«Δεν γνωρίζω το μέλλον… Δεν ήρθα εδώ για να σας πω πώς θα τελειώσει όλο αυτό, ήρθα για να σας πω πώς θα ξεκινήσει». Με τον τελευταίο του μονόλογο στην ταινία «The Matrix» (1999) ο Νίο, τον οποίο υποδύεται ο Κιάνου Ριβς, στέλνει μια αυστηρή προειδοποίηση  στις μηχανές ελέγχου του κόσμου, έχοντας ανακαλύψει ότι η ανθρωπότητα είχε παγιδευτεί σε μια προσομοίωση πραγματικότητας.

Η ταινία, δυστοπική sci-fi και μια από τις πιο επιδραστικές ταινίες επιστημονικής φαντασίας των τελευταίων 20 χρόνων, η οποία κέρδισε μάλιστα τέσσερα Οσκαρ στις τεχνικές κατηγορίες,  κυκλοφόρησε σε μια εποχή που η κοινωνία βρισκόταν στα πρόθυρα της επανάστασης του Διαδικτύου και ανησυχούσε για τον «ιό» της χιλιετίας. Και άγγιξε όχι μόνο τις τεχνολογικές εξελίξεις της εποχής, αλλά έθεσε επίσης εκτεταμένα ερωτήματα σχετικά με το Διαδίκτυο, τη συνείδηση ​​και τον κοινωνικό έλεγχο που έκτοτε άρχισαν να διαμορφώνουν την κοινωνία, γράφει ο Αλεξ Τέιλορ στο BBC Entertainment.

Και τώρα -18 χρόνια μετά το τέλος της αρχικής τριλογίας-  καθώς βγαίνει στους κινηματογράφους το τέταρτο σίκουελ με τίτλο «Matrix Resurrections», ο Τέιλορ εξετάζει τη διαρκή και συχνά προφητική κληρονομιά αυτής της επικής δημιουργίας. (Δείτε επάνω το trailer της νέας ταινίας)

«Ερημος του πραγματικού»

Οι αδελφές Λάνα και Λίλι Γουατσόφσκι, συνδημιουργοί της ταινίας «The Matrix» και των σίκουελ, στήριξαν χαλαρά το δυστοπικό τους όραμα στο έργο του φιλοσόφου και κοινωνιολόγου Ζαν Μποντριγιάρ (εν τω μεταξύ η Λίλι έχει αποσυρθεί αφήνοντάς ολόκληρο το project στη Λάνα).

Και πολύ πριν ο Κιάνου Ριβς φορέσει την καμπαρντίνα του Νίο, για να προετοιμαστεί για τον ρόλο, οι Γουατσόφσκι του ζήτησαν να διαβάσει το βιβλίο του Μποντριγιάρ «Simulacra and Simulation» 1981(κυκλοφορεί στα ελληνικά με τίτλο «Ομοιώματα και Προσομοίωση», από τις εκδόσεις Πλέθρο), από το οποίο εμπνεύστηκαν την ταινία τους.  Στη θεωρία του ο γάλλος στοχαστής συνέλαβε μια «έρημο του πραγματικού», έναν κόσμο όπου η πραγματικότητα έχει αντικατασταθεί από τις ψευδαισθήσεις του καπιταλισμού.

Οι αδελφές Γουατσόφσκι βάζουν  τον μυστηριώδη Μορφέα, ηγέτη μιας ομάδας επαναστατών να προσφέρει στον Νίο (ψευδώνυμο του προγραμματιστή υπολογιστών Τόμας Αντερσον) τη δυνατότητα να βρει, μετά από μια παράξενη διαδικασία, μια απάντηση στο ερώτημα «Τι είναι το Μάτριξ;». Η ταινία περιγράφει ένα μέλλον, στο οποίο ο κόσμος όπως τον ξέρει ο άνθρωπος είναι το Μάτριξ, μια εικονική πραγματικότητα, που δημιουργήθηκε και συντηρείται από νοήμονες μηχανές προκειμένου να κατευνάσει, να υποτάξει και να εκμεταλλευτεί τον ανίδεο ανθρώπινο πληθυσμό ως πηγή ενέργειας, με την υποχρεωτική σύνδεση του στο Matrix μέσω μοσχευμάτων.

