«Καλύτερα να προσέχεις/ Καλύτερα να μην κλαις/ Καλύτερα να μην κατσουφιάζεις/ Θα σου πω γιατί/ Ο Αϊ Βασίλης έρχεται στην πόλη

Κάνει μια λίστα/ Και την ελέγχει δύο φορές/ Θα βρει ποιος είναι άτακτος και (ποιος) καλός

Σε βλέπει όταν κοιμάσαι/ Ξέρει πότε ξυπνάς/ Ξέρει αν ήσουν κακός ή καλός/ Γι’ αυτό να είσαι καλός, για όνομα του Θεού!/ Ο Αϊ Βασίλης έρχεται στην πόλη».

Ποιος δεν γνωρίζει το αγαπημένο τραγουδάκι για τον Αγιο Νικόλαο –για τους άλλους–, τον Αγιο Βασίλη για εμάς; (Πολλοί το έχουν τραγουδήσει, αλλά ίσως η πιο εμβληματική εκτέλεση είναι του Μπρους Σπρίνγκστιν, ακούστε την άλλη μία φορά).

Ποιος δεν θυμάται τα παιδικά του Χριστούγεννα και το παραμύθι του Αγίου από την Καισάρεια, που εν τω μεταξύ γέρασε, εγκαταστάθηκε στο Ροβανιέμι, έβαλε κάμποσα κιλά και κόκκινη στολή σε χαρούμενο κοντράστ με τη λευκή γενειάδα του, και κάνει τον γύρο του κόσμου με το έλκηθρό του για να μοιράσει εγκαίρως τα δώρα στα πιτσιρίκια; Ποιος δεν έχει δει τη λάμψη της μαγείας στα αθώα μάτια των παιδιών που τον περιμένουν με λαχτάρα;

Δεν είναι όμως τόσο απλά τα πράγματα για τους σύγχρονους γονείς. Ο δημοσιογράφος του BBC  Νταν Τζον το γράφει ξεκάθαρα: Κατασκευάζοντας τον δικό του μύθο του Αγιου Βασίλη για την τρίχρονη κορούλα του, δεν μπορεί παρά να νιώσει την ενοχή να του τσιμπάει την καρδιά. Μήπως η τροφοδότηση της πίστης της με όλη αυτή την εορταστική μαγεία θα μπορούσε με κάποιο τρόπο να υπονομεύσει την εμπιστοσύνη της; αναρωτιέται ο βρετανός δημοσιογράφος.

Σε στιγμές εκνευρισμού, γράφει, πιάνει τον εαυτό του να επικαλείται την απειλή της «λίστας με τις αταξίες» και βλέπει μια ξαφνική λάμψη φόβου στο πρόσωπό της. Και αναρωτιέται τι είδους Αγιο Βασίλη θέλει να δημιουργήσει για την κόρη του και, για να είναι ειλικρινής, αν θα έπρεπε καν να το κάνει.

Ο σύγχρονος κόσμος έχει απογυμνωθεί σε μεγάλο βαθμό από τη μαγεία του· το συναρπαστικό όμως είναι ότι η πίστη στον Αγιο Βασίλη παραμένει σταθερή. Το 1978, μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο American Journal of Orthopsychiatry διαπίστωνε ότι το 85% των τετράχρονων παιδιών πίστευαν στην ύπαρξη του Αγιου Βασίλη. Περισσότερα από 25 χρόνια  αργότερα, σύμφωνα με μια  έρευνα του 2011, που δημοσιεύθηκε στο Journal of Cognition and Development, τα πεντάχρονα παιδιά, σε ποσοστό 83%, ισχυρίζονταν ότι πίστευαν αληθινά σε αυτόν. Ταυτόχρονα, το Google Trends δείχνει ότι τα ίχνη αναζήτησης της φράσης «is Santa real» («είναι αληθινός ο Αϊ Βασίλης») αυξάνονται κάθε Δεκέμβριο –κάτι όχι και τόσο περίεργο–, ενώ στο Instagram, το hashtag #Santa μετράει 16.382.585 δημοσιεύσεις.

