Τα εφημερόπτερα, που έχουν πάρει το όνομά τους από το αρχαιοελληνικό «εφήμερον», είναι μια αρχέγονη τάξη εντόμων με την πιο σύντομη ζωή από κάθε άλλον ον. Από την εκκόλαψη μέχρι το ζευγάρωμα και τον θάνατό τους από εξάντληση χρειάζονται μόλις μερικές ώρες.

Ο Τζο Σιουτ αντιπαραθέτει στην Telegraph αυτόν τον πιο σύντομο κύκλο ζωής με εκείνον του 96χρονου άνδρα που πλέει σε μια βάρκα στη μέση του ποταμού Εϊβον στο Γουίλτσαϊρ της Αγγλίας παρακολουθώντας τα έντομα που αναδύονται από το νερό.

Ο σερ Ντέιβιντ Ατένμπορο, ντυμένος με μπλε λινό πουκάμισο και γκρι παντελόνι, έχει το σενάριό του στην τσέπη. Είναι μια μέρα όμορφη, χωρίς σύννεφα, και στον αφρό του νερού στροβιλίζονται σμαραγδί νεροκαραβίδες που τις καταδιώκουν καφετιές πέστροφες. Παρά την τέλεια ηρεμία, τα ατίθασα μαλλιά του Ατένμπορο έχουν ανακατευτεί. «Χτενιστείτε στα γρήγορα, παρακαλώ, Ντέιβιντ», ακούγεται μια φωνή από το κινηματογραφικό συνεργείο που στέκεται στην όχθη του ποταμού μαζί με την κόρη του Σούζαν, η οποία τον παρακολουθεί από μακριά.

Φέτος συμπληρώνονται 69 χρόνια από την πρώτη εμφάνιση του Ντέιβιντ Ατένμπορο στις οθόνες μας. Ξεκίνησε στο BBC το 1952 και δύο χρόνια αργότερα εμφανίστηκε ως παρουσιαστής στη σειρά «Zoo Quest». Το 1979 ξεκίνησε ένα εντελώς νέο είδος, γράφοντας και παρουσιάζοντας τη σειρά-ορόσημο των 13 επεισοδίων «Life on Earth», για να ακολουθήσουν οι εμβληματικές σειρές «Trials of Life», «Blue Planet» και «Planet Earth».

Μετά την ομιλία του προς τους παγκόσμιους ηγέτες στη διάσκεψη Cop26 για το Κλίμα στη Γλασκώβη, τον Νοέμβριο του 2021, όπου κάλεσε τους παρευρισκομένους να «παρακινούνται από την ελπίδα και όχι από τον φόβο», ο Ατένμπορο ομολόγησε σε φίλους του ότι σχεδίαζε να αποσυρθεί από τη δημόσια ζωή. Θα συνέχιζε να είναι ο αφηγητής σε ταινίες Φυσικής Ιστορίας για όσο καιρό του το ζητούσαν, αλλά η εμφάνισή του στη Γλασκώβη θα ήταν η τελευταία του.

Τον περασμένο Ιανουάριο, όμως, ένας παλιός φίλος τηλεφώνησε στο σπίτι του Ρίτσμοντ, όπου ζει ο Ατενμπορο μαζί με τη Σούζαν. Ο μακροχρόνιος συνεργάτης του και συνιδρυτής της Silverback Films, Αλαστερ Φόδεργκιλ, ο οποίος τα τελευταία 40 χρόνια ήταν παραγωγός ή σκηνοθέτης πολλών από τα πιο διάσημα προγράμματα του Ατένμπορο, είχε μια νέα πρόταση: να επιστρέψει στους δρόμους για να παρουσιάσει τη νέα σειρά Φυσικής Ιστορίας του BBC «Wild Isles», ένα μεγαλεπίβολο ντοκιμαντέρ σε πέντε μέρη, αφιερωμένο στη φύση της Βρετανίας και της Ιρλανδίας.

Ο Ατένμπορο είχε ήδη συμφωνήσει να αφηγηθεί τη σειρά, λέει ο 62χρονος Φόδεργκιλ, αλλά κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων έγινε φανερό ότι τον χρειάζονταν και στην κάμερα: «Του είπα ότι ήθελα να εμφανιστεί, γιατί τα πράγματα που λέει είναι πολύ προσωπικά» θυμάται. «Για μένα, ο Ντέιβιντ ήταν απολύτως απαραίτητος» τονίζει στην Telegraph.

