Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία άλλαξε την Ευρώπη, αν όχι όλον τον κόσμο. Οι πρώτες σοκαριστικές ημέρες βρήκαν τους πάντες –ή σχεδόν τους πάντες– απροετοίμαστους. Οι αντιδράσεις στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ είναι χαρακτηριστικές.

«Ξύπνησα στις 5 το πρωί», θυμάται η πρωθυπουργός της Εσθονίας. Το τηλέφωνο χτυπούσε. Στην άλλη άκρη της γραμμής ήταν ο λιθουανός ομόλογός της. «Ω Θεέ μου, συμβαίνει στ’ αλήθεια» ήταν οι πρώτες λέξεις της Κάγια Κάλας. Το τηλέφωνο χτύπησε ξανά. Αυτή τη φορά ήταν ο πρωθυπουργός της Λετονίας. Ηταν 24 Φεβρουαρίου 2022 και στην ευρωπαϊκή ήπειρο είχε ξεκινήσει ένας πόλεμος.

Το προηγούμενο βράδυ η Κάλας είχε πει στα μέλη του υπουργικού της συμβουλίου να έχουν ανοιχτά τα τηλέφωνά τους, ακριβώς για ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Για τις Βαλτικές χώρες, που έχουν ακόμη νωπές τις μνήμες της σοβιετικής κατοχής, ο πόλεμος αυτός είναι τρομακτικός.«Επρεπε να ελπίζω ότι δεν είχα δίκιο περιμένοντας να συμβεί», είπε η Κάλας.

Σε όλη την Ευρώπη παρόμοια τηλεφωνήματα ξυπνούσαν πολύ κόσμο, όσο οι Ρώσοι προέλαυναν στην Ουκρανία και το πυροβολικό τους σφυροκοπούσε τη χώρα. Το POLITICO μίλησε με ηγέτες κρατών και υψηλόβαθμους αξιωματούχους στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ και ζήτησε να θυμηθούν τις αντιδράσεις τους τις πρώτες εκείνες ώρες του πολέμου. Ολοι είπαν περίπου το ίδιο πράγμα: η πρώτη τους αίσθηση ήταν πως αλλάζει ο κόσμος. Και είχαν δίκιο.

Ο Σαρλ Μισέλ, επικεφαλής του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, θυμάται ότι έλαβε ένα τηλεφώνημα απευθείας από το Κίεβο μόλις ξεκίνησε η επίθεση. Τον ξύπνησε ο Ζελένσκι. Ηταν περίπου 3 το πρωί. «Η επίθεση ξεκίνησε και είναι μια γενικευμένη εισβολή», του είπε. Ο Μισέλ έπεσε στο τηλέφωνο και άρχισε με τη σειρά του να ξυπνάει τους ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ενωσης.

Στις 5 το πρωί ο υπεύθυνος Εξωτερικής Πολιτικής της ΕΕ Γιοζέπ Μπορέλ ήταν στο γραφείο του. Τρεις ώρες αργότερα, μαζί του ήταν και η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν και οι δυο τους έκαναν την πρώτη ανακοίνωση εκ μέρους της ΕΕ για τον πόλεμο. Αμέσως μετά, η Φον ντερ Λάιεν κάλεσε τους 27 Επιτρόπους σε μια έκτακτη συνάντηση.

Την ίδια ώρα, ο επικεφαλής του ΝΑΤΟ Γενς Στόλτενμπεργκ μιλούσε από τις Βρυξέλλες στο τηλέφωνο με τον αμερικανό υπουργό Εξωτερικών Αντονι Μπλίνκεν και τον υπουργό Αμυνας Λόιντ Οστιν, οι οποίοι στην Oυάσινγκτον ήταν έξι ώρες πίσω. Μετά, ο Στόλτενμπεργκ πήγε στο αρχηγείο του ΝΑΤΟ και συγκάλεσε σύσκεψη με τους συνεργάτες του.

Η διάθεση εκείνο το πρωί, είπε ο Στόλτενμπεργκ, ήταν «σοβαρή», αλλά και «καλά οργανωμένη».

