«Ο ρωσικός στρατός είναι ένας περήφανος θεσμός, και εάν συνεχίσει να υφίσταται καταστροφικές ήττες στην Ουκρανία, μπορώ να φανταστώ μια κατάσταση στην οποία είτε ο Πούτιν θέλει να καρατομήσει την ηγεσία του στρατού του — για να τους καταστήσει εξιλαστήρια θύματα για την αποτυχία του στην Ουκρανία — είτε ο στρατός, γνωρίζοντας ότι αυτό επέρχεται, προσπαθεί πρώτος να εκδιώξει τον Πούτιν», έγραψε πριν από λίγες ημέρες ο Τόμας Φρίντμαν των New York Times.

Ωστόσο το σενάριο που φαντάζεται δεν πείθει ούτε τον Αντρέι Σολντάτοφ ούτε την Ιρίνα Μπορόγκαν, ιδρυτές του ερευνητικού δημοσιογραφικού ιστοτόπου Agentura.ru που εστιάζει την προσοχή του στη δράση των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών. Σε ανάλυσή τους στο Foreign Affairs οι δύο δημοσιογράφοι από τη Ρωσία εξηγούν γιατί είναι απίθανο οι αποκαλούμενοι «siloviki», τα μέλη της ελίτ, του στρατού και των υπηρεσιών πληροφοριών και ασφαλείας της Ρωσίας, να αποπειραθούν να ανατρέψουν με πραξικόπημα τον Βλαντίμιρ Πούτιν.

Ο πρώτος λόγος σχετίζεται με την παράδοση. «Ιστορικά, ο ρωσικός στρατός δεν απετέλεσε ποτέ μεγάλη απειλή για τους ηγεμόνες της χώρας. Σε αντίθεση με άλλες έντονα στρατιωτικοποιημένες κοινωνίες, στη Ρωσία έχουν σημειωθεί πολύ λίγα επιτυχημένα στρατιωτικά πραξικοπήματα (ή απόπειρες). Η τελευταία φορά που ο ρωσικός στρατός εξεγέρθηκε ανοιχτά ήταν το 1825, όταν οι Δεκεμβριστές προσπάθησαν να εκθρονίσουν τον Τσάρο Νικόλαο Α’. Η εξέγερση απέτυχε καταστροφικά, με τους περισσότερους από τους πραξικοπηματίες να σκοτώνονται ή να εξορίζονται», αναφέρουν στο κείμενό τους. Αληθεύει πως τον Οκτώβριο του 1993, «μια ομάδα πρώην σοβιετικών βετεράνων που αυτοαποκαλούνταν Ενωση Αξιωματικών συμμετείχε σε μια υπερσυντηρητική εξέγερση, αλλά συνελήφθησαν πριν εκδηλωθεί».

Οσο για τη σοβιετική περίοδο, από την εποχή της Τσεκά και μετά της KGB, οι μυστικές υπηρεσίες είχαν ανέκαθεν τα μάτια τους ανοιχτά και τα αυτιά τους τσιτωμένα, ούτως ώστε να εντοπίζουν «πραξικοπηματικές» τάσεις εντός των ενόπλων δυνάμεων και να καταστέλλουν κάθε απόπειρα εξέγερσης εν τη γενέσει.

Η FSB του Πούτιν

Στη συνέχεια ο Πούτιν φρόντισε να διευρύνει ακόμη περισσότερο τις εξουσίες της FSB (διαδόχου της KGB) με τους πράκτορές της να καλούνται να έχουν διαρκώς στραμμένες τις κεραίες τους και στις ένοπλες δυνάμεις. Μάλιστα το 2004 η μονάδα στρατιωτικής αντικατασκοπείας μετατράπηκε σε αυτόνομο τμήμα των υπηρεσιών ασφαλείας ενώ σήμερα είναι το μεγαλύτερο από τα τμήματα της FSB με πάμπολλους πράκτορές τoυ να επιχειρούν στις τάξεις των ρωσικών ενόπλων δυνάμεων. «Κάτω από τέτοιο καθεστώς διαρκούς επιτήρησης, ο ρωσικός στρατός δεν δημιούργησε ποτέ το είδος των αξιωματικών που θα μπορούσαν να ηγηθούν μιας αποτελεσματικής εξέγερσης», συνοψίζουν οι Σολντάτοφ και Μπορόγκαν.

Τι γίνεται, όμως, με την ίδια την FSB; Σε αντίθεση με τον ρωσικό στρατό, η KGB δημιούργησε έναν από τους πιο ισχυρούς ηγέτες από την εποχή του Στάλιν στη Ρωσία, τον ίδιο τον Βλαντίμιρ Πούτιν. Θα μπορούσαν, οπότε, οι αξιωματικοί της Λουμπιάνκα (έδρα της KGB, κατά τη σοβιετική περίοδο, και της FSB σήμερα) να αποτελέσουν απειλή για τον άνθρωπο που τους κατέστησε πανίσχυρους τα τελευταία πολλά χρόνια; Ο Σολντάτοφ και η Μπορόγκαν εμφανίζονται επιφυλακτικοί και παραθέτουν μια σειρά από λόγους.

Καταρχάς σημειώνουν πως στους κόλπους της FSB έχουν καταγραφεί ελάχιστα κρούσματα αποτελεσματικής εναντίωσης ή απλά διαφωνίας. «Οι ρωσικές υπηρεσίες ασφαλείας ήταν πάντα επιρρεπείς στη διαφθορά, αλλά δεν ήταν ιδιαίτερα έμπειρες στο να δημιουργήσουν αποτελεσματικές βάσεις εξουσίας και δικά τους δίκτυα προστασίας. Λόγω της δομής της FSB οι μεμονωμένοι αξιωματικοί τείνουν να είναι πιστοί στον βαθμό και τη θέση τους, παρά σε συγκεκριμένα ανώτερα στελέχη εντός των υπηρεσιών. Εάν ένας ανώτατος αξιωματικός της FSB χάσει τη δουλειά του, δεν μπορεί να βασίζεται στη συνεχιζόμενη πίστη των πρώην υφισταμένων του», εξηγούν οι δύο δημοσιογράφοι από τη Ρωσία.

