Στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1821 δημοσιεύθηκε σε δεκάδες ευρωπαϊκές εφημερίδες μια προκήρυξη των Μακεδόνων επαναστατών. Η προκήρυξη μεταφράστηκε σε τουλάχιστον τρεις ευρωπαϊκές γλώσσες και διαβάστηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη, ενθουσιάζοντας τους φιλέλληνες, τους φιλελεύθερους, τους ρομαντικούς, τους ελληνιστές, τους διανοούμενους αλλά και το ευρύ κοινό.

Η προκήρυξη αυτή παραμένει μέχρι σήμερα άγνωστη ή ξεχασμένη, αν και έδωσε αφορμή σε κύρια άρθρα, σε σχόλια, ακόμα και σε προφητικές προβλέψεις στις ευρωπαϊκές εφημερίδες. Δεν μπόρεσα να βρω πουθενά αυτήν την προκήρυξη στα ελληνικά. Είναι πιθανόν να μου έχει ξεφύγει κάτι στον ωκεανό των δημοσιευμένων και κυρίως των αδημοσίευτων τεκμηρίων, είναι εξίσου πιθανό να μην έχει απομείνει κανένα αντίγραφο, αλλά πιθανότερο είναι ότι η προκήρυξη αυτή είναι κατασκευασμένη. Αποφάσισα να τη δημοσιεύσω εδώ για να ξεκινήσει η συζήτηση, καθώς επέλεξα να μην τη συμπεριλάβω (ως κατασκευασμένη) στο βιβλίο μου.

Ας τη διαβάσουμε πρώτα (σε δική μου μετάφραση από τις δύο διαφορετικές εκδοχές που βρήκα στα αγγλικά) και μετά ας δούμε πώς και πού εμφανίστηκε.

Μακεδόνες!
Έλληνες!

Η σημαία της ελευθερίας κυματίζει στις κορφές του Ολύμπου και της Πίνδου.
Τα υπέροχα μνημεία, οι εντυπωσιακοί κίονες και οι τάφοι των ηρώων χάθηκαν. Μόνο τα βουνά της πατρίδας μας, αυτά τα αιώνια τρόπαια της δόξας μας, έχουν αντισταθεί στη φθορά του χρόνου.

Μακεδόνες, παιδιά του Αλέξανδρου, γύρω απ’ αυτά τα βουνά έχουμε αποφασίσει να συγκεντρωθούμε και γύρω απ’ αυτά τα βουνά έχουμε αποφασίσει να νικήσουμε ή να πεθάνουμε. Όσοι από σας πέσουν σ’ αυτόν τον ένδοξο αγώνα, θα προσθέσουν νέο μεγαλείο στη δόξα των προγόνων τους και θα σπείρουν την απόγνωση στις καρδιές των βαρβάρων.

Μακεδόνες, παιδιά του Αλέξανδρου, απόγονοι αυτών που κατέκτησαν τον κόσμο, πιάστε τ’ άρματά σας! Ντροπή σ’ αυτούς που θα συνεχίσουν να υποκύπτουν στη τυραννία μιας θλιβερής ορδής βαρβάρων! Τα βουνά και οι πεδιάδες είναι ελεύθερα. Η σημαία των τυράννων ανεμίζει πια μόνο στα φρούριά τους. Αλλά μάταια οι βάρβαροι κρύβονται πίσω από τα τείχη της Σαλονίκης, των Γιαννιτσών και της Καβάλας ή στ’ άλλα κάστρα που έχουν καταφύγει. Αυτά τα τείχη θα πέσουν από το σπαθί των Μακεδόνων και στο αίμα των βαρβάρων θα εκδικηθούμε την ατίμωση των πατεράδων μας, των γυναικών μας και των παιδιών μας.

Έχουμε ήδη κυριαρχήσει στη Θράκη. Η Φιλιππούπολη βρίσκεται στα χέρια μας. Οι ήρωές μας κατέλαβαν την πόλη μέσα σε λίγες ημέρες. Τα Στάγειρα δεν υπάρχουν πια. Οι Έλληνες κατέστρεψαν τη γενέτειρα του φιλόσοφου για να μην προσφέρει αυτή άσυλο στους βαρβάρους. Πολλοί σκοτώθηκαν, πολλοί περισσότεροι θα σκοτωθούν στη συνέχεια. Ο αριθμός μας, όμως, αυξάνεται και θα συνεχίσει να αυξάνεται καθημερινά.

Ο Κύριος θα δείξει έλεος γι’ αυτούς που θυσιάστηκαν, θύματα στο βωμό της Ελευθερίας. Τα αδέλφια τους θα εκδικηθούν τον θάνατό τους.

Στα όπλα Μακεδόνες! Για την Ελευθερία, Έλληνες όλων των χωρών! Τα βλέμματα όλου του κόσμου είναι στραμμένα πάνω σας.

