Μια γυναίκα που έχει μαγαζί χειροτεχνίας και πλεκτικής και ασχολείται ερασιτεχνικά με τη φωτογραφία. Μένει στο Παγκράτι και οι γείτονες λένε ότι είναι χαμηλών τόνων. Μια παρουσία τόσο συνηθισμένη, που περνάει μπροστά σου και δεν γυρίζεις να την κοιτάξεις. Μέχρι και το μικρό της όνομα είναι το πιο πολυφορεμένο στη χώρα. 

Με άλλα λόγια, η Μαρία Τσάλλα, που στην πραγματικότητα λέγεται Ιρίνα Σμίρεβα και εντοπίστηκε από την ΕΥΠ να κατασκοπεύει, ήταν κυριολεκτικά μια γυναίκα της διπλανής πόρτας. Μόνο ένας σεναριογράφος θα μπορούσε ίσως να φανταστεί ότι πίσω από αυτή τη φαινομενικά βαρετή, κοινότοπη ζωή κρύβεται μια «illegal», δηλαδή μια κατάσκοπος στην οποία η μυστική υπηρεσία της χώρας της είχε δώσει ταυτότητα νεκρού για να συλλέγει πληροφορίες σε μια άλλη χώρα. Αν και ακόμα και οι σεναριογράφοι πέφτουν συχνά στην παγίδα να φανταστούν τις γυναίκες κατασκόπους με βάση το στερεότυπο που τις ακολουθεί και απέχει αρκετά από αυτό που ονομάζουμε «άνθρωπο της διπλανής πόρτας». 

Τον περασμένο χρόνο, είχε δημοσιευτεί στους Financial Times ρεπορτάζ της πρώην συντάκτριας άμυνας και ασφάλειας Ελεν Γουόρελ, η οποία επισκέφτηκε τη σχολή κατασκόπων και κατέγραψε την εμπειρία γυναικών αξιωματικών της Μυστικής Υπηρεσίας Πληροφοριών της Βρετανίας, γνωστή ως SIS. Το βασικό συμπέρασμα του ρεπορτάζ ήταν το εξής: οι γυναίκες αποτελούν την αφρόκρεμα της κατασκοπείας σήμερα. Και όσο παράδοξο κι αν φαίνεται, οφείλεται εν μέρει και στα στερεότυπα. Εκείνα που τις έχουν παραγκωνίσει σε συγκεκριμένους ρόλους, αλλά τώρα τους δίνουν πλεονέκτημα να αποδείξουν την αξία τους, στον ανδροκρατούμενο αυτό χώρο.

Σκεφτείτε τη Μάτα Χάρι. Είναι το πρόσωπο που αρχετυπικά μας έρχεται στο μυαλό, όταν μιλάμε για γυναικεία κατασκοπεία, μια εταίρα που συγκέντρωνε πληροφορίες για τους Γερμανούς στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και εκτελέστηκε από γαλλικό απόσπασμα. Λέμε «μέθοδοι Μάτα Χάρι» και εννοούμε ότι μια γυναίκα κατασκοπεύει με βασικό όπλο τη σαγήνη και το σεξουαλικό κάλεσμα.

Η γυναίκα-δόλωμα είναι μάλλον ο ρόλος που η κοινωνία πιστεύει ότι συνήθως έχει μια κατάσκοπος. Δεν τη φαντάζεται με τζιν και μακό μέσα σε ένα κατάστημα πλεκτικής και χειροτεχνίας. Τη φαντάζεται σαν ένα κορίτσι του Τζέιμς Μποντ που περνάει και αλληθωρίζουν μάτια και όπως οι Σειρήνες της Μυθολογίας, βγάζει νοκ άουτ και τον πιο σκληρό ετούτης της γης.  