 

Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.

 

Η δημοσίευση κοινοποιήθηκε από το χρήστη Christmas Memories (@christmastime.memories)

Στο Instagram το hashtag #Santa μετράει 16.382.585 δημοσιεύσεις

Τα πολιτιστικά στοιχεία σχετικά με την ύπαρξη του Αγιου Βασίλη διαρκώς συσσωρεύονται, γράφει στο BBC ο Νταν Τζον. Ο χαρούμενος άγιος συμμετέχει σε κάθε χριστουγεννιάτικη τηλεοπτική εκπομπή και ταινία, έχει κατασκηνώσει σε κάθε εμπορικό κέντρο, και κάθε χρόνο η Διοίκηση Αεροδιαστημικής Αμυνας της Βόρειας Αμερικής (NORAD) επιτρέπει στο κοινό την παραμονή των Χριστουγέννων να παρακολουθήσει το ταξίδι του Αγιου Βασίλη. O Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, εξάλλου, για να καθησυχάσει τα παιδιά το 2020, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, εξέδωσε μια ανακοίνωση δηλώνοντας ότι ο Αγιος Βασίλης είχε «ανοσία» στην Covid 19.

Το «Ψέμα του Αϊ Βασίλη»

Sτο βιβλίο του «The Myths That Stole Christmas», ο Ντέιβιντ Κάιλ Τζόνσον, καθηγητής Φιλοσοφίας στο King’s College της Πενσυλβάνια, «βαφτίζει» τις προσπάθειες των γονέων –και της κοινωνίας γενικότερα– να δημιουργεί φαινομενικώς… αδιάψευστα στοιχεία για την ύπαρξη του Αγιου Βασίλη, «Ψέμα του Αϊ Βασίλη».

«Οταν λέω “Ψέμα του Αϊ Βασίλη” δεν αναφέρομαι σε ολόκληρο τον μύθο του, αλλά σε μια συγκεκριμένη πρακτική: οι γονείς ξεγελούν τα παιδιά τους, ώστε να πιστέψουν πως ο Αγιος Βασίλης είναι όντως υπαρκτός» λέει ο Τζόνσον. Υπογραμμίζει πώς δεν ζητάμε από τα παιδιά απλώς να φανταστούν τον Αγιο Βασίλη, αλλά να πιστέψουν ότι υπάρχει πραγματικά. Και θεωρεί επιβλαβή αυτή την έμφαση στην πίστη, εις βάρος της φαντασίας.

«Πιστεύω απολύτως ότι μπορεί να διαβρώσει την εμπιστοσύνη ανάμεσα στον γονέα και το παιδί του, αλλά νομίζω ότι ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι τα μαθήματα κατά της κριτικής σκέψης που διδάσκει», παρατηρεί ο αμερικανός καθηγητής Φιλοσοφίας. «Οι γονείς που είναι ιδιαίτερα αφοσιωμένοι στο “ψέμα του Αϊ Βασίλη” θα επιδοθούν σε άθλους παραφροσύνης προκειμένου να εξασφαλίσουν ότι τα παιδιά τους θα συνεχίσουν να πιστεύουν», σημειώνει.

Για τον Τζόνσον, η δημιουργία ψευδών αποδεικτικών στοιχείων και η προσπάθεια να πείσεις ένα παιδί ότι κάποια κακά στοιχεία είναι στην πραγματικότητα καλά, υπονομεύει την κριτική σκέψη, την οποία θα έπρεπε να διδάσκουμε στα παιδιά, ειδικά σε μια εποχή ψευδών ειδήσεων (fake news), θεωριών συνωμοσίας και άρνησης της επιστήμης. «Το “Ψέμα του Αϊ Βασίλη” αποτελεί μέρος μιας μεθόδου ανατροφής που ενθαρρύνει τους ανθρώπους να πιστεύουν σε κάτι απλώς και μόνο λόγω της ψυχολογικής ανταμοιβής τους από αυτή την πίστη», επισημαίνει ο Τζόνσον, τονίζοντας ότι «είναι πολύ κακό για την κοινωνία γενικά».