Επιπρόσθετα όλοι όσοι απασχολούνται στην FSB γνωρίζουν πολύ καλά πως ανά πάσα στιγμή μπορούν να βρεθούν ξαφνικά στο στόχαστρο του Πούτιν. «Υπάρχουν δεκάδες αξιωματικοί της FSB που έχουν φυλακιστεί με την κατηγορία της διαφθοράς και της προδοσίας (συχνά με ισχυρισμούς περί υποτιθέμενης κατασκοπεία υπέρ των ΗΠΑ). Αν και μερικές φορές οι κατηγορίες είναι πραγματικές, συχνά φαίνεται να υπάρχουν άλλα κίνητρα που καθορίζουν ποιος στοχοποιείται. Στις περισσότερες περιπτώσεις, αυτοί που κατηγορήθηκαν, συνελήφθησαν από το τμήμα εσωτερικής ασφάλειας της FSB. Ως αποτέλεσμα αυτών των πρακτικών κυριαρχεί εδώ και πολύ καιρό μια διάχυτη κουλτούρα δυσπιστίας εντός της FSB: οι αξιωματικοί των μεσαίων βαθμίδων δεν εμπιστεύονται τους ανώτατους αξιωματικούς και εκείνοι δεν εμπιστεύονται τους υφισταμένους τους».

Επιπλέον η σημερινή γενιά αξιωματικών της FSB, άνδρες ηλικίας από 30 έως 40 ετών, δεν θυμούνται κανέναν άλλον πρόεδρο πέρα από τον Πούτιν και κανέναν άλλον επικεφαλής πέρα από τον Αλεξαντρ Μπορτνίκοφ ο οποίος διευθύνει την FSB από το 2007. «Αυτές τις μέρες, οι αξιωματικοί της FSB υπηρετούν μόνο τον πρόεδρο, υπακούοντας σε εντολές. Η κύρια αποστολή τους είναι να εξαλείφουν ανελέητα κάθε πιθανή πηγή αντίθεσης ή διαφωνίaς, απλά και ωραία, χωρίς ερωτήσεις. Και η περίοπτη θέση που απολαμβάνουν στη ρωσική κοινωνία τους έχει καταστήσει ακόμη πιο πιστούς στο καθεστώς».

Η δυσαρέσκεια των «siloviki»

Δεν έχει άδικο ο Τόμας Φρίντμαν να φαντάζεται ότι κάθε άλλο παρά ευχαριστημένοι πρέπει να είναι «siloviki» από το γεγονός πως ο Πούτιν επιδιώκει να τους κατηγορήσει για την εντελώς απρόβλεπτη, ενάντια σε όλες τις εκτιμήσεις, τροπή της εκστρατείας στην Ουκρανία. Και είναι αλήθεια πως αρκετά ανώτατα στελέχη των υπηρεσιών ασφαλείας και πληροφοριών της Ρωσίας ενδέχεται όντως να επιλέγουν να μην αποκαλύπτουν όλη την αλήθεια στον πρόεδρό τους, ειδικά μετά την διαπόμπευση του Σεργκέι Ναρίσκιν, του επικεφαλής της Υπηρεσίας Πληροφοριών Εξωτερικού της Ρωσίας που τόλμησε να εκφράσει ή μάλλον να ψελλίσει κάποιες αμφιβολίες όσον αφορά τις προθέσεις του Πούτιν για την Ουκρανία. Ωστόσο από τη δυσαρέσκεια και τον φόβο η οργάνωση ενός πραξικοπήματος, ειδικά στη Ρωσία του Πούτιν, απέχει πολύ.

Σύμφωνα με τον Σολντάτοφ και την Μπορόγκαν υπάρχει μόνον ένα σενάριο στα πλαίσια του οποίου θα μπορούσε να ανατραπεί εκ των έσω ο Βλαντίμιρ Πούτιν: «Καθώς στερούνται πολιτικής εμπειρίας και ευρείας υποστήριξης οι “siloviki” – τόσο στις υπηρεσίες ασφαλείας/πληροφοριών όσο και στον στρατό – πολύ δύσκολα μπορούν να οργανώσουν και να ηγηθούν ενός πραξικοπήματος. Ούτε είναι πιθανό να επηρεαστούν εάν το λαϊκό συναίσθημα στη Ρωσία στραφεί δραματικά κατά του Πούτιν. Αλλά οι “siloviki” είναι αδίστακτοι όσον αφορά την προστασία των συμφερόντων τους, και υπάρχει τουλάχιστον ένας τρόπος για να χάσουν την πίστη τους: εάν τα οικονομικά προβλήματα της Ρωσίας φτάσουν στο σημείο που οι περιφερειακοί κυβερνήτες της αρχίσουν να συγκρούονται με τον Πούτιν και το οικονομικό σύστημα που συντηρεί το κράτος ασφαλείας του Πούτιν για περισσότερα από 20 χρόνια αρχίσει να καταρρέει, τότε οι “siloviki” μπορεί κάλλιστα να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι το Κρεμλίνο χάνει τον έλεγχο της χώρας και ότι απειλείται και το δικό τους μέλλον. Σε αυτή την περίπτωση, θα μπορούσαν να κάνουν στην άκρη και να το αφήσουν να συμβεί – ή ακόμα και να δώσουν ένα χέρι».