Ηταν απλώς ένα αγόρι, έγινε όμως η επιτομή της ανδρικής ομορφιάς· και απέκτησε τόσο μεγάλη φήμη, ώστε έμεινε για πάντα γνωστός απλώς ως «Δαβίδ». Ο ταπεινός βοσκός που σκότωσε τον γίγαντα Γολιάθ, τον πιο τρομερό πολεμιστή των Φιλισταίων, και αργότερα στέφθηκε βασιλιάς του Ισραήλ, έχει αποτελέσει το θέμα μερικών από τα πιο εμβληματικά έργα στην ιστορία της Τέχνης. Οι καλύτεροι γλύπτες της Ιταλίας –Ντονατέλο, Βερόκιο, Μικελάντζελο και Μπερνίνι– έκαναν όλοι εντελώς καινούργιους και διαφορετικούς «Δαβίδ», ενώ ζωγράφοι, όπως οι Γκιγιόμ Κουρτουά, Ρούμπενς, Ρένι και Καραβάτζο, δημιούργησαν επίσης συγκινητικά αριστουργήματα, γράφει στο BBC Culture η Ντέμπορα Νίκολς-Λι.

H δραματική ιστορία και η ομορφιά του Δαβίδ –στη Βίβλο περιγράφεται με «όμορφα μάτια και ωραία εμφάνιση»– τον έκαναν την τέλεια μούσα. Η φιγούρα του κέρδισε για πρώτη φορά τις καρδιές στη Φλωρεντία το 1408, όταν ο νεαρός Ντονάτο ντι Νικολό ντι Μπέτο Μπάρντι, περισσότερο γνωστός απλά ως Ντονατέλο, σμίλεψε σε μάρμαρο έναν επίσης νεαρό νικηφόρο Δαβίδ, με το κομμένο κεφάλι του Γολιάθ στα πόδια του.

Η έκθεση «Donatello: Sculpting the Renaissance», που εγκαινιάστηκε πρόσφατα στο Mουσείο V&A του Λονδίνου, έφερε το μαρμάρινο αριστούργημα για πρώτη φορά στο Ηνωμένο Βασίλειο, ενώνοντάς το με ένα αντίγραφο του δεύτερου και πιο γνωστού «Δαβίδ»του Ντονατέλο, χυτό σε μπρούντζο, 30 χρόνια αργότερα, και μέρος της μόνιμης συλλογής του μουσείου.

Το μαρμάρινο, καλλίγραμμο, σχεδόν ζωντανό σώμα του Δαβίδ, σε μια πόζα ελαφρώς στραμμένη, σηματοδότησε την απομάκρυνση από την ακαμψία της μεσαιωνικής γλυπτικής, και με την πρωτοποριακή μαεστρία του Ντονατέλο αποτέλεσε ένα πρώιμο σημάδι ότι η αποστολή της Αναγέννησης να αναβιώσει τη γνώση και την ομορφιά της κλασικής αρχαιότητας ήταν στον σωστό δρόμο, γράφει η Ντέμπορα Νίκολς-Λι.

Αν θαυμάζουμε την ομορφιά του αγοριού, αυτό οφείλεται εν μέρει στην ασυνήθιστη ανθρωπιά στο έργο του Ντονατέλο: «Αν και εξιδανικευμένος, ο νεαρός ήρωας έχει μια αίσθηση του ατόμου» λέει στο BBC Culture η Πίτα Μότιουρ, επικεφαλής επιμελήτρια της έκθεσης στο V&A για τον Ντονατέλο. Το έργο του μεγάλου ιταλού γλύπτη «προσθέτει μια ψυχολογική ευαισθησία» και καταδεικνύει την «κατανόηση της ανθρώπινης ψυχής» από τον καλλιτέχνη και «την έμφυτη ικανότητά του να αιχμαλωτίζει τη στιγμή».

Η γλυπτική εκείνη την εποχή ήταν πάντα αρχιτεκτονική· αρχικά είχε προβλεφθεί ο μαρμάρινος «Δαβίδ» του Ντονατέλο να τοποθετηθεί σε ένα στήριγμα του καθεδρικού ναού της Φλωρεντίας, στη συνέχεια όμως αποφασίστηκε να διακοσμήσει το Δημαρχείο, οπότε ένας νέος ρόλος, δημοφιλής και εξίσου πολιτικός, χαράχτηκε για τα αγάλματα στην Ιστορία της Τέχνης.

