Είναι μια πολύ ζεστή μέρα του Ιουλίου με το θερμόμετρο να δείχνει 40οC –θερμοκρασία ρεκόρ για το Λονδίνο. Στο Globe, το Θέατρο του Σαίξπηρ, που ξαναχτίστηκε στη δεκαετία του 1990 στις όχθες του Τάμεση (όπως τον λέγαμε εξελληνισμένα) παίζεται ο «Βασιλιάς Λιρ».

Στην 3η πράξη του έργου, ο γερο Λιρ, αποδιωγμένος από τις δύο κόρες του στις οποίες έχει μοιράσει το βασίλειό του, βρίσκεται στην ύπαιθρο με μοναδική συνοδεία τον πιστό του δούκα του Κεντ, που τον ακολουθεί μεταμφιεσμένος για να τον βοηθάει και τον γελωτοποιό του. Την κατάντια του επιτείνει η φύση καθώς ξεσπάει καταιγίδα.

Σε αυτό το σημείο είναι που οι αναλυτές τονίζουν πώς η μεγάλη ποίηση μπορεί να αναπληρώσει τα λιγοστά μέσα που διαθέτει το θέατρο για να αναπαραστήσει την καταιγίδα (στη συγκεκριμένη παράσταση οι βροντές παρουσιάζονταν μέσω κρουστών). Ομως, εκείνη τη μέρα, στο σημείο που ο Λιρ καλεί τη φύση «να πνίξει με ορμή τα πάντα, καλύπτοντας τα καμπαναριά και πνίγοντας τους πετεινούς» και τους ανέμους «να φυσήξουν μέχρι να ραγίσουν τα μάγουλά τους» άρχισε να βρέχει!

Μάλιστα, καθώς το θέατρο έχει ξαναχτιστεί με βάση το αρχικό σχέδιο, (το πρώτο καταστράφηκε από πυρκαγιά το 1613, ξαναχτίστηκε το 1614 και το έκλεισαν το 1642 οι πουριτανοί) έχει στη μέση αίθριο. Σ’ αυτό στέκονται όρθιοι θεατές, μπροστά στη σκηνή. Εκείνη τη μέρα λοιπόν, οι θεατές, όχι μόνο δεν δυσανασχέτησαν που βράχηκαν, αλλά αντίθετα, η βροχή τους ήρθε σαν δώρο από τους ουρανούς, με τη θερμοκρασία των 40ο C.

Πολύ περισσότερο όμως από το ευχάριστο (για τις συγκεκριμένες συνθήκες) shower οι θεατές έζησαν τη σπάνια σύμπτωση, να ταυτίζεται μέσω της βροχής η φυσική πραγματικότητα με την πραγματικότητα της παράστασης του έργου, σε πλήρη αντίθεση με την μπρεχτική αποστασιοποίηση! Ξαφνικά η φύση συνεργάζεται με την τέχνη που μιμείται τη φύση! Μάλιστα, αυτό που βρίσκω πιο ενδιαφέρον σ’ αυτήν την παράσταση είναι ότι η αλληλοδιαπλοκή θεάτρου και πραγματικότητας δεν σταμάτησε σ’ αυτήν τη σπάνια σύμπτωση. Γιατί υπάρχει και η σχέση με την κοινωνία.

Οπως λέει ο ίδιος ο Σαίξπηρ για το θέατρο μέσω του Άμλετ, όταν στην 3η πράξη (2η σκηνή) ο δανός πρίγκηπας λέει στους ηθοποιούς, προετοιμάζοντας μια παράσταση θεάτρου μέσα στο θέατρο, ο σκοπός της δραματικής τέχνης «και παλιά και τώρα ήταν να καθρεφτίζει τη φύση, να δείχνει στην αρετή τα χαρακτηριστικά της, στην κακία την εικόνα της και να εκφράζει το πνεύμα της εποχής και τα σύγχρονα ήθη».

Σ’ αυτήν λοιπόν την παράσταση του «Βασιλιά Λιρ» στο Globe, μία επιπλέον σημαντική ιδιαιτερότητα υπογράμμιζε πώς το θέατρο «εκφράζει το πνεύμα της εποχής και τα σύγχρονα ήθη»: τον ρόλο του βασιλιά Λιρ τον έπαιζε η βραβευμένη ηθοποιός Κάθριν Χάντερ!