Ωστόσο, ορισμένοι ειδικοί υποστηρίζουν πως η πίστη στον Αγιο Βασίλη μπορεί στην πραγματικότητα να ενθαρρύνει την κριτική σκέψη στα παιδιά. Εξαρτάται από το πώς οι γονείς τους υποστηρίζουν τη διαδικασία της τελικής αποκάλυψης και αποδοχής της αλήθειας. Η Σίντι Σάιμπ, καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Ithaca College της Νέας Υόρκης και ειδικός του Γραμματισμού στα ψηφιακά μέσα, ερευνά την πίστη των παιδιών στον Αγιο Βασίλη από τη δεκαετία του 1980. Εχει κάνει έρευνα σε τρεις διαφορετικές χρονικές περιόδους και βρήκε εκπληκτικά συνεπή αποτελέσματα κάθε φορά.

«Τα παιδιά αρχίζουν να κάνουν ερωτήσεις γύρω στα τέσσερα ή πέντε και αρχίζουν να έχουν αμφιβολίες γύρω στην ηλικία των έξι ετών» λέει η Σάιμπ. Σε κάθε της έρευνα διαπίστωνε το ίδιο πράγμα: τα παιδιά έπαυαν να πιστεύουν στον Αγιο Βασίλη μεταξύ επτά και οκτώ ετών. Και αυτό δεν γινόταν ξαφνικά: «Διαπίστωσα ότι αυτή η διαδικασία διαρκούσε περίπου δύο χρόνια».

Η αμερικανίδα καθηγήτρια Ψυχολογίας εξηγεί στο BBC ότι τα παιδιά οικοδομούν σταδιακά την κατανόηση και τη γνώση τους για τον κόσμο: «Αρχίζουν να ωριμάζουν γνωστικά, οπότε πλέον η ιστορία δεν έχει λογική και η μαγεία δεν είναι η απάντηση. Μετά αρχίζουν να συλλέγουν στοιχεία» λέει.

Μαγεία με μέτρο

Σε αυτό το στάδιο, η Σίντι Σάιμπ προτείνει στους γονείς να καθοδηγούνται από τα παιδιά τους, ώστε να τα βοηθήσουν να αναπτύξουν δεξιότητες κριτικής σκέψης: «Λειτουργούν ως μικροί επιστήμονες, δοκιμάζουν υποθέσεις και συλλέγουν δεδομένα για να καταλάβουν τι είναι αλήθεια και τι όχι». Οι γονείς μπορούν να τα ενθαρρύνουν κάνοντας προσεκτικές ερωτήσεις, όπως «Τι πιστεύεις; Πώς θα μπορούσαμε πραγματικά να μάθουμε; Γιατί πιστεύεις ότι οι άνθρωποι το κάνουν αυτό;».

Μια συνάδελφος του δημοσιογράφου Νταν Τζον ήταν γύρω στα επτά όταν ανακάλυψε στοιχεία που οδήγησαν στο τέλος της πίστης της στον Αγιο Βασίλη: «Αναγνώρισα τη γραφή της μαμάς μου στην κάρτα και σοκαρίστηκα εντελώς!», του είπε. Ωστόσο, δεν θυμάται να ένιωσε πληγωμένη ή προδομένη. Η ανακάλυψη, μάλλον «με έκανε να νιώσω μεγάλη και ότι κατάλαβα κάτι για τον κόσμο» λέει. «Λες [στα παιδιά] ότι τα δώρα που παίρνουν εξαρτώνται από την καλοσύνη τους. Ακούγεται σκληρό σε έναν κόσμο με τόσες ανισότητες»

Η εμπειρία της συμφωνεί με έρευνα που δημοσιεύθηκε στο Child Psychology and Human Development, σύμφωνα με την οποία τα παιδιά ανακαλύπτουν την αλήθεια για τον Αγιο Βασίλη μόνα τους, στην ηλικία των επτά ετών, και αναφέρουν «κυρίως θετικές» αντιδράσεις. Ωστόσο, η μελέτη έδειξε ότι, αντίθετα, οι γονείς νιώθουν «κυρίως λυπημένοι» από την ανακάλυψη του παιδιού τους.

