Ενα βράδυ του 1966, ο 23χρονος μεταπτυχιακός φοιτητής Νίκολας Χάμφρεϊ εργαζόταν σε ένα σκοτεινό εργαστήριο Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ με μια αναισθητοποιημένη μαϊμού καθισμένη μπροστά του· λαμπεροί στόχοι κινούνταν σε μια οθόνη μπροστά από το ζώο και ο Χάμφρεϊ, χρησιμοποιώντας ένα ηλεκτρόδιο, κατέγραφε τη δραστηριότητα των νευρικών κυττάρων στο άνω διδύμιό της, μια αρχαία περιοχή του εγκεφάλου που εμπλέκεται στην οπτική επεξεργασία.

Το άνω διδύμιο (Superior Colliculus) προηγείται του πιο προηγμένου οπτικού φλοιού, ο οποίος επιτρέπει τη συνειδητή όραση στα θηλαστικά. Αν και η μαϊμού ήταν αναίσθητη, τα κύτταρα στο άνω διδύμιό της προκαλούσαν ούτως ή άλλως οφθαλμικές κινήσεις, με την ενεργοποίησή τους να καταγράφεται σαν μια σειρά από κρότους που εκπέμπονταν από ένα μεγάφωνο. Ο Χάμφρεϊ ήταν σαν να «άκουγε» τα εγκεφαλικά κύτταρα να «βλέπουν», και αυτό προκάλεσε την υπόθεση μιας εκπληκτικής πιθανότητας: κάποιο είδος όρασης μπορεί να είναι δυνατό χωρίς καμία συνειδητή αίσθηση, γράφει στον New Yorker ο Νικ Ρόμιο.

Λίγους μήνες αργότερα ο Χάμφρεϊ πλησίασε το κλουβί μιας άλλης μαϊμούς που ονομαζόταν Ελεν. Ο οπτικός φλοιός της είχε αφαιρεθεί από τον προϊστάμενό του, αλλά το άνω διδύμιό της ήταν άθικτο. Κάθισε δίπλα της κουνώντας το χέρι του και προσπαθώντας να της προκαλέσει το ενδιαφέρον. Σε λίγες ώρες η Ελεν άρχισε να πιάνει κομμάτια μήλου από το χέρι του. Τα επόμενα χρόνια ο Χάμφρεϊ δούλεψε εντατικά μαζί της. Με τη συμβουλή ενός πρωτευοντολόγου την πήγαινε βόλτες με λουρί στο χωριό Μάντινγκλι, κοντά στο Κέιμπριτζ. Στην αρχή η Ελεν σκόνταφτε σε αντικείμενα και στον Χάμφρεϊ· συχνά έπεφτε σε μια λιμνούλα.

Σύντομα όμως έμαθε να περιηγείται στο περιβάλλον της. Πήγαινε κατευθείαν σε ένα χωράφι και σκαρφάλωνε στο αγαπημένο της δέντρο. Επιανε τα φρούτα και τους ξηρούς καρπούς που της προσέφερε ο Χάμφρεϊ, αλλά μόνο αν εκείνος ήταν σε απόσταση αναπνοής, κάτι που υποδηλώνει ότι είχε αντίληψη βάθους. Στο εργαστήριο μπορούσε να βρει φιστίκια και σταφίδες σκορπισμένες σε ένα πάτωμα γεμάτο εμπόδια· μια φορά μάζεψε 25 σταφίδες από μια περιοχή 4,6 τ.μ. σε λιγότερο από ένα λεπτό. Αυτή η συμπεριφορά δεν ήταν συμπεριφορά ζώου χωρίς όραση.

Καθώς ο Χάμφρεϊ προσπαθούσε να κατανοήσει την κατάστασή της, θυμήθηκε μια σημαντική διάκριση μεταξύ της αντίληψης και της αίσθησης, που έκανε ο σκωτσέζος φιλόσοφος του 18ου αιώνα Τόμας Ριντ. Η αντίληψη, είχε γράψει ο Ριντ, καταγράφει πληροφορίες για αντικείμενα στον εξωτερικό κόσμο· η αίσθηση είναι το υποκειμενικό συναίσθημα που συνοδεύει τις αντιλήψεις. Επειδή αντιμετωπίζουμε αισθήσεις και αντιλήψεις ταυτόχρονα, τις συγχέουμε. Αλλά υπάρχει διαφορά μεταξύ της αντίληψης του σχήματος και της θέσης ενός τριαντάφυλλου ή ενός κύβου πάγου και της εμπειρίας ερυθρότητας ή ψυχρότητας.