Η ιστορικός της κατασκοπείας Κλερ Χιούμπαρτ-Χολ το ονομάζει «υψηλή σεξουαλικοποίηση» και θεωρεί ότι κατατρέχει τις γυναίκες κατασκόπους. Κάτι που επιβεβαιώνουν και οι γυναίκες της SIS με τις οποίες συνομίλησε η συντάκτρια Ελεν Γουόρελ. Αναφέρουν ότι πολλές φορές οι άνδρες πράκτορες παρερμηνεύουν τις προθέσεις τους και οι συναντήσεις τους, οι οποίες γίνονται συνήθως σε δωμάτια ξενοδοχείων και αυτοκίνητα εν κινήσει, περικλείουν τον κίνδυνο σεξουαλικής παρενόχλησης. Και είναι κι ένας λόγος που αρκετές ξεκινούν την επαφή με φράσεις, όπως «Μπορώ να φανταστώ ότι είσαι αδελφός μου» ή «Σε σέβομαι πραγματικά ως πατέρα μου», προκειμένου να αποτρέψουν την ερωτική προσδοκία του άλλου. 

Αν η σαγήνη είναι η μία πλευρά του στερεοτύπου για τις γυναίκες κατασκόπους, η άλλη πλευρά είναι μάλλον η πεποίθηση ότι η γυναίκα δεν μπορεί να ανελιχθεί στο χώρο της κατασκοπείας. Αν δεν γίνει δόλωμα, δηλαδή, μάλλον θα πρέπει να περιοριστεί σε μια γραμματειακή θέση. Γιατί; Γιατί είναι πιο αδύναμη σωματικά, γιατί κάνει παιδιά και αφοσιώνεται εκεί, γιατί δεν μπορεί να πλησιάσει το πρότυπο που ντύνει ιδανικά έναν κατάσκοπο και ταιριάζει με την περιγραφή του Βέρνον Κελ που ίδρυσε τον πρόδρομο της Μ16 το 1909: Ιδανικό κατάσκοπος είναι ένας στρατηλάτης που μπορεί να κρατάει σημειώσεις στη μανσέτα του πουκαμίσου του ενώ ιππεύει άλογο. Οσο για τις γυναίκες κατασκόπους του, ο Κελ δήλωνε χαρακτηριστικά ότι του αρέσει να έχουν καλλίγραμμα πόδια. 

Η λογοτεχνία και ο κινηματογράφος έχει πάρει το μισογυνικό στερεότυπο και το έχει εδραιώσει. Και παρόλο που πιο σύγχρονες σειρές σκιαγραφούν μια άλλη διάσταση της κατασκόπου (βλ. Κάθι Μάντισον του «Homeland»), τα μυθιστορήματα του Ιαν Φλέμινγκ και του Τζον Λε Καρέ και ο κινηματογραφικός χαρακτήρας του Τζέιμς Μποντ είναι αυτά που ακόμα δίνουν τον τόνο για το ποιος μπορεί να είναι κατάσκοπος στη συλλογική μνήμη. 

Βέβαια, οι γυναίκες αξιωματικοί της SIS που μίλησαν στην Ελεν Γουόρελ ανέφεραν ότι αυτό είναι ένα εργαλείο ιδιαίτερα χρήσιμο εντέλει, στη δουλειά τους που τις έχει βοηθήσει να βγούνε μπροστά. Ειδικά όταν δρουν σε συντηρητικά περιβάλλοντα, με ανδροκρατούμενες κουλτούρες, όπου οι γυναίκες τείνουν να υποτιμούνται και να θεωρούνται λιγότερο απειλητικές. Εκεί είναι που περνούν εντελώς απαρατήρητες. 

Μια ζωή για μυθιστόρημα, βαλμένη σε άχρωμο και άοσμο περιτύλιγμα. Οπως και η Μαρία, κάτοικος Παγκρατίου, ιδιοκτήτρια μαγαζιού με πλεκτά και ερασιτέχνης φωτογράφος. Το αντίθετο του «Τζειμσμποντικού» κοριτσιού, το αποκορύφωμα της συνηθισμένης ύπαρξης, αλλά ποιος ξέρει με τι μυστική δράση από πίσω. Ισως μας πει κάποτε η ΕΥΠ τι έκανε αυτό το κορίτσι εδώ, που μάλλον είχε σχεδιάσει προσεκτικά το συμβατικό του περιτύλιγμα. 

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News