Η σάτιρα, στα καλύτερά της, είναι μια από τις μεγαλύτερες μορφές πνευματικής δημιουργίας. Ανατρέποντας, εκτοπίζοντας, διαστρεβλώνοντας, και διαλύοντας τις γνώριμες δομές της πραγματικότητας, της αλήθειας και της ιστορίας, αντικαθιστά τα συστήματα δημιουργίας κανόνων με τους ανατρεπτικούς νόμους του χιούμορ. Ταυτόχρονα, μπορεί να επέμβει στην πραγματικότητα και την ιστορία· προκαλώντας το γέλιο αναγκάζει τους αναγνώστες (ή τους θεατές) να επανεξετάσουν και να ανασκευάσουν την άποψή τους για την ανθρώπινη φύση και το πολιτικό μέλλον. Πολλοί, άλλωστε, σατιρικοί συγγραφείς διαλέγουν να τοποθετήσουν τη δράση του έργου τους στο μέλλον.

Στις μέρες μας, μάλιστα, η σάτιρα φαίνεται να είναι απαραίτητο λογοτεχνικό όχημα. Μάλιστα, δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ορισμένοι από τους σημαντικότερους σύγχρονους σατιρικούς λογοτέχνες προέρχονται από χώρες με απολυταρχικά καθεστώτα, όπου οι άνθρωποι έχουν μεν ανάγκη το γέλιο, έστω και το πικρο, πλην όμως το ανατρεπτικό χιούμορ δεν επιτρέπεται.

Ενας από αυτούς, ο Βλαντίμιρ Βοϊνόβιτς (1932 – 2018), συγγραφέας, ποιητής, δραματουργός, ζωγράφος, επίσης, και γνωστό μέλος του κινήματος των αντιφρονούντων, το 1980 εξορίστηκε και του αφαιρέθηκε η σοβιετική υπηκοότητα.

Σάτιρα των «ιερών» σοβιετικών θεσμών

Αφορμή για τον εξοστρακισμό του υπήρξε «Η ζωή και οι απίστευτες περιπέτειες του Ιβάν Τσόνκιν» και άλλα βιβλία του Βοϊνόβιτς με τον ίδιο ήρωα, που σατιρίζουν τους ιερούς θεσμούς των σοβιετικών χρόνων όπως ο Κόκκινος Στρατός, η γραφειοκρατία και το πνεύμα του πολιτικού και καλλιτεχνικού οπορτουνισμού, έγραψε το 1987 ο Μάλκολμ Μπράντμπουρι στους New York Times. Εκείνη τη χρονιά κυκλοφόρησε το «Μόσχα 2042», το πρώτο βιβλίο, που έγραψε ο Βοϊνόβιτς στη Γερμανία όπου κατέφυγε. Το νέο έργο του ήταν μεν φουτουριστικό, όπως διακηρύσσει ο τίτλος του, αλλά και σατιρικό, όπως θα περίμενε κανείς από τον δημιουργό του Τσόνκιν. Το 1986, και ενώ πλησίαζε το τέλος της Σοβιετικής Ενωσης, ο σπουδαίος ρώσος συγγραφέας προσπάθησε να φανταστεί το μέλλον της πατρίδας του.

Ξαναδιαβάζοντας το δυστοπικό μυθιστόρημά του, υπό το πρίσμα όσων γνωρίζουμε πλέον σήμερα, ο Τζορτζ Μπας της Washington Post διαπιστώνει ότι πριν από 36 χρόνια ο Βοϊνόβιτς είχε στην ουσία προβλέψει τον Βλαντίμιρ Πούτιν: οραματίστηκε έναν αρχηγό κράτους, που αναρριχήθηκε στις τάξεις της KGB, χρησιμοποίησε έναν πόλεμο για να εδραιώσει την εξουσία του, τοποθέτησε σε θέσεις κλειδιά πρώην συναδέλφους του στις μυστικές υπηρεσίες, ισχυρίστηκε ότι αντλούσε εξουσία από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και κυβέρνησε τη Ρωσία για δεκαετίες.