Στην Ουκρανία, πύραυλοι είχαν αρχίσει να πέφτουν στο Κίεβο, την Οδησσό και τη Μαριούπολη. Ο Ζελένσκι επιβεβαίωσε με ένα βίντεο στα social media ότι είχε αρχίσει ο πόλεμος και προέτρεψε τους Ουκρανούς να διατηρήσουν την ψυχραιμία τους. Ηταν η τελευταία φορά που ο Ζελένσκι εμφανίστηκε δημόσια με κοστούμι.

Πέντε μέρες πριν από την εισβολή, ο Ζελένσκι είχε πάει στο Μόναχο, στην ετήσια Διάσκεψη για την Ασφάλεια. Εκεί, έκανε μια τελευταία, απελπισμένη έκκληση για περισσότερα όπλα και περισσότερες κυρώσεις και κατηγόρησε τις χώρες του ΝΑΤΟ ότι δεν κάνουν αρκετά για να προστατεύσουν τη χώρα του.

«Τι περιμένετε;», εξεράγη. «Δεν χρειαζόμαστε κυρώσεις αφού αρχίσουν οι βομβαρδισμοί, αφού θα πάψουμε να έχουμε σύνορα, αφού δεν θα έχουμε οικονομία. Τι να τις κάνουμε τις κυρώσεις τότε;».

Ο Ζελένσκι άδραξε την ευκαιρία για να θυμίσει σε όλους το συμβολισμό του Μονάχου: «Εχει ξεχάσει εντελώς ο κόσμος μας τα λάθη του 20ού αιώνα;», ρώτησε. «Πού οδηγεί συνήθως η πολιτική του κατευνασμού;».

Τον αγνόησαν. Ακόμη και όταν οι χώρες άρχισαν να προειδοποιούν τους πολίτες τους να φύγουν από την Ουκρανία και οι αεροπορικές εταιρείες άρχισαν να ακυρώνουν τα δρομολόγιά τους από και προς την Ουκρανία.

Λίγες ημέρες αργότερα, οι προειδοποιήσεις του Ζελένσκι αποδείχθηκαν σωστές. Στις 22 Φεβρουαρίου ο Πούτιν αναγνώρισε τη Λαϊκή Δημοκρατία του Ντονέτσκ και εκείνη του Λουγκάνσκ στην Ανατολική Ουκρανία. Ηταν η στιγμή κατά την οποία δήλωσε ουσιαστικά ότι θα πήγαινε σε πόλεμο. Και το έκανε, 48 ώρες αργότερα.

Η ΕΕ αντέδρασε την επόμενη ημέρα και ήταν η πρώτη φορά που αναλάμβανε οποιαδήποτε δράση εναντίον της ρωσικής επιθετικότητας από τότε που κλιμακώθηκε η ένταση, το 2021. Οι αξιωματούχοι της ανακοίνωσαν το πρώτο πακέτο μέτρων εναντίον της Ρωσίας. Θα ακολουθούσαν, μέχρι σήμερα, άλλα οκτώ.

Η Γερμανία, αν και όχι πολύ πρόθυμα, ανακοίνωσε ότι δεν θα ανοίξει ο αγωγός φυσικού αερίου Nord Stream 2, ο οποίος θα ένωνε τη Ρωσία με τη βόρεια Γερμανία. Η κίνηση αυτή καθόρισε σε μεγάλο βαθμό το πώς πολύ σύντομα η Ευρώπη θα βίωνε μια ακόμη ενεργειακή κρίση.

Οι ηγέτες της ΕΕ ήταν ήδη προγραμματισμένο να συναντηθούν στις Βρυξέλλες στις 24 Φεβρουαρίου, την ημέρα που ξεκίνησε η εισβολή. Ο Μισέλ τούς είχε ήδη καλέσει από την προηγούμενη εβδομάδα για να αντιμετωπίσουν την κλιμακούμενη κρίση και να υπογράψουν κυρώσεις εναντίον της Ρωσίας. Όλο το απόγευμα στις Βρυξέλλες γινοταν χαμός. Τηλεοπτικά συνεργεία απ’ όλον τον κόσμο έφταναν στην πόλη και ελικόπτερα πετούσαν αδιάκοπα από πάνω της.

Ξαφνικά μια συνάντηση ρουτίνας των ηγετών της ΕΕ έγινε τεράστιας σημασίας, καθώς όλος ο κόσμος περίμενε μια αντίδραση. Και περίμενε την ΕΕ να πάρει ηγετικό ρόλο στην αντίδραση αυτή.