Απομακρυνόμενος από την εκκλησία, ο «Δαβίδ» δεν ήταν πλέον απλώς ένας θρησκευτικός χαρακτήρας· στην ουσία έγινε η αλληγορική φιγούρα για ένα άλλο αουτσάιντερ, τη Φλωρεντία. Ενάντια σε όλες τις πιθανότητες, η μικρή πόλη-κράτος είχε αντιμετωπίσει νικηφόρα τους επιτιθέμενους από γειτονικές περιοχές: «Οι θεοί υποστηρίζουν τους γενναίους μαχητές για την πατρίδα τους εναντίον ακόμη και στους πιο τρομακτικούς εχθρούς», γράφει μια λατινική επιγραφή κάτω από το γλυπτό.

Η επιστροφή του Ντονατέλο στο θέμα του Δαβίδ στα τέλη της δεκαετίας του 1430 είχε ως αποτέλεσμα το πρώτο γυμνό γλυπτό μετά την Αρχαιότητα. Το έργο ήταν ασυνήθιστο: όχι μόνο επειδή ήταν ιδιωτική παραγγελία (του Κόζιμο ντι Μέντιτσι, του πιο ισχυρού άνδρα της Φλωρεντίας), αλλά και για το γεγονός ότι επρόκειτο να τοποθετηθεί σε μια αυλή βίλας, που σήμαινε πως ήταν σχεδιασμένο για να φαίνεται από παντού.

Παρουσιασμένος μετά τη μάχη, ο Δαβίδ στέκεται πάνω στο κεφάλι του γίγαντα, με το πανίσχυρο ξίφος του Γολιάθ στο χέρι του. Το ποιμενικό καπέλο του μοιάζει θηλυπρεπές, η πόζα του φιλάρεσκη, το σώμα του παιδικό και η συμπεριφορά του προς τον Γολιάθ βάναυση. Για ένα σύγχρονο μάτι είναι ένα έργο αντιφάσεων, με τον γυμνό Δαβίδ να υποδηλώνει ταυτόχρονα αγνότητα και επιθυμία.

Μερικοί κριτικοί εικάζουν ότι ο Ντονατέλο –ομοφυλόφιλος, που έζησε σε μια εποχή και σε έναν τόπο όπου συχνά οι ηλικιωμένοι φλέρταραν νεαρά αγόρια– σκοπίμως σεξουαλικοποιεί τον Δαβίδ του, ενώ άλλοι θεωρούν αυτή την ερμηνεία αναχρονιστική.

Μιλώντας στο BBC Culture, ο Τζέισον Αρκλς, οικοδεσπότης του podcast The Sculptor’s Funeral, γλύπτης, δάσκαλος και ιστορικός τέχνης με έδρα τη Φλωρεντία, ανήκει σαφώς στο δεύτερο στρατόπεδο. «Δεν υπάρχει σεξουαλική πτυχή εκτός από τα γεννητικά όργανα» λέει. «Η τέχνη δεν είναι τίποτα χωρίς πλαίσιο. Αν δεν καταλαβαίνεις γιατί φτιάχτηκε ένα γλυπτό, τότε χάνεις το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας», τονίζει και προσθέτει ότι τότε τα έργα τέχνης γίνονταν πάντα κατά παραγγελία, επισημαίνοντας ότι «δεν είναι απλώς αντικείμενα ομορφιάς ή οχήματα αυτοέκφρασης».

Πολλά έχουν ειπωθεί για το αισθησιακό φτερό στο εσωτερικό του μηρού του Δαβίδ, αλλά η εξήγηση του Αρκλς είναι πολύ πιο ρεαλιστική: «Ο Ντονατέλο κατασκεύαζε έναν οπλισμό χωρίς να τον έχει δει. Ηταν μεγαλύτερος και έπρεπε να είναι εντελώς κρυμμένος μέσα στην ίδια τη φιγούρα». Το φτερό στο πόδι απλώς ενισχύει το πιο αδύναμο μέρος του γλυπτού.

Είναι πολύ απίθανο, οποιοσδήποτε καλλιτέχνης να διακινδύνευε τα προς το ζην εκφράζοντας βαθιά προσωπικές σκέψεις σε μια παραγγελία, υποστηρίζει ο Αρκλς. Ο Ντονατέλο μάλλον «ξεπέρασε απλώς μερικά τεχνικά εμπόδια» λέει ο αμερικανός γλύπτης, και δεν αποφάσισε «με αυτό, το μοναδικό άγαλμα σε ολόκληρη την καριέρα του, να υποστηρίξει τις προτιμήσεις του».