Η ιστορία (περίληψη της οποίας υπάρχει στο SuperSummary) ξεκινάει το 1982 σε μια μπιραρία στο Μόναχο, και μάλλον δεν είναι σύμπτωση ότι ο Βοϊνόβιτς τοποθετεί την έναρξή της δύο χρόνια πριν από το «1984» ( 1948) του Τζορτζ Οργουελ, που υπήρξε βιβλίο σταθμός για την πολιτική σκέψη του 20ου αιώνα.

Ενας ρώσος συγγραφέας διακτινίζεται στο μέλλον

Πρωταγωνιστής του Βοϊνόβιτς αυτή τη φορά είναι το alter ego του, ο Βιτάλι Νικιτίτς Κάρτζεφ, ένας συγγραφέας εξόριστος στη Γερμανία, που αποφασίζει να ταξιδέψει στην ΕΣΣΔ του 21ου αιώνα, όταν ένας γερμανός φίλος του τον διαβεβαιώνει ότι το ταξίδι στον χρόνο είναι δυνατό. Πράγματι, ο Κάρτζεφ πάει σε ένα ταξιδιωτικό γραφείο και κάνει κράτηση για ένα τρίωρο ταξίδι στη Μόσχα με τη Lufthansa, 60 χρόνια μετά (γιατί στην πτήση των 50 χρόνων μετά όλες οι θέσεις είναι κλεισμένες…).

Οταν το νέο για το επικείμενο ταξίδι του Κάρτζεφ διαρρέει, ένας πράκτορας της CIA του προτείνει να τον χρηματοδοτήσει με αντάλλαγμα πληροφορίες, ενώ άλλοι πράκτορες από τη Μέση Ανατολή του προσφέρουν χρήματα για να φέρει πίσω τα σχέδια ενός φουτουριστικού πυρηνικού όπλου. Ο Κάρτζεφ ανακαλύπτει ότι τον παρακολουθεί και ένας ανώτερος αξιωματικός της KGB ονόματι Μπουκάσιν, πρώην φίλος και συμμαθητής του.

Ακόμη, καλείται στον Καναδά για να συναντήσει έναν άλλο Ρώσο συγγραφέα, τον Σιμ Σίμιτς Καρναβάλοφ, που ζει απομονωμένος στην εξοχή. Αφοσιωμένος σλαβόφιλος, έντονα αντίθετος τόσο στον δυτικό φιλελευθερισμό όσο και στον σοβιετικό κομμουνισμό, ο Σίμιτς ονειρεύεται να επιστρέψει στη Ρωσία σαν σωτήρας καβάλα σε άσπρο άλογο, για να καταλάβει τη χώρα και να εγκαταστήσει το δικό του πολιτικό καθεστώς. Και θέλει από τον Κάρτζεφ να μεταφέρει στο μέλλον αντίγραφα του νέου του μυθιστορήματος 860 σελίδων, «το πρώτο από μια προβλεπόμενη σειρά 60 έργων».

Ο Κάρτζεφ επιστρέφει στη Γερμανία και επιβιβάζεται στη μηχανή του χρόνου. Ο Βλαντίμιρ Βοϊνόβιτς δεν χάνει τον χρόνο του με τεχνικές περιγραφές: το μεταφορικό μέσο που διακτινίζει τον ήρωά του στο μέλλον μοιάζει πολύ με ένα κοινό αεροπλάνο. Αφού πιει μπόλικες βότκες ο Κάρτζεφ προσγειώνεται στη χρονιά του τίτλου, όπου σύμφωνα με την εκδοχή του Βοϊνόβιτς για την Ρωσία του 21ου αιώνα η ΕΣΣΔ εξακολουθεί να είναι ισχυρή.