Και τον έπεισε. Ο Ντέιβιντ Ατένμπορο συμφώνησε να ακολουθήσει τα κινηματογραφικά συνεργεία σε διάφορες περιοχές της Βρετανίας, άρχισε μάλιστα να προπονείται στο σπίτι του για να βεβαιωθεί ότι θα ήταν αρκετά ικανός να αντεπεξέλθει (κυρίως ανεβοκατεβαίνοντας τις σκάλες, ώστε να ενισχύσει τη δύναμη των ποδιών του).

Την ημέρα που ο Τζο Σιουτ της Telegraph τον συνάντησε στο Γουίλτσαϊρ για την πρώτη και μοναδική του συνέντευξη σε εφημερίδα για τη σειρά, ο εμβληματικός βρετανός παρουσιαστής και ιστορικός είχε ξυπνήσει από τις 4 τα χαράματα και είχαν ήδη προηγηθεί τα γυρίσματα στο Ολντ Χάρι Ροκς, στον Κόλπο του Στάντλαντ, στο Ντόρσετ.

Στα 96 του σήμερα, ο Ατένμπορο έχει δυο τεχνητά γόνατα και έναν βηματοδότη. «Είμαι φανταστικά τυχερός» λέει. «Δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι είναι αλήθεια. Στο μέσο των 90 εξακολουθώ να είμαι τόσο δραστήριος όσο ήμουν στα 60 ή ακόμα και στα 30 μου. Είναι εκπληκτικό το ότι μπορεί κανείς να συνεχίζει».

Εξω, στην όχθη του ποταμού, ανάμεσα στους παλιούς συντρόφους του, βρίσκεται ξεκάθαρα στο στοιχείο του. «Είστε σίγουροι ότι είναι ασφαλής;» αστειεύεται όταν του δείχνουν για πρώτη φορά μια βάρκα 30 χρόνων παλιά. Οταν έρχεται η στιγμή να πει τα λόγια του, ο Ατένμπορο ρίχνει μια γρήγορη ματιά στο σενάριο και μετά μιλάει κατευθείαν στον φακό με αυτή την καθαρή φωνή-σήμα κατατεθέν του, που έχει γοητεύσει εκατομμύρια ανθρώπους σε όλον τον κόσμο.

Καθώς εκείνος αφηγείται το σύντομο κείμενο για τη σημασία της οικολογίας του γλυκού νερού και τη συγκλονιστική κατάσταση των πληγωμένων ποταμών της Βρετανίας, ο Φόδεργκιλ κουνάει τα χέρια του σαν μαέστρος και ψιθυρίζει τις λέξεις που αναβοσβήνουν στην οθόνη του. Οταν τελειώνει, ο σκηνοθέτης χτυπάει θριαμβευτικά στον αέρα. «Λοιπόν», λέει ο Ατένμπορο χαμογελώντας στο συνεργείο, «αν αυτό δεν ήταν ποίηση, τότε δεν ξέρω τι είναι».

Μετά, κάθονται σε καρέκλες του κάμπινγκ δίπλα στο ποτάμι πίνοντας τσάι και τρώγοντας σάντουιτς με τυρί. Και ο Ατένμπορο μιλάει στον Σιουτ γι’ αυτή τη νέα σειρά, που για πρώτη φορά  σε ολόκληρη την 72χρονη καριέρα του στο BBC τού δίνει την ευκαιρία να επικεντρωθεί αποκλειστικά στη βρετανική φύση.

Φαίνεται περίεργο, δεδομένου ότι υπήρξε ο αδιαμφισβήτητα κορυφαίος ραδιοτηλεοπτικός παρουσιαστής Φυσικής Ιστορίας της χώρας του· όπως λέει όμως, νωρίς στην καριέρα του πιέστηκε να συνάψει συμφωνία με το BBC ότι θα εστίαζε την προσοχή του μόνο στην παγκόσμια άγρια ζωή, ενώ οτιδήποτε εντός του Ηνωμένου Βασιλείου θα παραγόταν από τη Μονάδα Φυσικής Ιστορίας, που ιδρύθηκε στο Μπρίστολ το 1957.

