμφισβήτητη εξουσία, οι ίδιοι μεσήλικες άντρες με κοστούμια».

Μια άλλη σχολή «βλέπει» τη νέα γενιά Ιαπώνων να ξεφεύγει από τις μεταπολεμικές βεβαιότητες και να αμφισβητεί πλέον ανοιχτά το θέσφατο της ιεραρχίας.

Η αντίφαση αυτή είναι ολοφάνερη στην πράξη: Από τη μια οι αντιδράσεις απέναντι στη χρήση πυρηνικής ενέργειας γιγαντώνονται, αλλά από την άλλη η κυβέρνηση λόγω της πίεσης για την επίτευξη των στόχων μείωσης του άνθρακα, ανακοινώνει σχέδια για την κατασκευή μιας νέας γενιάς αντιδραστήρων.

Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, η Ιαπωνία, εν όψει των νέων γεωστρατηγικών συνθηκών στην περιοχή, έχει ανοίξει τη συζήτηση για τη δημιουργία πυρηνικού οπλοστασίου.

Αν μπορούμε να καταλάβουμε κάτι απ’ όλα αυτά, χωρίς καν τη βοήθεια μιας πολύ καλής σειράς του Netflix, αυτό είναι ότι δεν μαθαίνουμε απολύτως τίποτε από την ιστορία μας…

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News