Εδώ βρίσκεται το μείζον ζήτημα, τόσο για τον Ντέιβιντ Κάιλ Τζόνσον όσο και για την Σίντι Σάιμπ: Δεν είναι τα παιδιά, αλλά οι γονείς τους που δεν θέλουν να απαρνηθούν τον Αγιο Βασίλη. Η Σάιμπ περιγράφει ότι στις δεκαετίες της έρευνάς της, τις μόνες φορές που είδε την πίστη στον Αγιο Βασίλη να γίνεται «προβληματική», ήταν όταν οι γονείς συνέχιζαν να διαιωνίζουν την πεποίθηση για την ύπαρξή του και μετά από το χρονικό σημείο που το παιδί ήταν έτοιμο για να μάθει την αλήθεια.

Αφενός, οι γονείς αισθάνονται ότι αυτός είναι ένας τρόπος να εμποδίσουν τα παιδιά τους να μεγαλώσουν πολύ γρήγορα, να προστατεύσουν, κατά κάποιον τρόπο, ένα κομμάτι της αθωότητάς τους. Από την άλλη, για πολλούς γονείς, ο Αγιος Βασίλης είναι ένας γρήγορος τρόπος διαχείρισης της παιδικής συμπεριφοράς, με τη βοήθεια της περιβόητης «λίστας με τις αταξίες», γράφει στο BBC ο  Τζον.

Για κάποιους, ανάμεσά τους και ο Νταν Τζον, αυτό ήταν πάντα το πιο άβολο μέρος του μύθου του Αϊ Βασίλη: ένα είδος εορταστικού Big Brother, ένα μάτι που βλέπει τα πάντα και κρίνει διαρκώς τη συμπεριφορά σου ως «άτακτη» ή «καλή».

Ωστόσο, «για πολλά παιδιά, ο Αγιος Βασίλης μπορεί να είναι μια τρομακτική φιγούρα. Η ιδέα ότι σε παρακολουθεί όλη την ώρα μπορεί να είναι πολύ τρομακτική» παρατηρεί η Ρέιτσελ Αντριου, κλινική ψυχολόγος ειδικευμένη στην παιδική και οικογενειακή ψυχολογία. Πιστεύει ότι η χρήση της «λίστας με τις αταξίες» του Αϊ Βασίλη ως εργαλείο διαχείρισης συμπεριφοράς είναι εσφαλμένη με πολλούς τρόπους και θεωρεί εντελώς απίθανο «να ενθαρρύνει τη θετική συμπεριφορά στα παιδιά μας». Ο τρόπος με τον οποίο οι γονείς χρησιμοποιούν τον Αγιο Βασίλη ως μέθοδο πειθαρχίας είναι πολύ ασαφής: τα παιδιά δεν καταλαβαίνουν τι πραγματικά τους ζητάμε και τα χρονικά πλαίσια είναι συχνά τόσο μεγάλα, ώστε καταντά ανέφικτο.

Ενα ζήτημα είναι πως η πειθαρχία δεν προέρχεται από τον γονέα. Την αναλαμβάνει κάποιος που βρίσκεται εκτός της οικογένειας» λέει η Αντριου. Προκύπτει, λοιπόν, το ενδεχόμενο το παιδί να μη βλέπει τον γονιό του ως το άτομο που παρακολουθεί τη συμπεριφορά του ή για το οποίο θα πρέπει να αλλάξει. Η ψυχολόγος θεωρεί πρακτικά ανεφάρμοστη την πανάρχαια απειλή του Αγιου Βασίλη να μη φέρνει παιχνίδια σε άτακτα παιδιά: «Δεν έχω γνωρίσει ακόμα κανένα παιδί που να μην έχει πάρει δώρα εξαιτίας της συμπεριφοράς του. Είναι απίθανο να το κάνει κάποιος γονέας, επομένως είναι και μια κενή απειλή».