«Συμφωνήθηκε ότι εγώ δεν θα ασχολιόμουν καθόλου με τη βρετανική Φυσική Ιστορία. Αντίθετα, θα πήγαινα στην Αφρική, στη Νότια Αμερική κ.α. Και έμεινα σε αυτό μέχρι πολύ πρόσφατα» λέει στην αποκλειστική συνέντευξή του στην Telegraph. Ο Ατένμπορο έχει αντιμετωπίσει κριτική για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις ορισμένων από τις σειρές του· τώρα, παραδέχεται ότι έχει μετανιώσει· θα ήθελε να είχε αγνοήσει εκείνη τη συμφωνία, λέει, και να είχε επικεντρωθεί περισσότερο στη βρετανική άγρια ζωή.

Μήπως, καθώς μεγαλώνει, τα βρετανικά τοπία σημαίνουν κατά κάποιον τρόπο περισσότερα για αυτόν από τις πιο εξωτικές τοποθεσίες που έχει επισκεφθεί; «Προφανώς ναι, γιατί είναι το πρώτο τοπίο που κατάλαβα» απαντά. «Είναι ένα συνεχές νήμα στη ζωή μου. Πήγα στη Σιέρα Λεόνε το 1954, ήταν το πρώτο μου ταξίδι στο εξωτερικό και μου έμεινε αξέχαστο, αλλά δεν έχω ξαναπάει» θυμάται. «Αυτό, όμως, ήταν πάντα εκεί» λέει μετά, δείχνοντας το ποτάμι με τα ασβεστολιθικά πετρώματα που περιτριγυρίζεται από σκλήθρες και ιτιές.

Δυστυχώς, τα τοπία που έχουν εκθρέψει το ενδιαφέρον του Ατένμπορο για τη Φυσική Ιστορία έχουν πλέον καταστραφεί. Τα αρχαία λιβάδια που εξερευνούσε όταν ήταν παιδί στο Λέστερσιρ, όπου μεγάλωσε –ο πατέρας του ήταν διευθυντής στο πανεπιστήμιο του Λέστερ– έχουν πλέον εξαφανιστεί κατά 97% σε ολόκληρη τη χώρα. Τα ασβεστολιθικά ποτάμια (Το 85% από τα 260 που υπάρχουν στη Γη διασχίζουν την αγγλική ύπαιθρο) υποφέρουν τώρα από ένα κοκτέιλ λυμάτων, χημικής ρύπανσης και γεωργικής απορροής. Μια έκθεση που δημοσιεύθηκε πέρυσι από την Επιτροπή Περιβαλλοντικού Ελέγχου του Κοινοβουλίου διαπίστωσε ότι δεν υπάρχει ούτε ένα ποτάμι στην Αγγλία χωρίς ρύπανση. Εν τω μεταξύ, δέντρα και θάμνοι που σχημάτιζαν φυσικούς φράχτες (ζωτικής σημασίας, που συχνά ήταν αρχαίοι διάδρομοι άγριας ζωής) μήκους περίπου 200.000 χλμ. εκριζώθηκαν μετά το 1950.

Αυτές οι αλλαγές οφείλονται κυρίως στη μεταπολεμική τάση για μεγαλύτερη παραγωγή τροφίμων και τις ολοένα πιο εντατικές γεωργικές εργασίες, που οδήγησε σε μια απότομη καταστροφή του φυσικού κόσμου. Τα πουλιά στις αγροτικές περιοχές έχουν μειωθεί κατά περίπου 55% τα τελευταία 50 χρόνια, ενώ ο αριθμός των ασπόνδυλων σε ολόκληρη τη Βρετανία έχει μειωθεί κατά 64% από το 2004.

«Η ηλικία του Ντέιβιντ του επιτρέπει να έχει αυτή την οπτική» εξηγεί ο Φόδεργκιλ. «Στη διάρκεια της ζωής του, το Ηνωμένο Βασίλειο σφαγιάστηκε. Τα στοιχεία είναι τρομακτικά. Μπορούμε να τα θέσουμε σε μια αφήγηση, αλλά αν τα λέει ο Ντέιβιντ στην κάμερα έχει πολύ μεγαλύτερη απήχηση».