Η συνάντηση είχε προγραμματιστεί για τις 8.00 το πρωί και καθώς οι ηγέτες συγκεντρώνονταν οι ειδήσεις έφταναν η μία μετά την άλλη: Η Ρωσία είχε καταλάβει το πυρηνικό εργοστάσιο του Τσερνόμπιλ, η Μολδαβία είχε κηρύξει κατάσταση έκτακτης ανάγκης και χιλιάδες άνθρωποι εγκατέλειπαν την Ουκρανία. Αργά το βράδυ, ο Ζελένσκι κήρυξε γενική επιστράτευση: όλοι οι άνδρες από τα 18 ως τα 60 καλούνταν να παρουσιαστούν. Και να πολεμήσουν.

Πολλοί από τους ηγέτες της ΕΕ φορούσαν μάσκες για τον κορονοϊό στη συνάντηση, μια υπενθύμιση ότι μια άλλη κρίση ήταν ακόμη σε εξέλιξη.

Λίγο πριν φτάσει στο κτήριο της Ευρωπαϊκής Ενωσης στις Βρυξέλλες, ο Εμανουέλ Μακρόν τηλεφώνησε στον Βλαντίμιρ Πούτιν, κάνοντας μια έσχατη προσπάθεια να διαπραγματευτεί μαζί του. Ο Μακρόν είχε πάει στη Μόσχα στις 7 Φεβρουαρίου αλλά μετά από μια πεντάωρη συζήτηση έφυγε άπραγος. Αργότερα είπε ότι το τηλεφώνημα στον Πούτιν έγινε κατόπιν αιτήματος του Ζελένσκι. «Δεν είχε αποτέλεσμα», είπε ο Μακρόν για το τηλεφώνημα. «Ο ρώσος πρόεδρος είχε επιλέξει τον πόλεμο».

Φτάνοντας στη συνάντηση, ο πρωθυπουργός της Λετονίας, Κρισιάνις Κάρινς, αντιλήφθηκε αμέσως τη σοβαρότητα της κατάστασης: «Στην Ευρώπη γίνεται η μεγαλύτερη πολεμική εισβολή μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η ανταπόκρισή μας πρέπει να είναι ενιαία», είπε.

Ομως, μέσα στην αίθουσα οι διαστάσεις απόψεων ήταν εμφανείς. Πόσο μακριά θα μπορούσε να φτάσει η Ευρώπη, αναρωτιόντουσαν οι ηγέτες, χωρίς να υποστεί η ίδια τις οικονομικές συνέπειες των κυρώσεων; Οι χώρες βρέθηκαν αντιμέτωπες μεταξύ τους σε γραμμές που λίγο έως πολύ θα κρατούσαν και τους επόμενους μήνες.

Η πραγματικότητα του πολέμου, όμως, πολύ σύντομα διαπέρασε τις ακαδημαϊκές συζητήσεις και διαφωνίες. Ο Ζελένσκι εμφανίστηκε σε βίντεο την ώρα που πύραυλοι χτυπούσαν το Κίεβο. Ζήτησε να μιλήσει με τους ηγέτες.

Ολοι παρακολουθούσαν μέσα σε νεκρική σιγή: η κάμερα κουνιόταν και όταν εμφανίστηκε ο Ζελένσκι, ήταν ντυμένος στα χακί και κάτωχρος. «Ολοι ήταν σιωπηλοί και η ατμόσφαιρα ήταν τεταμένη» είπε ένας αξιωματούχος που ζήτησε να παραμείνει ανώνυμος στο Politico. Ο Ζελένσκι είπε στους ηγέτες της ΕΕ ότι μπορεί να μην τον ξαναδούν ποτέ, η Μόσχα τον ήθελε νεκρό.

«Αν εσείς, οι ηγέτες της ΕΕ και του ελεύθερου κόσμου, δεν βοηθήσετε πραγματικά την Ουκρανία σήμερα, αύριο ο πόλεμος θα χτυπήσει και τη δική σας πόρτα», προειδοποίησε. «Αυτός δεν είναι ένας πόλεμος της Ουκρανίας, είναι ένας πόλεμος της Ευρώπης», τους είπε.

Μέσα σε λίγες ώρες οι ηγέτες της ΕΕ υπέγραψαν και δεύτερο πακέτο κυρώσεων εναντίον της Ρωσίας. Ομως οι διαστάσεις και οι διαφωνίες συνεχίστηκαν.