Ωστόσο, όπου για τον Μποντριγιάρ δεν υπήρχε διαφυγή από την προσομοίωση, οι Γουατσόφσκι πρόσφεραν ελπίδα με την «υπόσχεση ενός αληθινού φυσικού κόσμου “αποσυνδεδεμένου” και χωριστού από το Matrix», εξηγεί ο καθηγητής Ρίτσαρντ Σμιθ, εκδότης του «The Baudrillard Dictionary».

Ο Μποντριγιάρ δεν ήταν οπαδός της αλλαγής: «Το “Matrix” είναι σίγουρα το είδος της ταινίας για το μάτριξ (δίκτυο, πίνακας, πλέγμα, μήτρα)  το οποίο θα μπορούσε να παράγει το μάτριξ», λέει ο Σμιθ.

Ούτως ή άλλως, όμως, η «κουνελότρυπα»  είχε ανοίξει. Και είναι γεγονός ότι το «Matrix» έχει εν τω μεταξύ παραβιάσει την πραγματικότητά μας. Ο Αλεξ Τέιλορ περιγράφει στο BBC Entertainment τους τέσσερις βασικούς τρόπους με τους οποίους συνέβη αυτό:

1. Το κόκκινο χαπάκι

Σε μια από τις πιο εμβληματικές σκηνές του πρώτου «The Matrix», ο Μορφέας προσφέρει στον Νίο (τότε ακόμα ζούσε ως περίεργος χάκερ ονόματι Τόμας Αντερσον) την επιλογή ενός μπλε χαπιού ή ενός κόκκινου χαπιού.

Αν διαλέξει το μπλε χάπι επιστρέφει στην κανονική ζωή καθώς ο Αντερσον αγνοεί ευτυχώς το μάτριξ – μήτρα, τον προσομοιωμένο κόσμο που δημιουργήθηκε για να υποδουλώσει κρυφά την ανθρωπότητα. Αν πάλι καταπιεί το κόκκινο χάπι θα δει την πραγματικότητα της τυραννίας των μηχανών.

Για τον καθηγητή Ρίτσαρντ Σμιθ, η μαρξιστική αφήγηση της ταινίας παραπέμπει στην αλληγορία του Πλάτωνα για αλυσοδεμένους σκλάβους σε μια σπηλιά «που μπερδεύουν τις σκιές των πραγμάτων στον τοίχο με την πραγματικότητα».

Οπως λέει ο Μορφέας: «Το Μάτριξ είναι ο κόσμος που έχει προσελκύει τη ματιά σου για να σε τυφλώσει και να μη βλέπεις την αλήθεια». Η σκηνή των χαπιών «προτρέπει τα ανθρώπινα όντα να απελευθερωθούν από τον επιφανειακό κόσμο», λέει ο Σμιθ.

Αλλά με την πάροδο του χρόνου, η μεταφορά του κόκκινου χαπιού πήρε άλλο νόημα στο διαδίκτυο για λόγους που απέχουν πολύ από το αρχικό. Αυτή η αλλαγή περιλαμβάνει την υιοθέτησή του από μισογυνικές διαδικτυακές ομάδες, ιδίως το κίνημα incel -νεαροί άνδρες που περιγράφουν τους εαυτούς τους ως «ακούσια άγαμους»- το οποίο είναι μέρος της «Manosphere», μιας σκοτεινής συμμαχίας ακροδεξιών στενά συνδεδεμένης με το μίσος για τις γυναίκες.

Το φόρουμ του Reddit, TheRedPill (TRP), ξεκίνησε το 2012 με στόχο να προσφέρει στους άνδρες μια «σεξουαλική στρατηγική» για να νικήσουν την χειραγωγική «φεμινιστική κουλτούρα» (όπως την περιέγραψαν) που ενδυναμώνει αποκλειστικά τις γυναίκες.

Μέχρι τη στιγμή που μπήκε σε καραντίνα από το Reddit το 2018 (με προειδοποίηση περιεχομένου και προσβάσιμο μόνο μέσω απευθείας συνδέσμων) και τελικά έκλεισε τελείως, το φόρουμ incel r/braincels, είχε περισσότερους από 400.000 ακόλουθους .