Δια-φυλικό παίξιμο ρόλων

Ξέρουμε βέβαια ότι, όπως και στην Αρχαία Ελλάδα, έτσι και στο ελισαβετιανό θέατρο έπαιζαν μόνο άνδρες ηθοποιοί, πράγμα που είχε να κάνει με την κατώτερη θέση της γυναίκας σε εκείνες τις κοινωνίες. Με την πάροδο του χρόνου αυτή η κατάσταση άλλαξε και οι ρόλοι παίζονταν από ηθοποιούς του αντίστοιχου φύλου. Από την άλλη πλευρά, σε πολλές όπερες που γράφτηκαν πριν από το 1800 υπάρχουν αντρικοί ρόλοι που παίζονται (τραγουδιούνται) πλέον από γυναίκες ηθοποιούς, καθώς αρχικά οι ρόλοι ήταν για τους καστράτι (άνδρες που τους ευνούχιζαν σε νεαρή ηλικία για να συνεχίσει η φωνή τους να πιάνει ψηλές νότες). Ομως, από τη δεκαετία του ’90 το πράγμα προχώρησε ώστε γυναίκες ηθοποιοί να παίζουν στο θέατρο και αντρικούς ρόλους.

Προφανώς η συμμετρία «αφού τους γυναικείους ρόλους τους έπαιζαν άνδρες γιατί και τους αντρικούς ρόλους να μην τους παίζουν γυναίκες(;)» στηρίζεται στη μεταβαλλόμενη θεατρική σύμβαση, που εξαρτάται από τις κοινωνικές συνθήκες, αλλά δεν πρέπει να υποτιμάται και η λειτουργικότητα της όποιας επιλογής για την επιτυχή απόδοση καθενός έργου. Ετσι και η συγκεκριμένη παράσταση του βασιλιά Λιρ, είχε ανεβεί και πριν από 24 χρόνια από την ίδια σκηνοθέτη (Ελένα Κάουτ – Χόουσον), με την ίδια πρωταγωνίστρια (Κάθριν Χάντερ) στο ρόλο του Λιρ. Αυτή η πρακτική στη δεκαετία του ’90 με γυναίκες ηθοποιούς σε αντρικούς ρόλους είχε σίγουρα φεμινιστικό πρόσημο, δίνοντας παράλληλα δίκιο στον Σαίξπηρ, ότι το θέατρο «εκφράζει το πνεύμα της εποχής και τα σύγχρονα ήθη». Πράγματι, ήδη από τότε είχε αρχίσει να τονίζεται έντονα η διάκριση μεταξύ των βιολογικών και των κοινωνικών φύλων, διάκριση που έχει γίνει κυρίαρχη στην εποχή μας.

Ομως ενώ στο θέατρο βλέπουμε μια τόσο ανοιχτή αντίληψη, έχοντας περάσει από το ένα άκρο (άντρες ηθοποιοί και στους γυναικείους ρόλους) στο άλλο (γυναίκες ηθοποιοί σε αντρικούς ρόλους, χωρίς αυτό να απαιτείται από το έργο) το ίδιο αυτό συστατικό στοιχείο, δηλαδή η έμφαση στον κοινωνικό χαρακτήρα του φύλου, οδηγεί στο πανεπιστήμιο σε υπερβολές που σχετίζονται με την μόδα της κουλτούρας της ακύρωσης (cancel culture), ιδιαίτερα όταν η κοινωνική αναμειγνύεται με τη βιολογική πραγματικότητα.

Cancel Culture στη διαμάχη για τα φύλα

Ένα τέτοιο φαινόμενο είχαμε πρόσφατα στο Πανεπιστήμιο Χούμπολτ του Βερολίνου. Μία υποψήφια διδάκτωρ βιολογίας, η Μαρί-Λουίζ Φόλμπρεχτ, είχε προγραμματιστεί να δώσει μία διάλεξη με τίτλο «Sex (βιολογικό φύλο), Gender (κοινωνικό φύλο) και γιατί στη Βιολογία υπάρχουν δύο φύλα». Ομως, στην αναγγελία αυτής της διάλεξης αντέδρασε έντονα μία ομάδα «Κριτικοί Δικηγόροι-ίνες», θεωρώντας το θέμα τρανσφοβικό με τη θέση πως δεν πρέπει το πανεπιστήμιο να δίνει το βήμα στην παρουσίαση τέτοιων «υποτιθέμενων γεγονότων». Απέναντι σ’ αυτές τις αντιδράσεις το πανεπιστήμιο αρχικά ακύρωσε την προγραμματισμένη διάλεξη, για λόγους ασφαλείας, όπως δήλωσε ο εκτελών καθήκοντα προέδρου του πανεπιστημίου Πέτερ Φρενς.