Μια άβολη συνέπεια, εξάλλου, είναι η συνάρτηση του δώρου με τη συμπεριφορά του παιδιού. «Εχουμε πάρα πολλούς τρόπους για να  διαιωνίζουμε την ιδέα ότι οι άνθρωποι παίρνουν αυτό που τους αξίζει» λέει στο BBC ο Φίλιπ Ν. Κοέν, καθηγητής Κοινωνιολογίας στο πανεπιστήμιο του Μέριλαντ, College Park. «Λες [στα παιδιά] ότι τα δώρα που παίρνουν εξαρτώνται από την καλοσύνη τους. Ακούγεται σκληρό σε έναν κόσμο με τόσες ανισότητες».

Ο Κοέν αναρωτιέται τι συμβαίνει όταν η πίστη των παιδιών στον Αγιο Βασίλη διασταυρώνεται με την αυξανόμενη επίγνωσή τους για τις ανισότητες γύρω τους, ειδικά σε μια ηλικία που μπορεί να αναζητούν εξηγήσεις για αυτές: «Υπάρχουν επτάχρονα παιδιά που μπορούν να δουν την ανισότητα παντού γύρω τους, και τα οποία εξακολουθούν να πιστεύουν ότι ο Αγιος Βασίλης σού φέρνει δώρα με βάση την ηθική σου;», αναρωτιέται και προσθέτει ότι «αυτό διδάσκει τα εύπορα παιδιά ότι παίρνουν αυτό που τους αξίζει επειδή είναι καλά, ενώ τα φτωχά παιδιά παίρνουν επίσης αυτό που τους αξίζει, επειδή δεν είναι καλά. Είναι απλώς ένα διαβρωτικό μάθημα».

Η καθηγήτρια Ψυχολογίας Σιντι Σάιμπ θεωρεί ότι ένας τρόπος για να το καταπολεμήσει κανείς είναι να μοιραστεί την ευθύνη του δώρου: «Σε μερικές οικογένειες όλα τα δώρα προέρχονται από τον Αγιο Βασίλη. Πιστεύω ότι αυτό είναι λάθος» λέει. Υποστηρίζει ότι τα παιδιά πρέπει να συμμετέχουν περισσότερο στη διαδικασία της προσφοράς των χριστουγεννιάτικων δώρων: «Να είναι ο Αγιος Βασίλης ένα κομμάτι, αλλά να υπάρχει και κάτι περισσότερο από αυτό· έχει να κάνει με το να δίνεις και να παίρνεις και μπορείς να εμπλέξεις τα παιδιά σε αυτό από πολύ νωρίς».

Η Σάιμπ περιγράφει, μάλιστα, τι συνέβη όταν η κόρη της έπαψε να πιστεύει: «Της είπα, “λοιπόν, τώρα που ξέρεις την αλήθεια, θα γίνεις εσύ Αγιος Βασίλης. Και ξέρεις τι σημαίνει αυτό; Μπορείς να σηκωθείς μέσα στη νύχτα, να βάλεις πράγματα στις κάλτσες. Αλλά θα πρέπει να βεβαιωθείς ότι κανείς δεν θα σε δει, ενώ το δώρο θα πρέπει να είναι κάτι που ξέρεις ότι ο άλλος το θέλει”. Το πρωί των Χριστουγέννων, όταν ξύπνησα, υπήρχαν πράγματα στην κάλτσα μου που δεν τα είχα πάρει εγώ. Ο ενθουσιασμός στο πρόσωπό της επειδή κατάφερε να γίνει Αγιος Βασίλης ήταν θεαματικός!».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News