Μια πόλη – κράτος με ρακένδυτους έξω από τα τείχη

Η Μόσχα του 2042 αποδεικνύεται ότι είναι μια πόλη-κράτος, που ονομάζεται «Moscowrep» (Κομμουνιστική Δημοκρατία της Μόσχας). Μετά την «Μεγάλη Επανάσταση του Αυγούστου», το Κομμουνιστικό Κόμμα και η KGB έχουν συγχωνευθεί σε μια ενιαία κυβερνητική οντότητα, που ονομάζεται «Κομμουνιστικό Κόμμα Κρατικής Ασφάλειας», με επικεφαλής τον Τζενιαλίσιμο («Genialissimo»).

Ο Βοϊνόβιτς προβλέπει τον ισόβιο άρχοντα της χώρας με αξιοσημείωτο τρόπο, σημειώνει ο Τζορτζ Μπας στην Washington Post: «Είναι μια σπουδαία πολιτική προσωπικότητα, φίλος όλης της ανθρωπότητας, μετασχηματιστής της φύσης και πολύπλευρη ιδιοφυΐα», λέει κάποιος στον Κάρτζεφ, ενώ ένα μέλος της ομάδας καλωσορίσματος του συγγραφέα το έτος 2042 είναι ακόμη πιο ενθουσιώδης: «Ο Τζενιαλίσιμο είναι ταυτόχρονα ο γενικός γραμματέας του κόμματός μας, κατέχει τον βαθμό του στρατηγού και, επιπλέον, ξεχωρίζει από όλους».

Οι λεπτομέρειες για τη φυσική του εμφάνιση είναι φευγαλέες. Ο Κάρτζεφ παρατηρεί ότι σε ένα πορτρέτο του, ο Τζενιαλίσιμο «αλλοιθωρίζει από αυτοϊκανοποίηση». Περιγραφές του να ιππεύει χωρίς πουκάμισο δεν υπάρχουν, ωστόσο οι ενέργειές του, όπως γράφτηκαν το 1986, έχουν απίστευτες ομοιότητες με αυτές του σημερινού ρώσου προέδρου.

Πρώτον υπάρχει η θέση του Τζενιαλίσιμο σε μια κυρίαρχη γεροντοκρατία. Ενας αριστερός τρομοκράτης από το Μόναχο, συνεπιβάτης του Κάρτζεφ, που ταξιδεύει στο μέλλον για να συγκεντρώσει αποδείξεις για την αντοχή της ιδεολογίας του, παρατηρεί ότι «υπό από τον κομμουνισμό, όλοι θα είναι νέοι, όμορφοι, υγιείς και ερωτευμένοι ο ένας με τον άλλον». Ο Κάρτζεφ εκπλήσσεται, λοιπόν, όταν διαπιστώνει ότι η μελλοντική Ρωσία κυβερνάται από τον «παππού» Τζενιαλίσιμο και τον όχλο των άθλιων γραφειοκρατών του.

Ο Πούτιν ήταν μόλις 47 ετών όταν ανέλαβε για πρώτη φορά την προεδρία. Αλλά το 2021, προώθησε μια συνταγματική αλλαγή που του επιτρέπει να παραμείνει στην εξουσία μέχρι το 2036, τη χρονιά που θα κλείσει τα 84.

Η προχωρημένη ηλικία δεν είναι το μόνο κοινό που έχει ο Τζενιαλίσιμο με τον Πούτιν. Ως ανώτερος αξιωματικός της KGB, που πέρασε πολλά χρόνια στη Γερμανία, ο Τζενιαλίσιμο έχει γεμίσει την κυβέρνησή του με φίλους από τις υπηρεσίες πληροφοριών. Μαζί, έχουν δημιουργήσει το Κομμουνιστικό Κόμμα Κρατικής Ασφάλειας, μια διαπλοκή νομοθετών και μελών της μυστικής αστυνομίας που προεδρεύουν σε μια «αταξική και χωρίς σύστημα κομμουνιστική κοινωνία».