Το γεγονός αυτό πήρε μεγάλη δημοσιότητα στη Γερμανία, καθώς έγινε λόγος για σύμπτωμα της κουλτούρας ακύρωσης μέσα σε ακαδημαϊκό ίδρυμα, στο οποίο υποτίθεται ότι προστατεύεται η ελευθερία του λόγου και στην υπόθεση παρενέβη μέχρι και η ομοσπονδιακή υπουργός Παιδείας, Μπετίνα Σταρκ-Βάτσινγκερ.

Η πολιτικός του FDP (κόμμα των Φιλελευθέρων) τόνισε πως δεν είναι δυνατό να εξαρτάται από τους ακτιβιστές ποιες θέσεις θα ακούγονται μέσα στο πανεπιστήμιο και ποιες όχι.

Παράλληλα ξεσηκώθηκε μεγάλο κύμα συμπαράστασης στη νεαρή βιολόγο, ενώ τη μέρα που ήταν να γίνει η διάλεξη (που ακυρώθηκε) η Φόλμπρεχτ την κατέγραψε σε βίντεο και το ανέβασε στο Youtube, με αποτέλεσμα να το δουν μέσα σε λίγες μέρες κάπου 100.000 άτομα. Επίσης, πήρε πολλά γράμματα συμπαράστασης και τέλος, επηρεάστηκε και το ίδιο το πανεπιστήμιο, με αποτέλεσμα να πραγματοποιηθεί τελικά, τόσο η διάλεξη της Φόλμπρεχτ, όσο και μία ανοικτή συζήτηση για το ίδιο θέμα.

Εχει ενδιαφέρον πως αυτή η διάλεξη πραγματοποιήθηκε με την προστασία της αστυνομίας (!) αν και τελικά οι ενοχλημένοι «κριτικοί δικηγόροι-ινες» αρκέστηκαν στο να μοιράζουν επικριτικά φυλλάδια, κρατώντας σημαίες με το ουράνιο τόξο και πλακάτ με σύνθημα «δεν υπάρχει χώρος για τρανσ-ο-φοβία». Επίσης, οι περισσότεροι από τους ακροατές της διάλεξης ήταν δημοσιογράφοι. Στη διάλεξη η Φόλμπρεχτ ασχολήθηκε με τις θαλάσσιες ανεμώνες, τα ακτινίδια και τα γεννητικά κύτταρα, με χαρακτηριστική θέση πως το ακτινίδιο δεν έχει ταυτότητα φύλου, έχει φύλο.

Λίγο αργότερα, λίγες εκατοντάδες μέτρα πιο πέρα έγινε και μία δεύτερη συζήτηση σε άλλο αμφιθέατρο του πανεπιστημίου, με θέμα «Γνώμη, ελευθερία, επιστήμη – αντιμετώπιση των κοινωνικών αντιπαραθέσεων μέσα στο πανεπιστήμιο». Εκεί συμμετείχε ο βιολόγος και επιβλέπων καθηγητής της Φόλμπρεχτ, Ρούντιγκερ Κράχε, σε αντιπαράθεση με την ερευνήτρια για θέματα φύλου, Κέρστιν Παλμ. Συμμετείχε επίσης η υπουργός Παιδείας με βίντεο από τις διακοπές της, τονίζοντας πως η επιστήμη πρέπει να είναι ελεύθερη, αλλά η ελευθερία να μην είναι και ελευθερία δυσφήμισης (των επιστημόνων για τις απόψεις τους), με προφανή αναφορά στη δυσφήμιση που αποτελεί βασικό όπλο της cancel culture.

Οι ακροατές συμμετείχαν στη συζήτηση με χειροκροτήματα ή αποδοκιμασίες ανάλογα με αυτά που έλεγαν οι δύο ομιλητές: ο καθηγητής βιολογίας εξήγησε πως η βιολογική αναπαραγωγή γίνεται μόνο με δύο φύλα εννοώντας τα γεννητικά κύτταρα και πως ο συνδυασμός σπερματοζωαρίου με το ωάριο είναι ο μοναδικός τρόπος αναπαραγωγής της ανθρώπινης φυλής ενώ η Παλμ, έφερε άλλα παραδείγματα, όπως κάποια μανιτάρια που έχουν εκατοντάδες φύλα, οπότε κάποιος από το ακροατήριο φώναξε πως «οι άνθρωποι δεν είναι μανιτάρια».