Γραμμή ομορφιάς

Εξήντα χρόνια αργότερα, ο Μιχαήλ Αγγελος θα στήριζε τον δικό του γυμνό «Δαβίδ» σε ένα παρόμοιο μέρος, σμιλεύοντας ένα κούτσουρο δέντρου πίσω από το ένα πόδι, σε ένα κατά τα άλλα κενό περιβάλλον. Ο Γολιάθ έχει εξαφανιστεί από το έργο του και το αγόρι-ήρωας, μαζεύοντας το κουράγιο του να πολεμήσει, τραβάει όλη μας την προσοχή.

Το φυσικού μεγέθους μπρούντζινο άγαλμα του Ντονατέλο προκάλεσε έκπληξη, αλλά και ο υπερμεγέθης «Δαβίδ» (1501-4) του Μικελάντζελο, ο πιο διάσημος όλων των εποχών, προκάλεσε επίσης έντονες αντιδράσεις όταν το μαρμάρινο γλυπτό κατέλαβε εξέχουσα θέση στην κεντρική πλατεία της Φλωρεντίας.

Αρχικά, ο κολοσσός ύψους πέντε μέτρων λιθοβολήθηκε, ενώ αργότερα κρεμάστηκε στη μέση του μια γιρλάντα από φύλλα ορειχάλκου που έκρυβαν τον ανδρισμό του. Λέγεται, μάλιστα, ότι η βασίλισσα Βικτώρια, στην οποία ο Μέγας Δούκας της Τοσκάνης χάρισε ένα αντίγραφο του αγάλματος, ενοχλήθηκε τόσο πολύ από τη γύμνια του, που ζήτησε να φτιάξουν ένα φύλλο συκής για να καλύψουν τα γεννητικά του όργανα.

Σήμερα, το άγαλμα βρίσκεται στο V&A, μαζί με ένα γύψινο φύλλο. Στην πραγματικότητα, όμως, τα γεννητικά όργανα του Δαβίδ μπορεί να είναι μια υπολογισμένη αποσεξουαλοποίηση του αγάλματος: το ασυνήθιστα μικρό πέος του είναι μια σκόπιμη προσπάθεια να υποβαθμιστεί η σεξουαλικότητά του.

Ως προς τις αναλογίες, αυτό το υπόδειγμα ανδρικής ομορφιάς με τα πυκνά μαλλιά, το δυνατό πηγούνι και το τονισμένο σώμα, αν το παρατηρήσουμε πιο προσεκτικά, απέχει πολύ από το να είναι τέλειο. Το πέος του Δαβίδ είναι πολύ μικρό, ενώ τα χέρια και το κεφάλι του είναι πολύ μεγάλα. Ακόμη και το μάρμαρο από το οποίο είναι φτιαγμένο το γλυπτό λέγεται ότι είναι ελαττωματικό: ήταν ένας Δαβίδ που ξεκίνησε από τον γλύπτη Αγκοστίνο ντι Ντούσιο υπό την εποπτεία του Ντονατέλο, δεκαετίες νωρίτερα, αλλά απορρίφθηκε.

Οι γυμνοί Δαβίδ δεν αφορούσαν τα ιδανικά σώματα και τη σεξουαλική τους απήχηση, αλλά την επίδειξη ενός επιπέδου καλλιτεχνικής δεξιοτεχνίας που δεν είχε ξαναπαρουσιαστεί από την Αρχαιότητα και μετά, ενώ ταυτόχρονα δόξαζαν το ανθρώπινο σώμα και την αυξανόμενη γνώση της Αναγέννησης γι’ αυτό.

«Ενας χιτώνας μπορεί να κρύψει πολλά λάθη» λέει ο Αρκλς στο BBC Culture. «Οταν φτιάχνεις μια γυμνή φιγούρα, όχι μόνο πρέπει να δείξεις όλα τα μέρη, αλλά θα πρέπει να τα κάνεις να λειτουργούν με όλα τα άλλα μέρη, και αυτό ήταν ένας διαδικαστικός θρίαμβος», τονίζει. Ακόμη και όταν ο γλύπτης Αντρέα ντελ Βερόκιο έντυσε τον χάλκινο «Δαβίδ» (1465) του, το έκανε ημιδιαφανώς, συνεχίζοντας το μονοπάτι, που άνοιξε ο Ντονατέλο, προβάλλοντας έτσι την ομορφιά και την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης μορφής.