Στρατόπεδο του Ολύμπου, 20 Ιουλίου
Υπογραφή 1η Οδυσσεύς, Στρατιωτικός Διοικητής των Μακεδόνων
Υπογραφή 2η Αλέξανδρος από τα Στάγειρα

Η προκήρυξη δημοσιεύθηκε πρώτα στη βρετανική εφημερίδα Sun (που δεν έχει σχέση με τη σύγχρονη εκδοχή της) στις 7 Σεπτεμβρίου του 1821. Εκεί τη βρήκα κι εγώ. Ακολούθησαν δεκάδες βρετανικές εφημερίδες, σε κάποιες περιπτώσεις με διαφορετική μετάφραση που έχει λιγότερα λάθη από την πρώτη. Το θέμα κυριάρχησε στον βρετανικό τύπο ολόκληρο τον Σεπτέμβριο του 1821.

Ακριβώς δύο μήνες αργότερα η προκήρυξη αναδημοσιεύθηκε στις Αμερικανικές εφημερίδες. Η πρώτη που την αναδημοσίευσε ήταν (όπως συνήθως) η National Gazette που κυκλοφορούσε στη Φιλαδέλφεια (9/11/1821). Ακολούθησαν πάρα πολλές άλλες, όπως, 10 ημέρες αργότερα, η φιλελεύθερη American Mercury που κυκλοφορούσε τότε (έκλεισε το 1833) στο Χάρτφορντ της Πολιτείας Κονέκτικατ. Αυτό το φύλλο ή το απόκομμα είδε ο καλός ιστοριοδίφης Κυριάκος Σιμόπουλος. Ο Σιμόπουλος είναι ο μόνος Έλληνας που έχει γράψει κάτι για την προκήρυξη (αν δεν κάνω λάθος), θεωρώντας, πιθανόν, ότι χαλκεύτηκε στις Η.Π.Α. – ενώ αναφέρει λανθασμένα την εφημερίδα ως American Mercure. Αλλά προφανώς δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Οι Αμερικανοί απλώς αναδημοσίευσαν, με ενθουσιασμό, την προκήρυξη. Ο Σιμόπουλος έκανε κάποια άλλα μικρολαθάκια και τη δημοσίευσε με περικοπές στο πολύτομο έργο του.

Ας δούμε τι πολιτικό αποτέλεσμα είχε η δημοσίευση της προκήρυξης. Ο Sun την επόμενη μόλις ημέρα αφιέρωνε ένα μεγάλο κύριο άρθρο στην Ελληνική Επανάσταση με αφορμή την προκήρυξη. Τη χρησιμοποιεί για να στηρίξει τους Έλληνες και να συγκινήσει τους αναγνώστες και τις αναγνώστριες:

– «Δεν μπορείς να τη διαβάσεις χωρίς να σε συγκλονίζουν ισχυρά αισθήματα.»

– «Η σημαία της ελευθερίας ανεμίζει στον Ολυμπο – τι μαγικά ακούγεται αυτή η φράση, πόσο πολύ περιμέναμε για να την ακούσουμε!»

– «Το αναγεννημένο πνεύμα της Ελλάδας […] η παγκόσμια γλώσσα της φύσης […] αντάξιοι της δόξας των προγόνων τους.»

– «Μακάρι η Μακεδονική φάλαγγα να ποδοπατήσει την ημισέληνο των απίστων […] τους κατακτητές των πιο όμορφων Ευρωπαϊκών χωρών […] να φύγουν στις μακρινές απολίτιστες εστίες τους!»

– «Διαβάζουμε την προκήρυξη με δάκρυα χαράς αλλά και ντροπής, άγχους και ελπίδας. […] Αισθανόμαστε ντροπή για την απάθεια της Αγγλίας γι’ αυτόν τον ένδοξο αγώνα – μια απάθεια που την έχει δικαίως εκθέσει σε όσους την θαυμάζουν. […] Είμαστε ή όχι οι Φρουροί της Ελευθερίας; Αντί να πρωταγωνιστούμε ως σύμμαχοι των Ελλήνων στον Ενδοξότερο Αγώνα που δίνει η ανθρωπότητα, παραμένουμε σύμμαχοι της χειρότερης Δεσποτείας που κηλίδωσε ποτέ την Ευρώπη».

Ακολουθεί το διάσημο, σε όσους γνωρίζουν καλά την ιστορία του πρώιμου φιλελευθερισμού, ποίημα του Σκοτσέζου Tobias Smollett, «Thy spirit, Independence, let me share» που περιέχει και τους δύο ταιριαστούς στίχους που επιλέγει να τονίσει η εφημερίδα:

Immortal Liberty, – whose look sublime
Hath blanch’d the Tyrant’s Cheek in every varying Clime.