Ολη αυτή η διαμάχη δείχνει πως σταδιακά το ζήτημα της ταυτότητας και του φύλου παίρνει θρησκευτική διάσταση, που εξηγεί τις βίαιες αντιδράσεις ακόμα και σε επιστημονικά δεδομένα, με βάση τον φόβο πως αυτά μπορεί να χρησιμοποιηθούν εναντίον της τάσης που έχει γενικευθεί για την σχετικοποίηση του κοινωνικού φύλου σε σχέση με το βιολογικό. Αυτή όμως η εξέλιξη μας δείχνει μια αναλογία της σχέσης επιστήμης, ως μεθόδου αναζήτησης (αλλά και παραγωγής) της πραγματικότητας με την κοινωνία, σε αντιστοιχία με την αλληλεπίδραση της κοινωνίας με το θέατρο, ως προς τους τρόπους αναπαράστασης της πραγματικότητας, που περιέγραψα συνοπτικά στα προηγούμενα. Π.χ. η κοινωνική θέση των γυναικών καθόρισε από την εμφάνιση του θεάτρου στην Αρχαία Ελλάδα πολλά δεδομένα της θεατρικής αναπαράστασης, φθάνοντας στα τελευταία χρόνια να ανεβαίνουν κλασικά έργα με τέτοιο τρόπο ώστε ακόμα και ο τρόπος παρουσίασης να μεταφέρει κοινωνικά μηνύματα ανεξάρτητα από το ίδιο το έργο (βλ. γυναίκα στο ρόλο του βασιλιά Λιρ). Αντίστοιχα, βλέπουμε κοινωνικές ομάδες να απαιτούν συγκεκριμένες κατευθύνσεις της αρεσκείας τους στην επιστημονική έρευνα.

Μάλιστα η θρησκευτική διάσταση που παίρνει το ζήτημα της ταυτότητας και των φύλων στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες (με την έννοια πως τείνει να αποτελεί ζήτημα υπεράνω κάθε κριτικής θεώρησης) θυμίζει τη θρησκευτική σημασία που είχε κάποτε η ακινησία της Γης.

Ετσι, εξαπλώνεται το κύμα της cancel culture και στα πανεπιστήμια, (όχι μόνο για αυτό το ζήτημα) με πολλές αρνητικές επιπτώσεις τόσο στην έρευνα όσο και στους ίδιους τους επιστήμονες, που αν μπουν στο στόχαστρο για τις απόψεις τους μπορεί να χάσου τη θέση τους και να δυσφημιστούν. Τελικό αποτέλεσμα (αλλά και αρχικός στόχος) είναι βέβαια η εξορία από τη δημόσια σφαίρα, ώστε να μην ακούγονται οι όποιες απόψεις διαφέρουν από αυτό που τείνει να επικρατήσει ως κυρίαρχη ιδεολογία, ακόμα και στην περίπτωση των επιστημονικών θεωριών.

Και είναι η ειρωνεία πως ενώ ακόμα και η παπική εκκλησία άφησε ένα βαθμό αυτονομίας ήδη από τα πρώτα πανεπιστήμια του Μεσαίωνα, στις ημέρες μας η ακαδημαϊκή ελευθερία απειλείται από την επικράτηση θέσεων που, παίρνοντας θρησκευτικό χαρακτήρα, επιχειρείται να τοποθετηθούν υπεράνω θεμελιωδών αξιών του δυτικού πολιτισμού, όπως η ελευθερία του λόγου και της έρευνας.

Και αν αυτή η τάση κυριαρχήσει, τότε, όπως η ξαφνική βροχή έκανε την πραγματικότητα να μπει μέσα στο θεατρικό έργο, στην παράσταση του «Βασιλιά Λιρ» θα φτάσουμε να επικαλούμαστε το πάλαι ποτέ αθλητικό σύνθημα, «μια βροχή μας σώζει», ώστε να συνεχίσει η μελέτη της πραγματικότητας στο πλαίσιο της ελευθερίας του λόγου (και όχι μόνο μέσα στο πανεπιστήμιο).

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News