Ο Χάμφρεϊ υποψιαζόταν ότι η Ελεν χρησιμοποιούσε οπτικές αντιλήψεις χωρίς να έχει συνειδητές οπτικές αισθήσεις, χρησιμοποιώντας τα μάτια της για να συγκεντρώνει στοιχεία για τον κόσμο χωρίς να έχει την εμπειρία της όρασης. Ο Λάρι Βάισκραντς, που επέβλεπε το διδακτορικό του Χάφρεϊ, έκανε τότε μια συμπληρωματική ανακάλυψη: παρατήρησε έναν μερικώς τυφλό άνδρα, που του έλειπε ο μισός οπτικός φλοιός του, να κάνει σταθερά ακριβείς εικασίες για το σχήμα, τη θέση και το χρώμα των αντικειμένων στην τυφλή περιοχή του οπτικού του πεδίου. Ο Βάισκραντς ονόμασε αυτή την ικανότητα «τυφλότητα» («blindsight»).

Η τυφλότητα εξήγησε πολλά για τη λειτουργία του εγκεφάλου, αλλά επίσης έθεσε θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με τη φύση της συνείδησης. Αν είναι δυνατό να περιηγείται κανείς στον κόσμο χρησιμοποιώντας μόνο μη συνειδητές αντιλήψεις, τότε γιατί οι άνθρωποι –ενδεχομένως και άλλα είδη– εξελίχθηκαν έτσι ώστε να έχουν τόσο πλούσιες και ποικίλες αισθήσεις;

Τον 19ο αιώνα, ο βιολόγος Τόμας Χένρι Χάξλεϊ είχε συγκρίνει τη συνείδηση ​​με το σφύριγμα ενός τρένου ή το χτύπημα ενός ρολογιού. Σύμφωνα με αυτήν την άποψη (γνωστή ως επιφαινομεναλισμός), η συνείδηση ​​είναι απλώς μια παρενέργεια ενός συστήματος που λειτουργεί χωρίς αυτήν, συνοδεύει αλλά δεν επηρεάζει τη ροή των νευρικών γεγονότων. Με την πρώτη ματιά, η τυφλότητα φάνηκε να υποστηρίζει αυτή την άποψη. Οπως αναρωτιέται ο Χάμφρεϊ στο βιβλίο του «Sentience: The Invention of Consciousness», που μόλις κυκλοφόρησε, «Τι θα ήταν λάθος –ή ανεπαρκές για την επιβίωση– με την κωφή ακοή, το άοσμο μύρισμα, το άγγιγμα χωρίς αίσθηση ή ακόμα και τον ανώδυνο πόνο;».

Σε περισσότερα από μισή ντουζίνα βιβλία τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες, ο Χάμφρεϊ έχει υποστηρίξει ότι η συνείδηση ​​δεν είναι μόνο το σφύριγμα στο τρένο, αλλά μέρος της μηχανής του, γράφει ο Νικ Ρόμιο στον New Yorker. Κατά την άποψή του, η ικανότητά μας να έχουμε συνειδητές εμπειρίες διαμορφώνει τα κίνητρα και την ψυχολογία μας με τρόπους που είναι εξελικτικά πλεονεκτικοί. Οι αισθήσεις μάς παρακινούν με έναν προφανή τρόπο: οι πληγές μάς κάνουν να νιώθουμε άσχημα, οι οργασμοί καλά. Αλλά καθιστούν επίσης δυνατή μια σειρά από δραστηριότητες αναζήτησης αίσθησης –παιχνίδι, εξερεύνηση, φαντασία– που μας έχουν βοηθήσει να μάθουμε περισσότερα για τον εαυτό μας και να προοδεύσουμε. Και μας κάνουν καλύτερους κοινωνικούς ψυχολόγους, γιατί μας επιτρέπουν να αντιλαμβανόμαστε τα συναισθήματα και τα κίνητρα των άλλων ανθρώπων συμβουλευόμενοι τα δικά μας.

«Οσο πιο μυστηριώδεις και απόκοσμες είναι οι ιδιότητες της φαινομενικής συνείδησης» –οι αισθήσεις ιδιοτήτων όπως το χρώμα, η οσμή και ο ήχος– «τόσο πιο σημαντικός είναι ο εαυτός», γράφει ο Χάμφρεϊ. «Και όσο πιο σημαντικός είναι ο εαυτός, τόσο μεγαλύτερη είναι η αξία που δίνουν οι άνθρωποι στη ζωή τη δική τους και των άλλων». Παραθέτει τα λόγια του λόρδου Βύρωνα, ο οποίος έγραψε ότι «το μεγάλο αντικείμενο της ζωής είναι η Αίσθηση – να νιώθουμε ότι υπάρχουμε, ακόμη κι αν πονάμε», και συχνά προβάλλει απόψεις με μια αισθητική ποιότητα που αντανακλά τη δική του ευρεία ζωή.