Η σειρά εμβαθύνει επίσης στην προσωπική σύνδεση του Ατένμπορο με το βρετανικό τοπίο. Ενα γύρισμα, για παράδειγμα, έγινε στο σημείο όπου βρίσκεται το αγαπημένο του δέντρο, μια αρχαία βελανιδιά στο Ρίτσμοντ Παρκ κοντά στο σπίτι του, που τη γνωρίζει εδώ και 70 χρόνια και όπου ο ίδιος και η σύζυγός του Τζέιν (πέθανε το 1997) πήγαιναν με τα παιδιά τους, Σούζαν και Ρόμπερτ, όταν ήταν μικρά.

«Είναι το τέλειο δέντρο» λέει ο Ατένμπορο. «Ξεχωρίζει ελαφρώς από όλα τα υπόλοιπα και είναι σίγουρα 700 ετών. Εχει δει πολλά». Μερικές φορές, μετά από καταιγίδες, λέει, περνάει με το αυτοκίνητο για να ελέγξει την αρχαία βελανιδιά.

Κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων επισκέφθηκε επίσης το ουαλικό νησί Σκόμερ, όπου κάθε καλοκαίρι φτάνουν 40.000 φρατέρκουλες (puffins). Αυτά τα πουλιά, λέει, του θυμίζουν οικογενειακές διακοπές στο Ανγκλεσι (το μεγαλύτερο νησί της Ουαλίας) όταν ήταν οκτώ ετών. Το Σκόμερ τού φέρνει επίσης αναμνήσεις από την εποχή της διετούς θητείας του στο Πολεμικό Ναυτικό, το 1947. Ο Ατένμπορο θυμάται ότι η πρώτη του απόσπαση ήταν κοντά στο Σκόμερ· και αστειεύεται λέγοντας ότι, αντί για τη στρατιωτική ζωή, προτιμούσε «τους περιπάτους στη φύση με τους τρυποφράκτες».

Ωστόσο, οι αναμνήσεις δεν ήταν το κίνητρό του για τη νέα σειρά: «Το παρόν είναι πολύ πιο ισχυρό από το παρελθόν» επιμένει ο Ατένμπορο. Αυτή η φιλοσοφική θέση μάλλον στηρίζει και τη μακροζωία του, γράφει ο Τζο Σιουτ στην Telegraph. Για πολλούς θεωρείται πλέον ο τελευταίος της γενιάς του, αλλά εξακολουθεί να κοιτάζει αποφασιστικά μπροστά: «Αυτό είναι το θέμα με την άγρια ζωή» λέει. «Αναγεννάται συνεχώς».

Ο Φόδεργκιλ πούλησε τη σειρά στο BBC πριν από πέντε χρόνια με την προϋπόθεση ότι θα αποκάλυπτε την άγρια ζωή του Ηνωμένου Βασιλείου με άνευ προηγουμένου βάθος και πολυπλοκότητα. Σε 1.631 ημέρες γυρισμάτων έκαναν 200 λήψεις για τα «Wild Isles», 40 ανά επεισόδιο, ενώ κανονικά, για μια σειρά ορόσημο θα ήταν 15. Μεγάλο μέρος των γυρισμάτων έγινε κατά τη διάρκεια του lockdown, οπότε ο Φόδεργκιλ κατάφερε να εξασφαλίσει μερικούς από τους καλύτερους κάμεραμεν, οι οποίοι υπό άλλες συνθήκες θα έλειπαν σε άλλα σημεία της Γης.

Ανάμεσα στις πιο αξιομνημόνευτες σεκάνς είναι το χόμπι του κυνηγιού λιβελλούλας, μιας τεράστιας θηλυκής αράχνης raft σε μέγεθος παλάμης, που χρησιμοποιεί τους κυματισμούς του νερού για να ανιχνεύει το θήραμά της σε μια λιμνούλα του Ντόρσετ, και μικροσκοπικά βατραχάκια που δραπετεύουν από γιγάντιες βδέλλες – εφιαλτικά πλάσματα μήκους 15 εκ., με πέντε μάτια και τρεις σειρές δόντια, που μπορούν να καταπιούν ολόκληρη τη λεία τους μοιράζοντάς τη σε ολόκληρο το μήκος του σώματός τους. Υπάρχουν επίσης εκπληκτικά πλάνα με σολομούς του Ατλαντικού που πηδούν στα ορμητικά νερά της Σκωτίας για να φτάσουν στις περιοχές αναπαραγωγής τους, τα οποία γυρίστηκαν για πρώτη φορά με χρήση υποβρύχιων drones.