Οι Βαλτικές χώρες και η Πολωνία ήθελαν περισσότερα: περισσότερες κυρώσεις, περισσότερους οικονομικούς περιορισμούς για τη Ρωσία. Αλλοι ήταν πιο επιφυλακτικοί. Ο γερμανός καγκελάριος Ολαφ Σολτς και ο ιταλός πρωθυπουργός Μάριο Ντράγκι αρνήθηκαν να βγάλουν τις ρωσικές τράπεζες από το διεθνές σύστημα πληρωμών SWIFT. Χρειάζονταν για να πληρωθεί το ρωσικό αέριο.

Οι κυρώσεις δεν ήταν το μόνο επείγον ζήτημα. Στην Ευρώπη λάμβανε χώρα μια ανθρωπιστική κρίση. Η ΕΕ έπρεπε να την αντιμετωπίσει. Αρχισαν να δημιουργούνται σχέδια για ασθενοφόρα, γεννήτριες ρεύματος και εργαλεία για την Ουκρανία, συνολικά περισσότεροι από 85.000 τόνοι υλικού.

Μέχρι το Σαββατοκύριακο υπήρχε και σχεδιασμός για τους πρόσφυγες που έφευγαν από τη χώρα. Οι αρμόδιοι υπουργοί της ΕΕ συμφώνησαν να τους υποδεχθούν και να τους βοηθήσουν, μια εντελώς διαφορετική στάση απ’ αυτήν που έχουν κρατήσει για άλλους μετανάστες και πρόσφυγες. Λίγες μέρες αργότερα έδιναν στους Ουκρανούς το αυτόματο δικαίωμα να ζουν και να εργάζονται στην ΕΕ, κάτι πρωτοφανές. Αποφάσεις που υπό άλλες συνθήκες έπαιρναν χρόνια, τώρα λαμβάνονταν και επικυρώνονταν σε λίγες ώρες.

Αυτό που δεν πήρε ώρες να λυθεί είναι η απόκριση στο συνεχιζόμενο και πιεστικό αίτημα της Ουκρανίας για όπλα. Με τη σκιά του Β’ΠΠ ακόμη βαριά πάνω από την ήπειρο για πολλές χώρες -πρώτη τη Γερμανία- ο εξοπλισμός μιας εμπόλεμης χώρας ήταν απαγορευμένος. Πολλοί επίσης ήταν εκείνοι που αμφέβαλαν εάν θα υπήρχε Ουκρανία την επόμενη εβδομάδα και με τι μορφή.

«Δεν ξέραμε ότι η ουκρανική αντίσταση θα ήταν τόσο αποτελεσματική», λέει αξιωματούχος του ΝΑΤΟ στο POLITICO. «Αν άλλαζε το καθεστώς στο Κίεβο, τι θα κάναμε;»

Μέχρι το Σαββατοκύριακο το κλίμα άλλαξε. Η Γερμανία ξεπέρασε τις επιφυλάξεις της και αναδείχθηκε σε κορυφαίο παίκτη στον τομέα των εξοπλισμών και της βοήθειας προς την Ουκρανία. Η ΕΕ συμφώνησε να βοηθήσει τις χώρες που ήθελαν να στείλουν οπλισμό στην Ουκρανία.

Θυμάμαι να λέω «εντάξει, τώρα θα το κάνουμε», λέει ο Στέφανο Σανίνο, γενικός γραμματέας του διπλωματικού σώματος της ΕΕ.

Το ΝΑΤΟ, από την πλευρά του, έθεσε σε εφαρμογή τα αμυντικά του σχέδια και ενίσχυσε την ανατολική του πλευρά. Ο Στόλτενμπεργκ είπε ότι η αποστολή είχε δύο στόχους, «να υποστηρίξουμε την Ουκρανία, αλλά και να εμποδίσουμε τη σύγκρουση να επεκταθεί πέρα από αυτήν».

Η διατήρηση αυτής της λεπτής ισορροπίας θα γινόταν ο βασικός άξονας δράσης για τις Δυτικές χώρες τον επόμενο χρόνο. «Η εισβολή ταρακούνησε τους βασικούς πυλώνες που συγκροτούν το ευρωπαϊκό αρχιτεκτόνημα», λέει ο Ιβάν Κράστεφ, πολιτικός επιστήμονας που μελετά τη θέση της Ευρώπης στον κόσμο.