Εφυγε από το Κέιμπριτζ σε ηλικία 39 ετών για να γράψει βιβλία, να παρουσιάσει τηλεοπτικές εκπομπές, να ταξιδέψει και να διαβάσει όσο το δυνατόν περισσότερο· μελέτησε γορίλες στη Ρουάντα μαζί με την αμερικανίδα ανθρωπολόγο και πρωτευοντολόγο Νταϊάν Φόσεϊ και επιμελήθηκε το λογοτεχνικό περιοδικό Granta. Αν και αργότερα επέστρεψε στο Κέιμπριτζ και κατείχε άλλες υψηλές ακαδημαϊκές θέσεις, η δουλειά του δεν ταιριάζει απόλυτα σε έναν μόνο ακαδημαϊκό κλάδο.

Ο Νίκολας Χάμφρεϊ έχει διδακτορικό στην ψυχολογία αλλά ασχολείται με φιλοσοφικά ζητήματα περισσότερο από ό,τι ένας παραδοσιακός ψυχολόγος· ο φιλόσοφος Ντάνιελ Ντένετ, ένας από τους παλιούς φίλους και διανοούμενους συνεργάτες του, είπε μάλιστα στον Ρόμιο ότι ορισμένοι φιλόσοφοι βλέπουν τον Χάμφρεϊ ως κάποιον που καταπατά τα εδάφη τους με τις παρεμβάσεις του.

Γενικότερα, οι απόψεις του Χάμφρεϊ για τη συνείδηση ​​αμφισβητούν διακριτικά πολλές τρέχουσες ιδέες. Οι εκπληκτικές επιδόσεις προγραμμάτων λογισμικού όπως το ChatGPT έχουν πείσει ορισμένους παρατηρητές ότι επίκειται η δημιουργία μηχανών με συνείδηση· ​​ πρόσφατα, εξάλλου, ένας νόμος στο Ηνωμένο Βασίλειο  αναγνώρισε πολλά ζώα, μεταξύ των οποίων τα χταπόδια και οι αστακοί, ως «όντα με αισθητηριακή αντίληψη». Από τη σκοπιά του Χάμφρεϊ, όμως, αυτός ο τρόπος σκέψης είναι άστοχος.

Οι μηχανές Τεχνητής Νοημοσύνης είναι μόνο αντίληψη, όχι αίσθηση, λέει. Δεν θα είναι ποτέ ευαίσθητες όσο επεξεργάζονται μόνο πληροφορίες. Και ζώα όπως τα ερπετά και τα έντομα, τα οποία δέχονται ελάχιστη εξελικτική πίεση για να αναπτύξουν την αντίληψη άλλων μυαλών, είναι επίσης πολύ απίθανο να έχουν αίσθηση. Εάν δεν καταλαβαίνουμε σε τι χρησιμεύει η αισθητικότητα (sentience), είναι πιθανό να τη βλέπουμε παντού. Αντίθετα, μόλις αντιληφθούμε την πρακτική αξία της, θα αναγνωρίσουμε τη σπανιότητά της.

Ο Χάμφρεϊ γεννήθηκε το 1943 στο Λονδίνο και ήταν γόνος μιας επιφανούς οικογένειας διανοουμένων. Ο πατέρας του ήταν ανοσολόγος και η μητέρα του ψυχαναλύτρια που εργαζόταν με την Αννα Φρόιντ. Ο παππούς από τη μητέρα του, Αρτσιμπαλντ Χιλ, είχε τιμηθεί το 1922 με το βραβείο Νομπέλ Φυσιολογίας και Ιατρικής, και ο θρυλικός οικονομολόγος Τζον Μέιναρντ Κέινς ήταν θείος του. Η οικογένεια έμενε σε μια σκωτσέζικη έπαυλη με περισσότερα από 25 δωμάτια.

Ο Χάμφρεϊ, τα τέσσερα αδέρφια του και τα δεκαπέντε ξαδέρφια τους έτρεχαν στους δρόμους της γειτονιάς και έπαιζαν κρυφτό και άλλα παιχνίδια. Το υπόγειο του σπιτιού τους ήταν γεμάτο με τόρνους, μικροσκόπια, αντλίες, πρωτότυπα κινητήρων και άλλο επιστημονικό εξοπλισμό, τον οποίο τα παιδιά μπορούσαν να χρησιμοποιούν ελεύθερα. Οταν ένα αυτοκίνητο σκότωσε μια αλεπού έξω από το σπίτι, την πήραν μέσα και την τεμάχισαν.

Ο Χάμφρεϊ θυμάται με ιδιαίτερη ζωντάνια την ημέρα που ο φυσιολόγος παππούς του πήρε ένα κεφάλι προβάτου από έναν ντόπιο κρεοπώλη και τους έκανε μάθημα ανατομίας στο τραπέζι της κουζίνας. Τα παιδιά κοιτούσαν εναλλάξ μέσα από τον φακό του ματιού. Ο Χάμφρεϊ τον σήκωσε για να δει τον κήπο και τα δέντρα απ’ έξω, ανεστραμμένα. Στα οκτώ του, έφυγε για το οικοτροφείο, όπου η σχολική χρονιά τέλειωνε με μια θεατρική παράσταση.