Ο κάμεραμαν Γκάβιν Θέρστον, ο οποίος έχει τραβήξει τον Ατένμπορο σε όλα τα επεισόδια της σειράς «Wild Isles», εκτιμά ότι έχει συνεργαστεί μαζί του σε περίπου 20 σειρές. Δουλεύοντας μαζί όλα αυτά τα χρόνια, λέει ότι αυτό που του έχει κάνει τη μεγαλύτερη εντύπωση είναι η ευγένειά του. Ο Θέρστον την αποδίδει στους γονείς του, οι οποίοι πήραν τις εβραίες αδερφές Αϊρίν και Χέλγκα Μπιτζάς από το «Kindertransport» (ήταν η μεγαλύτερη επιχείρηση μεταφοράς και διάσωσης εβραιόπουλων από τη Γερμανία, την Αυστρία, την Τσεχοσλοβακία και την Πολωνία κυρίως, προς τη Μεγάλη Βρετανία) λίγο πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα κορίτσια πέρασαν επτά χρόνια με την οικογένεια και ο Ατένμπορο λέει ότι έκτοτε τις θεωρούσε αδερφές του.

«Είναι απλώς μια ένδειξη για το πώς ήταν οι γονείς του και πολλά από αυτά έχουν κολλήσει πάνω του» λέει ο Θέρστον. «Αν μπορούσα να κρατήσω κάτι από τον χρόνο μου με τον Ντέιβιντ, θα ήταν το πώς συμπεριφέρεται στους ανθρώπους – και αυτό εξαρτάται από το πώς συμπεριφέρεσαι στα ζώα ή στη φύση».

Ο Θέρστον δηλώνει έκπληκτος από την ανθεκτικότητά του στα γυρίσματα. Στο Σκόμερ, για παράδειγμα, έπρεπε να περάσει από μια κινούμενη βάρκα σε μια προβλήτα, να ανεβεί 87 σκαλοπάτια, να διασχίσει το νησί με τα πόδια και να καθίσει δίπλα σε λαγούμια για αρκετές ώρες, περιμένοντας να εμφανιστούν οι φρατέρκουλες. «Και το έκανε!» λέει με θαυμασμό.

Γυρίζοντας τη σειρά, το συνεργείο βίωσε, εξάλλου, την τεράστια στοργή του κοινού για τον Ατένμπορο, όπου και αν βρισκόταν. Τα ξενοδοχεία έμεναν ανοιχτά μέχρι αργά για να τους ετοιμάσουν φαγητό μετά το γύρισμα και τα φέρι οργάνωναν ιδιωτικά δρομολόγια προς το Σκόμερ. Στις όχθες του Εϊβον αγρότες τους έστελναν κέικ με λεμόνι, το οποίο ο Ατένμπορο δεχόταν με μεγάλη χαρά. Ενας ξυλοκόπος συμφώνησε να σταματήσει να δουλεύει με το αλυσοπρίονό του κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, αξιώνοντας μόνο να πει ένα γεια στον θρυλικό παρουσιαστή της άγριας ζωής (ο Ατένμπορο, φυσικά, δέχτηκε με ευγένεια).

Ολα αυτά τα χρόνια της συνεργασίας τους, εξάλλου, ο Φόδεργκιλ  λέει ότι δεν τον έχει δει ποτέ να χάνει την ψυχραιμία του. Αν και, προσθέτει, «ξέρεις πότε έχεις κάνει κάτι λάθος». Ο Θέρστον είχε δεχθεί στο παρελθόν μια σιωπηλή επίπληξη από τον Ατένμπορο: «Εχω νιώσει την οργή του πανίσχυρου Ντέιβιντ. Οταν σου ρίχνει αυτό το βλέμμα, κυριολεκτικά συρρικνώνεσαι. Μια ματιά αρκεί. Τότε, απλά ξέρεις» λέει στην Telegraph.