Ο αρθρογράφος επιτίθεται, έπειτα, στην Ιερή Συμμαχία και ακολουθεί ένα ενδιαφέρον και κατάλληλο για την περίσταση παράθεμα από ένα παλαιότερο κείμενο του Sir William Eton (A survey of the Turkish empire, 1798) που αναδημοσιεύεται γιατί συζητά το ενδεχόμενο γενοκτονίας των Ελλήνων μετά τα Ορλοφικά και τις σχετικές διαβουλεύσεις της Υψηλής Πύλης στα τέλη του 18ου αιώνα – που θυμίζουν εντονότατα όσα διαβάσαμε στην Οργή του Σουλτάνου.

Η εφημερίδα καταλήγει στο κύριο άρθρο της ως εξής:

Αξίζουν οι Τούρκοι και η Κυβέρνησή τους να διατηρήσουμε τις φιλικές σχέσεις μαζί τους; Ας δώσουν απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα τα νέα έκτροπα που έχουν πλημμυρίσει με χριστιανικό αίμα τους δρόμους της Κωνσταντινούπολης.

Το γιατί η προκήρυξη είναι κατασκευασμένη δεν χρειάζεται ιδιαίτερη επιχειρηματολογία. Από το περιεχόμενο μέχρι τις υπογραφές είναι προβληματική. Όχι, βέβαια, γιατί όσα γράφει είναι ψευδή. Αυτό ήταν πολύ συνηθισμένο και υπάρχουν πολλές γνήσιες προκηρύξεις της εποχής που βρίθουν από ψεύδη. Μια από αυτές, του Γεωργάκη Βαρνακιώτη, της 14ης Μαΐου 1821, επέλεξα τελικά για το βιβλίο μου, γιατί είναι γνήσια.

Ούτε βέβαια θα πρέπει να θεωρήσουμε κατασκευασμένη διότι δεν υπάρχει το ελληνικό πρωτότυπο. Έχω ανακαλύψει άγνωστες εγκυκλίους του ελληνικού Στόλου που μεταφράστηκαν στα αγγλικά, δημοσιεύθηκαν και είναι γνήσιες, ή το «δελτίο Τύπου» που έστειλε η Αντιβασιλεία στις ελληνικές διπλωματικές αποστολές στην Ευρώπη μετά τη δίκη του Κολοκοτρώνη και το οποίο μας ήταν άγνωστο μέχρι σήμερα. Αλλά όλα αυτά τα έγγραφα είναι γνήσια και απλώς το πρωτότυπο έχει χαθεί.

Αυτή η προκήρυξη όμως δεν φαίνεται να συνδέεται με κανένα υπαρκτό πρόσωπο, Μακεδόνα ή Θεσσαλό οπλαρχηγό, ενώ όσα αναφέρονται είναι μάλλον παράδοξα. Τα ονόματα αυτά δεν θυμίζουν ούτε γνωστά ψευδώνυμα της Φιλικής, ούτε πραγματικές προσωπικότητες (με μία εξαίρεση που θα δούμε παρακάτω).

Αν είναι κατασκευασμένη, αν δηλαδή δεν την έγραψαν μακεδόνες επαναστάτες με έδρα στον Ολυμπο, ποιος την κατασκεύασε; Δεν πρέπει να είναι βρετανοί φιλέλληνες ή Ελληνες που ζουν στη Βρετανία. Γιατί τις ίδιες ημέρες που δημοσιεύθηκε στη Βρετανία, γαλλικές εφημερίδες «ενημέρωναν» ότι ο «Οδυσσέας, αρχηγός των Μακεδόνων» ετοιμάζεται να πάρει τη Θεσσαλονίκη. Αρα Γάλλοι και Βρετανοί τη βρήκαν σχεδόν ταυτόχρονα κάπου αλλού. Αλλά πού;

Μα πού αλλού; Στη Γερμανία. Η προκήρυξη φωνάζει από μακριά (σε μένα τουλάχιστον) ότι κατασκευάστηκε από γερμανούς φιλέλληνες σε συνεργασία ίσως με έλληνες φοιτητές εκεί. Ψάχνοντας ήρθε και κάποια, μάλλον ασφαλής, επιβεβαίωση. Η προκήρυξη δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά σε μια γερμανική εφημερίδα της Νυρεμβέργης, τη γνωστή μέχρι και σήμερα Nürnberger Zeitung (που τότε είχε την ονομασία Der Korrespondent von und für Deutschland).

Η εφημερίδα αυτή δημοσίευε συχνά την εποχή εκείνη fake news υπέρ των Ελλήνων. Η δημοσίευση εκεί προηγείται όλων όσων ανακάλυψα. Από εκεί την αντέγραψαν Βρετανοί και Γάλλοι. Δεν βρήκα το συγκεκριμένο τεύχος γιατί νομίζω πως η εφημερίδα δεν έχει αναρτημένο το αρχείο της από εκείνη την εποχή. Αλλά, αν θέλουν φίλες και φίλοι γερμανόφωνες/οι να βοηθήσουν, ας ψάξουν στα τεύχη των αρχών Σεπτεμβρίου ή του τέλους του Αυγούστου.