Ο Πούτιν έδρασε ως πράκτορας στην Ανατολική Γερμανία από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 μέχρι την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Διορίστηκε στη Δρέσδη το 1985 σαν σύνδεσμος της KGB με τη Stasi (υπηρεσία πληροφοριών της Ανατολικής Γερμανίας) με «κάλυψη» τη δουλειά του μεταφραστή. (Η ταυτότητά του βρέθηκε σε αρχείο της μυστικής αστυνομίας της Δρέσδης).  Και όπως ο Τζενιαλίσιμο, έχει τοποθετήσει πρώην συναδέλφους του στην KGB (και νυν FSB) σε υψηλά αξιώματα. Μεταξύ αυτών είναι ο Ιγκόρ Σεχίν, διευθύνων σύμβουλος του πετρελαϊκού κολοσσού Rosneft, ο Σεργκέι Ιβάνοφ, επικεφαλής του επιτελείου του Κρεμλίνου μέχρι το 2016, και ο Νικολάι Πατρούσεφ, γραμματέας του Συμβουλίου Ασφαλείας της Ρωσίας, στο οποίο προεδρεύει ο Πούτιν, φυσικά.

Ενας ηγέτης απόγονος του Ιησού, του Λένιν και του Στάλιν

Ο Βόινοβιτς προέβλεψε και την λαμπρή επιστροφή της Eκκλησίας μετά την καταστολή της κατά την κομμουνιστική εποχή. Ο ετεροφυλόφιλος γάμος είναι ιερός στη «Μόσχα 2042», με τα ζευγάρια να συζούν για οκτώ χρόνια το πολύ. Οι γάμοι «διαλύονται αυτόματα όταν περάσουν τα παραγωγικά χρόνια του συντρόφου (στα 45  για τις γυναίκες και στα 50 για τους άνδρες)». Και στους άπιστους υπενθυμίζεται ότι ο Ιησούς ήταν ένας από τους προκατόχους του Τζενιαλίσιμο, μαζί με τον Στάλιν και τον Λένιν.

Ο Πούτιν μπορεί να μην θεωρεί τον εαυτό του αρχηγό της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, διαδίδει, όμως, ότι η κυριαρχία του τόσο στη Ρωσία όσο και στην Ουκρανία είναι «θέλημα Θεού». Χρησιμοποίησε επίσης τη θρησκεία για να αυξήσει ακόμα περισσότερο τον έλεγχο της εξουσίας, με νομοσχέδια εναντίον της ομοφυλοφιλίας και των διαζυγίων.

Και όπως ο Τζενιαλίσιμο έχει κάνει μερικές μεγαλειώδεις επενδύσεις. Στο βιβλίο η Μόσχα είναι η μόνη πόλη που ευημερεί  στη Σοβιετική Ενωση. Εκτός των τειχών της, όλη η υπόλοιπη χώρα είναι εξαθλιωμένη, τύπου «Mad Max». Η δημοσίευση των Pandora Papers αποκάλυψε ότι ο Πούτιν, ο οποίος κάποτε καταδίκαζε δημόσια τους πλουτοκράτες και τους διεφθαρμένους βιομήχανους, έχει συνδεθεί με αγορές πολυτελών ακινήτων στο Μονακό.

Στο «Μόσχα 2042» υπάρχουν άλλες δύο προβλέψεις για την πορεία του Πούτιν προς την εξουσία. Ο Τζενιαλίσιμο αρπάζει την εξουσία ως ήρωας «του Μεγάλου Μπουριατμογγολικού πολέμου που έληξε πρόσφατα». Και στη συνέχεια σφραγίζει τη δημοτικότητά του βγαίνοντας νικητής της «Μεγάλης Αυγουστιάτικης Επανάστασης».