Ο Φόδεργκιλ πιστεύει, τέλος, ότι το σενάριο είναι μια από τις πιο θεμελιώδεις και παραγνωρισμένες πτυχές της επιτυχίας οποιασδήποτε σειράς του Ατένμπορο. «Ενα από τα πράγματα που κάνει ο Ντέιβιντ είναι ότι συμβάλλει πολύ σημαντικά στην ποιότητα της αφήγησης» λέει.

Το «Wild Isles παλεύει να ισορροπήσει την ψυχαγωγία με ένα έντονο μήνυμα διατήρησης. Η εξαφάνιση της άγριας ζωής στο Ηνωμένο Βασίλειο (βρίσκεται στο χαμηλότερο 10% παγκοσμίως για τη βιοποικιλότητα) τονίζεται καθ’ όλη τη διάρκεια της σειράς, ενώ η τελευταία αφήγηση του Ατένμπορο είναι κάτι σαν κάλεσμα στα όπλα. Το World Wildlife Fund και το RSPB είναι συμπαραγωγοί της σειράς και μαζί με το National Trust ξεκινούν μια εκστρατεία ενημέρωσης του κοινού, συμπεριλαμβανομένων των σχολείων.

Ο Ατένμπορο αποδέχεται ότι η παρακμή της φύσης έχει λάβει χώρα υπό το βλέμμα της γενιάς του, αλλά εντοπίζει μια σημαντική αλλαγή: «Τα πράγματα έχουν αλλάξει» λέει στη συνέντευξή του στην Telegraph. «Δεν θα προσπαθήσω να διαγνώσω ποια είναι η δυναμική, αλλά είναι ριζικά διαφορετική από τη δεκαετία του 1950». Το βλέπει περισσότερο στα γράμματα που του στέλνουν παιδιά, έως και 50 την ημέρα: «Γράφουν για αληθινά πράγματα. Πόσο αηδιασμένα ήταν όταν περπάτησαν με τη μαμά τους στην παραλία και μάζεψαν έναν σάκο με πλαστικά».

Μέρος αυτής της αυξανόμενης ευαισθητοποίησης την πιστώνει στους δασκάλους. Πριν πεθάνει η γυναίκα του Ατένμπορο, η κόρη τους εργαζόταν ως διευθύντρια σε δημοτικό σχολείο, αλλά τα παράτησε για να τον βοηθήσει να διαχειριστεί τις υποθέσεις του. «Ξέρω πολύ καλά ότι οι δάσκαλοι στα δημοτικά σχολεία κάνουν φανταστική δουλειά» λέει. «Εδωσαν το μήνυμα. Διδάξτε κάτι σε ένα πεντάχρονο και θα το κρατήσει για μια ζωή».

Οποιαδήποτε συνομιλία με τον Ατένμπορο πρέπει αναπόφευκτα να συμπεριλάβει το τέλος. Ο Σιουτ τον ρώτησε για πρώτη φορά για τη συνταξιοδότηση πριν από έξι χρόνια, γύρω στα 90ά γενέθλιά του. Εκτοτε, η απάντησή του παραμένει σταθερά η ίδια: θα συνεχίσει να αφηγείται μέχρι να του ζητηθεί να μην το κάνει.

Ο Φόδεργκιλ βομβαρδίζεται επίσης συνεχώς με την ίδια ερώτηση: «Αυτό που μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα είναι ότι θα συνεχίσει να αφηγείται για όσο μπορεί. Αλλά νομίζω ότι αυτή θα είναι η τελευταία σειρά που θα παρουσιάσει» παρατηρεί.

Αναπόφευκτα, κάποια στιγμή θα έρθει το τέλος. Οπως τα εξαντλημένα εφημερόπτερα του ποταμού ή η αιωνόβια βελανιδιά του Ρίτσμοντ, τα πάντα στη φύση έχουν το τέλος τους. Ο Σιουτ ρωτάει τον Φόδεργκιλ αν θα του λείψει η συνεργασία με τον άνθρωπο που έχει κυριαρχήσει τόσο πολύ στην καριέρα του. Διστάζει. «Ναι, θα μου λείψει» λέει τελικά. «Πάρα πάρα πολύ»…

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News