Ωστόσο έρευνα από το Εθνικό Πανεπιστήμιο της Αυστραλίας έδειξε ότι το μέτρο αντί να περιορίσει τη ρητορική μίσους, είχε απλώς ωθήσει πολλούς χρήστες εκτός ιστότοπου σε πλατφόρμες, που λειτουργούν χωρίς την παρέμβαση διαχειριστή.

Σε ορισμένες περιπτώσεις, μάλιστα, έχουν μετακινηθεί offline με θανατηφόρες συνέπειες. Ο Τζέικ Ντέιβισον, που σκόρπισε τον θάνατο στο Πλίμουθ, σκοτώνοντας πέντε άτομα, μεταξύ τους και ένα κοριτσάκι, μίλησε για «κατανάλωση υπερβολικής δόσης μαύρου χαπιού» σε βίντεο του YouTube πριν από τις δολοφονίες του τον Αύγουστο, πράγμα το οποίο αποτελεί όρο της κοινότητας incel για τον μηδενιστικό εξτρεμισμό των κόκκινων χαπιών.

Η βραβευμένη δημοσιογράφος, συγγραφέας και δημιουργός περιεχομένου στο TikTok, Σοφία Σμιθ Γκάλερ, λέει ότι η μετάβαση εκτός σύνδεσης (offline) αντικατοπτρίζει τον τρόπο, με τον οποίο η θεωρία του κόκκινου χαπιού στη βάση της, είναι μια εύκολα προσβάσιμη απάντηση και μια άστοχη διέξοδος για τις απογοητεύσεις της ζωής.

«Στο επίκεντρο των προβλημάτων τους βάζουν συχνά τις γυναίκες, αντί για τις πραγματικές, συστημικές αποτυχίες ή τα κοινωνικά στερεότυπα που μας πληγώνουν όλους, και στη συνέχεια πολλοί μοιράζονται ιδέες μισογυνισμού, βίας ή αυτοτραυματισμού για να βελτιώσουν τη ζωή τους», λέει στο BBC η Σοφία Σμιθ Γκάλερ.

2 .«Ελευθερώστε το μυαλό σας»

Το σύνθημα «ελευθέρωσέ το μυαλό σου», που εκμεταλλεύεται η θεωρία των κόκκινων χαπιών έχει επίσης τροφοδοτήσει την πολιτική του σύγχρονου ακροδεξιού λαϊκισμού ο οποίος τοποθετείται ενάντια στο κατεστημένο.

Ως προϊόν της alt-right (εναλλακτική δεξιά), τα μέλη της οποίας επιτίθενται ανοικτά κατά της πολυπολιτισμικότητας, της παγκοσμιοποίησης και της μετανάστευσης, το κόκκινο χάπι γίνεται «ρήμα», έγραψε στον Guardian ο δημοσιογράφος Ντάνι: Ανοιξε «τα μάτια των νεοφώτιστων για να δουν τους μισητούς καταπιεστές τους: φεμινίστριες, έγχρωμους και προοδευτικούς», λέει τονίζοντας ότι «Ο Μορφέας έγινε το πρόσωπο των μιμιδίων (memes) που ρωτούσαν: “Κι αν σου έλεγα ότι ο Χίτλερ ήταν σοσιαλιστής;”».

Τροφοδοτούμενη από δυσπιστία προς την κυβέρνηση, τα μέσα ενημέρωσης και το status quo, η alt-right εισήχθη στην κυρίαρχη πολιτική της Δύσης προφανώς από τον πρώην πρόεδρο των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ και τους υποστηρικτές του.

Η κόρη του, Ιβάνκα Τραμπ, τότε ανώτερη σύμβουλος του Λευκού Οίκου, αναφέρθηκε με υπερηφάνεια στην ανάρτηση του δισεκατομμυριούχου Ελον Μασκ που είχε γράψει στο Twitter ότι η Ιβάνκα «είχε πάρει» το κόκκινο χάπι…

Το tweet του Μασκ αντιπροσώπευε μια πλήρη αντιστροφή της πραγματικότητας του κόκκινου χαπιού του Μορφέα, υποστηρίζει ο συγγραφέας Τζέιμς Μπολ:  «Στην ταινία, η λήψη του κόκκινου χαπιού σημαίνει ότι αποδέχεσαι μια εξωγήινη και τρομακτική αλήθεια αντί να μείνεις σε μια άνετη αυταπάτη», λέει στο BBC.