«Για διαφορετικούς λόγους, πολλοί Ευρωπαίοι πίστευαν ότι αυτή εδώ είναι μια μεταπολεμική ήπειρος. Η Ευρώπη χτίστηκε μετά το Β’ΠΠ με την υπόθεση ότι η ανοικτή οικονομική πολιτική, το ελεύθερο εμπόριο και η ήπια στρατιωτική ισχύς θα διατηρούσαν την ειρήνη. Για τους Ευρωπαίους η αποδοχή της πιθανότητας ενός πολέμου ήταν σα να δέχονται ότι το ίδιο μας το μοντέλο ξεπέρασε τα όριά του», λέει.

Μήπως η Eυρώπη απέτυχε να δει τη σημασία του πολέμου που ερχόταν, εθελοτυφλώντας;

«Ο πόλεμος αυτός άλλαξε τις ζωές μας, χωρίς αμφιβολία», λέει ο ρουμάνος υπουργός Εξωτερικών, Μπόγκνταν Αουρέσκου. Ο ίδιος επιμένει ότι δεν ήταν αναμενόμενος. «Είμαστε πολύ προσεκτικοί με όσα συμβαίνουν στην περιοχή μας. Δεν υπήρχαν ξεκάθαρα σημάδια», λέει, αν και «τον Απρίλιο του 2021 ήταν προφανές ότι η Ρωσία ετοίμαζε κάποιου είδους ένταση με την Ουκρανία».

Πολλοί στην Ευρώπη δεν το είδαν έτσι. Οι ΗΠΑ προσπαθούσαν να προειδοποιήσουν τους Ευρωπαίους ότι η Ρωσία συγκεντρώνει στρατό στα σύνορα με την Ουκρανία. Το Νοέμβριο του 2021 η Φον ντερ Λάιεν πραγματοποίησε την πρώτη της επίσκεψη στο Λευκό Οίκο. Κάθισε με τον Τζο Μπάιντεν στο Οβάλ Γραφείο και τον άκουσε να της λέει ότι μόλις είχε λάβει ενημέρωση από τις υπηρεσίες Πληροφοριών του ότι οι Ρώσοι στέλνουν και άλλα στρατεύματα στα σύνορα.

«Ο πρόεδρος ήταν πολύ ανήσυχος», λέει στο POLITICO ένας ευρωπαίος αξιωματούχος που συνόδευε την φον Ντερ Λάιεν στο ταξίδι. «Στην Ευρώπη εκείνη την εποχή κανείς δεν έδινε σημασία στο θέμα, ούτε καν οι υπηρεσίες Πληροφοριών».

Ακόμη κι αν εκείνοι που ανησυχούσαν είχαν δίκιο, ήταν πολύ δύσκολο να ξέρεις τι ακριβώς είναι αυτό για το οποίο ανησυχείς και τι πρέπει να κάνεις γι αυτό, λέει ο Πιέρ Βιμόν, πρώην απεσταλμένος του Μακρόν στη Ρωσία και γενικός γραμματέας του διπλωματικού σώματος της ΕΕ.

«Να ετοιμαζόμασταν για τι; Για τι είδους στρατιωτική επιχείρηση; Μια περιορισμένη επιχείρηση στα ανατολικά; Ενα στρατηγικό χτύπημα στο Κίεβο;»

«Ξέραμε ότι θα γίνει εισβολή, είχαμε πληροφόρηση», λέει ο Στόλτενμπεργκ. «Φυσικά, μέχρι να σηκωθούν τα αεροπλάνα και να βγουν τα τεθωρακισμένα και να προελάσουν οι στρατιώτες, μπορείς πάντα να αλλάξεις τα σχέδιά σου. Ομως, όσο πλησίαζε η 24η Φεβρουαρίου, τόσο πιο προφανές γινόταν».

«Ημασταν προετοιμασμένοι», συμπληρώνει. «Ξέραμε ακριβώς τι πρέπει να κάνουμε». «Μπορεί να σοκάρεσαι από μια τέτοια εισβολή», καταλήγει, «αλλά δεν μπορείς να αιφνιδιάζεσαι».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News