Ο Πούτιν αναδείχτηκε στην εξουσία κατά τη διάρκεια του Β’ Πολέμου της Τσετσενίας. Στις 9 Αυγούστου 1999 διορίστηκε από τον Γιέλτσιν (ήταν ήδη στενός συνεργάτης του) πρωθυπουργός της Ρωσίας. Και μέχρι το τέλος του μήνα, οι ρωσικές αεροπορικές δυνάμεις διεξήγαγαν βομβαρδιστικές επιδρομές πάνω από την Δημοκρατία της Τσετσενίας, τερματίζοντας την ανεξαρτησία της και ενισχύοντας παράλληλα τη δημοτικότητά του Πούτιν.

Νωρίτερα, τον Αύγουστο του 1991, παρόλο που τεχνικά δεν ήταν επανάσταση αλλά απόπειρα πραξικοπήματος των Σοβιετικών, τα τανκς εμφανίστηκαν στην Κόκκινη Πλατεία καθώς οι σκληροπυρηνικοί κομμουνιστές προσπαθούσαν να ανακαταλάβουν την εξουσία από τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ με τη βία. Τότε, ο Πούτιν χρησιμοποίησε τις επαφές του στην KGB, για να θωρακίσει τον πρώτο μετασοβιετικό εκλεγμένο δήμαρχο της Αγίας Πετρούπολης (για τον οποίο εργαζόταν ο Πούτιν ως επικεφαλής της Επιτροπής Εξωτερικών Σχέσεων). Ωστόσο, αργότερα, το 2014, απένειμε στον Ντμίτρι Γιαζόφ, πρώην υπουργό Αμυνας της Σοβιετικής Ενωσης και έναν από τους συνωμότες του πραξικοπήματος, το μετάλλιο του Τάγματος Τιμής της Ρωσίας για «υψηλά επιτεύγματα σε χρήσιμες κοινωνικές δραστηριότητες».

«Την επόμενη φορά, θα γράψω μια ουτοπία», είπε ο Βοϊνόβιτς το 2017, μιλώντας σε Ρωσοεβραίους μετανάστες στο Φερ Λόουν του Νιου Τζέρσεϊ, «Οι άνθρωποι λένε συνέχεια ότι όλα τα άσχημα πράγματα που γράφω γίνονται πραγματικότητα, οπότε θα γράψω κάτι καλό». Θα πέθαινε την επόμενη χρονιά, αλλά όχι πριν συγκρίνει τη Ρωσία του Πούτιν με τη δική του σοβιετική ανατροφή: «Κατά κάποιο τρόπο, είναι χειρότερα σήμερα», είπε.

Η σχέση του συγγραφέα με την πατρίδα του ήταν ταραχώδης. Ο πατέρας του συνελήφθη όταν ο Βοϊνόβιτς ήταν μόλις 4 ετών την περίοδο των μεγάλων εκκαθαρίσεων του λεγόμενου Μεγάλου Τρόμου του Στάλιν.

Μετά την απαγόρευση των βιβλίων του, το 1980 έφυγε από τη Μόσχα αλλά αργότερα αποκαταστάθηκε και το 1990 επέστρεψε στην πατρίδα του χωρίς ωστόσο να πάψει να επικρίνει την ρωσική πολιτική υπό την ηγεσία του Βλαντίμιρ Πούτιν.

Το 2000, ο Βοϊνόβιτς δημοσίευσε τη «Monumental Propaganda», που απεικονίζει τις προσπάθειες μιας σταλινικής να μείνει προσκολλημένη στις πεποιθήσεις της για 50 χρόνια μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αφού κλέψει τη βάση που κάποτε στήριζε ένα άγαλμα του ειδώλου της, βλέπει μια φιγούρα να ανυψώνεται στη θέση του. Ο ρώσος συγγραφέας γράφει ότι αυτή η οπτασία «χαμογελάει» και «χαιρετίζει με το δεξί χέρι σηκωμένο».

Την ίδια χρονιά, ο Βλαντίμιρ Πούτιν ορκίστηκε πρόεδρος της Ρωσίας.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News