Πριν από την εφηβεία του πρωταγωνίστησε στα έργα «Ριχάρδος Β’» και «Ρωμαίος και Ιουλιέτα». Διάβαζε αδηφάγα και μετέγραψε τα αγαπημένα του αποσπάσματα σε ένα δικό του βιβλίο, μια εκδοχή του οποίου διατηρεί μέχρι σήμερα· ερωτεύτηκε τον χαρακτήρα της Νατάσα στο «Πόλεμος και Ειρήνη», χαράζοντας το όνομά της με κυριλλικά στη μαξιλαροθήκη του. Η Φυσιολογία συνέχισε να τον γοητεύει όταν έφτασε ως προπτυχιακός στο Κέιμπριτζ, το 1961.

Τη δεκαετία του 1980, ο Χάμφρεϊ άφησε τη θέση του στο Κέμπριτζ για να δουλέψει σε μια τηλεοπτική σειρά για την ιστορία του ανθρώπινου μυαλού. Ταξίδεψε με ένα κινηματογραφικό συνεργείο στην Κομητεία Κορκ, στην Ιρλανδία, σε μια σπηλιά στην πλαγιά ενός λόφου όπου υπήρχε ένα άγαλμα της Παναγίας· άνθρωποι που προσεύχονταν εκεί μετά το σούρουπο έλεγαν ότι η Παναγία κουνούσε ελαφρά το κεφάλι της… Παρατηρώντας το άγαλμα τη νύχτα από απόσταση, ο Χάμφρεϊ είδε ό,τι και όλοι οι άλλοι: την εμφάνιση της κίνησης.

Μαζί με την ομάδα του βρήκαν αργότερα μια εξήγηση για την ψευδαίσθηση: τα κύτταρα υποδοχείς στο ανθρώπινο μάτι αντιλαμβάνονται φωτεινά και αμυδρά φώτα καθώς κινούνται με διαφορετικές ταχύτητες· όταν οι πιστοί που στέκονταν στο σπήλαιο μετακινούνταν ελαφρά στα πόδια τους, φαινόταν να κινείται το άγαλμα. Για τον Χάμφρεϊ, η ταλαντευόμενη παρθένα ήταν σχεδόν μια μεταφορά για τη συνείδηση: ένα τυχαίο τέχνασμα του φωτός που φαινόταν θαυματουργό.

Ο Χάμφρεϊ θεωρεί τη συνείδηση θαυμαστή, αλλά όχι αδιαπραγμάτευτα μυστηριώδη. Μπορεί να εξελίχθηκε ως ένα είδος φυσιολογικού ατυχήματος, λέει, και στη συνέχεια να αποδείχτηκε σαγηνευτική με έναν τρόπο που είχε σημασία. Εχει τη δική του θεωρία για το πώς δημιουργείται από τον εγκέφαλο, αλλά, όπως και να λειτουργεί, υποστηρίζει, πρέπει να έχει εξελιχθεί μέσω της φυσικής επιλογής· πράγμα που με τη σειρά του σημαίνει ότι οι συνειδητές αισθήσεις πρέπει να είναι πολύτιμες από μόνες τους.

Στο «Sentience», γράφει ο Νικ Ρόμιο, ζητά από τους αναγνώστες να φανταστούν το μυαλό ως βιβλιοθήκη. Τα κείμενα των βιβλίων που περιέχει είναι οι αντιλήψεις μας, παρέχοντας σχετικές πληροφορίες για τον κόσμο. Σε κάποιο σημείο της εξελικτικής ιστορίας, μια υποκατηγορία βιβλίων ανέπτυξε εικονογραφήσεις που μας βοήθησαν να εκτιμήσουμε, να βιώσουμε και να κατανοήσουμε τα κείμενα με νέους τρόπους.

Οι αισθήσεις αντιπροσωπεύουν ζωντανά τι σημαίνουν για εμάς οι αντιλήψεις μας. Αν οι αντιλήψεις κάνουν τη ζωή δυνατή, οι αισθήσεις την κάνουν να αξίζει για να τη ζεις.  Εχουν, επίσης, επιτρέψει στο είδος μας να εισέλθει σε ένα νέο τοπίο πιθανοτήτων, αυτό που ο Χάμφρεϊ αποκαλεί «γωνιά της ψυχής». Σε αυτήν την εξελικτική «γωνιά» χρησιμοποιούμε τις αισθήσεις μας για να απολαύσουμε και να κατανοήσουμε καλύτερα τον εαυτό μας, ο ένας τον άλλον, και τον κόσμο…

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News