Είναι απίθανο οι γερμανοί φιλέλληνες να έλαβαν αυτήν την προκήρυξη από τη Μακεδονία, να είναι, δηλαδή, η προκήρυξη γνήσια; Δεν είναι απίθανο, βέβαια, αλλά θα το απέκλεια, τουλάχιστον μετά από μια μικρή έρευνα που έκανα στα έγγραφα της εποχής και στις σχετικές μονογραφίες (κυρίως τις δημοσιεύσεις του Ι.Κ. Βασδραβέλλη και γενικά τα δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών). Για παν ενδεχόμενο την έστειλα σε δύο καλούς συναδέλφους που γνωρίζουν σε βάθος τα γεγονότα της Επανάστασης στη Μακεδονία και ιδίως τις πηγές. Μου απάντησαν ότι η προκήρυξη είναι πάρα πολύ ενδιαφέρουσα αλλά εντελώς άγνωστη, δεν την έχουν δει στις ελληνικές πηγές. Ας διατηρήσουμε, όμως, μια μικρή αμφιβολία – θα δούμε γιατί.

Ο γαλλικός Courrier της 10ης Σεπτεμβρίου 1821 μας «διαβεβαιώνει» ότι η προκήρυξη είναι γνήσια και μάλιστα πως ο Μακεδόνας Οδυσσέας είναι ο γνωστός Οδυσσέας Ανδρούτσος, που πέρασε στη Θεσσαλία και οργανώνει τους Έλληνες εκεί. Αυτό, όπως γνωρίζετε, δεν συνέβη ποτέ. Ο Ανδρούτσος δεν ασχολήθηκε με την οργάνωση των Μακεδόνων. Μήπως όμως οι τελευταίοι του ζήτησαν να υπογράψει μια προπαγανδιστική προκήρυξη για να δώσει θάρρος στους Μακεδόνες; Ούτε αυτό είναι απίθανο. Ομως όλα αυτά θυμίζουν τη στρατηγική δημιουργίας fake news των φιλελλήνων στην οποία και εντάσσονται.

Εγώ, πάντως, δεν κατόρθωσα να βρω κάτι στα ελληνικά που να ενισχύει τον  ισχυρισμό του Courrier αλλά θα διαβάσω με ενδιαφέρον οποιαδήποτε θετική πληροφορία. Το σίγουρο είναι πως η προκήρυξη, η διαχείρισή της αλλά και η εκμετάλλευσή της από τους φιλελληνικούς κύκλους μας βοηθάει να καταλάβουμε πώς λειτουργούσε ένα ολόκληρο κύκλωμα φιλελληνικής προπαγάνδας που ο μηχανισμός του όχι μόνο ήταν αποτελεσματικότατος αλλά κατόρθωσε να δημιουργήσει μια ευρωπαϊκή δημόσια σφαίρα με αφορμή το ελληνικό ζήτημα.

Μάλλον κατασκευασμένη, λοιπόν, η προκήρυξη αλλά αποτελεσματική. Συγκίνησε για 2-3 εβδομάδες το ευρωπαϊκό κοινό (αργότερα και τους Αμερικανούς) και έδωσε και την αφορμή, δύο εβδομάδες αργότερα σε μια άλλη βρετανική εφημερίδα, τον Champion, να γράψει κάτι προφητικό, στις 23 Σεπτεμβρίου 1821:

Δεν υπάρχει πατριώτης που να διαβάσει αυτήν την εμπνευσμένη προκήρυξη του μακεδόνα οπλαρχηγού, γραμμένη στην κορυφή του Ολύμπου, και να μην ενθουσιαστεί. Μπορούμε να φανταστούμε, για παράδειγμα, τον Λόρδο Μπάιρον να τη μελετά εκστασιασμένος. Μπορεί να τον εμπνεύσει, να του προσφέρει θέμα για τη Μούσα του. Μπορεί να του δώσει το ερέθισμα να πράξει με τρόπο που να είναι αντάξιος με το τραγούδι αυτής της Μούσας!

Δύο χρόνια αργότερα ο Μπάιρον θα βρίσκεται στην Κεφαλονιά και θα σχεδιάζει να κάνει αυτό ακριβώς που του πρότεινε ο φιλέλληνας συντάκτης της εφημερίδας.

---

* Ο Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διευθυντής Ερευνών στο ΚΕΦίΜ. Το παραπάνω εύρημα δεν συμπεριλήφθηκε τελικά στο βιβλίο του Ο Ενδοξότερος Αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News