Ομορφος μέσα και έξω

Ωστόσο, η φυσική ομορφιά του Δαβίδ είναι κατά κύριο λόγο μια αντανάκλαση της ηθικής του. Είναι όμορφος μέσα και έξω: μασκότ για τη Φλωρεντία και σύμβολο καλής διακυβέρνησης και ιδανικής ιθαγένειας. Σε αντίθεση με το αχαλίνωτο συναίσθημα και τη σωματικότητα που βλέπουμε αργότερα, κατά την περίοδο του μπαρόκ, με τον «Δαβίδ» του Μπερνίνι, η Αναγέννηση, μιμούμενη τον κλασικισμό, έβλεπε τον ορθολογισμό, τον έλεγχο και την αστική αρετή ως σημάδι ανδρός.

Τοποθετημένος σε τέτοια στάση ώστε να κοιτάζει σταθερά και προκλητικά προς τη Ρώμη, ο «Δαβίδ» του Μιχαήλ Αγγέλου ενσαρκώνει αυτές τις ιδιότητες και δημιουργήθηκε για να υποστηρίξει την ελευθερία και την ανεξαρτησία της Δημοκρατίας της Φλωρεντίας, γράφει στο BBC Culture η Ντέμπορα Νίκολς-Λι.

Ο συμβολισμός του αγάλματος δεν χάθηκε για τους κατοίκους της Φλωρεντίας. «Είναι σχεδόν αδύνατο να φανταστεί κανείς τη σύνδεση με ένα έργο τέχνης με τον τρόπο που οι Φλωρεντινοί συνδέθηκαν με τον Δαβίδ» λέει στο  BBC Culture ο αμερικανός γλύπτης. «Οι άνθρωποι δεν δάκρυζαν μόνο. Συγκινήθηκαν τόσο ώστε να γράφουν ποιήματα και να τα αφήνουν στα πόδια του αγάλματος. Πρακτικά, για μικρό χρονικό διάστημα, έγινε σχεδόν αντικείμενο θρησκευτικής λατρείας, λόγω της σημασίας του».

Σε μια πόλη τόσο γεμάτη με θησαυρούς τέχνης, είναι ενδεικτικό ότι ο «Δαβίδ» του Μιχαήλ Αγγέλου εξακολουθεί να βρίσκεται στην κορυφή του ενδιαφέροντος. Οι επισκέπτες κάνουν ουρά για να δουν το πρωτότυπο στην Πινακοθήκη της Ακαδημίας και συρρέουν γύρω από το αντίγραφό του στην Πιάτσα ντελα Σινιορία. Και σήμερα, οι πάγκοι με σουβενίρ της Φλωρεντίας είναι γεμάτοι με φανταχτερά (και άκομψα) αντίγραφα του δημοφιλούς έργου, όπως και 500 χρόνια πριν, όταν καλλιτέχνες δημιουργούσαν μικρά συλλεκτικά αντικείμενα από μπρούντζο και τερακότα, εξαργυρώνοντας το διάσημο θέμα και τη μεγάλη του απήχηση.

Οι σύγχρονοι καλλιτέχνες, εξάλλου, εξακολουθούν να βρίσκουν νέες μορφές για τον Δαβίδ. Ενα χρυσό αντίγραφο του «Δαβίδ» του Μικελάντζελο, ύψους 10 μέτρων, που μοιάζει με Βούδα, δημιουργήθηκε από τον τουρκοαμερικανό εικαστικό Σερκάν Οσκαγιά για την Μπιενάλε της Κωνσταντινούπολης το 2005, ενώ το 2019 ο Καντίρ Νέλσον, με έδρα το Λος Αντζελες, εξερεύνησε την ιδέα ενός μαύρου Δαβίδ.

Κανείς δεν γνωρίζει με βεβαιότητα ποιος πόζαρε για τη λαξευμένη ομορφιά των Δαβίδ και αν αυτά τα υπέρτατα ανδρικά μοντέλα περπάτησαν ποτέ στη Γη με σάρκα και οστά. Λίγη σημασία έχει, όμως. Καμία άλλη ανδρική φιγούρα δεν έχει αιχμαλωτίσει τη φαντασία του κοινού για τόσο πολύ καιρό, ούτε υπήρξε ποτέ άλλοτε ένα τόσο σημαντικό όχημα για καλλιτεχνική προσπάθεια.

Ωστόσο, ένα χρέος πρέπει να αναγνωριστεί: «Κάθε Δαβίδ είχε αντίκτυπο, όπως και κάθε καλλιτέχνης ανά τους αιώνες» λέει στο BBC Culture η επιμελήτρια του V&A Πίτα Μότιουρ. «Και καθένας από αυτούς χρωστάει κάτι στον Ντονατέλο».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News