«Ωστόσο, το red-pilling, που αγαπούν οι ακροδεξιές και διάφορες άλλες εξειδικευμένες διαδικτυακές ομάδες, σημαίνει να αποδέχεσαι την κακή πλην όμως βολική ομαδική σκέψη, να την ταιριάζεις με τις δικές σου προκαταλήψεις και να βλέπεις τον κόσμο σε ένα πλαίσιο που ταιριάζει στον εαυτό σου», λέει ο Τζέιμς Μπολ.

Η Λίλι Γουατσόφσκι απάντησε απότομα, με δύο ωμές, καταδικαστικές λέξεις. Και ο ηθοποιός Χιούγκο Γουίβινγκ, ο οποίος έπαιξε τον πράκτορα Σμιθ στην αρχική τριλογία του «Matrix», είπε επίσης ότι τον έχει «συγχύσει» η πειρατεία του μηνύματος της ταινίας: «Απλώς δείχνει ότι οι άνθρωποι δεν διαβάζουν κάτω από τις επιφάνειες», είπε στο The Daily Beast.

3, Μετα-αλήθεια;

Το γεγονός ότι είναι πλέον τόσο εύκολο να οχυρωθείς στον χώρο μιας διαδικτυακής κοινότητας που προωθεί ανεξέλεγκτες ειδήσεις έχει οδηγήσει σε ισχυρισμούς ότι ζούμε σε μια εποχή «μετα-αλήθειας». Μάλιστα ο όρος «post-truth» ανακηρύχθηκε λέξη της χρονιάς από τα Λεξικά της Οξφόρδης μετά την εκστρατεία για το Brexit και τις προεδρικές εκστρατείες των ΗΠΑ το 2016.

Οι εφαρμογές ανταλλαγής μηνυμάτων και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν βοηθήσει να ανθίσει αυτό το κλίμα, με την προώθηση ψευδών ειδήσεων και με τη χρήση αλγορίθμων που δημιουργούν μια εκδοχή πραγματικότητας προσαρμοσμένης στα γούστα μας, επιβραβεύοντας περιεχόμενο ειδήσεων για οπαδούς.

Η φετινή Εκθεση Ψηφιακών Ειδήσεων του Ινστιτούτου Reuters διαπίστωσε ότι ενώ το κοινό εκτιμά όλο και περισσότερο την αλήθεια, μόνο το 44% πιστεύει τις ειδήσεις που διαβάζει.

Πλατφόρμες όπως το Instagram και το TikTok συνέχισαν να προσελκύουν περισσότερους νέους, αλλά συχνά προσφέρουν περιεχόμενο από influencers χωρίς έλεγχο των δεδομένων, προσθέτει η μελέτη.

Ολα αυτά μαζί μπορούν να γίνουν γόνιμο έδαφος ένα σπιράλ παραπληροφόρησης και θεωριών συνωμοσίας. Η αντιπαράθεση, λοιπόν, για το κόκκινο ή το μπλε χάπι θολώνει την κατάσταση και σήμερα απειλεί να μετατραπεί σε ένα ομοιόμορφο μωβ χάπι μεροληψίας και δυσπιστίας.

Ο Κίαραν Ο’Κόνορ, από το Ινστιτούτο Στρατηγικού Διαλόγου (ISD), λέει στο BBC ότι αυτό βασίζεται στην προκατάληψη της επιβεβαίωσης, την τάση μας, δηλαδή, να δίνουμε προτεραιότητα ή να θυμόμαστε νέες πληροφορίες, που υποστηρίζουν τις προϋπάρχουσες απόψεις μας: «Πλατφόρμες όπως το Facebook έχουν σχεδιαστεί για να επωφελούνται από την αφοσίωση και τον χρόνο, που αφιερώνουν οι χρήστες στις πλατφόρμες τους, και ένας τρόπος που οι πλατφόρμες το κατασκευάζουν αυτό είναι μέσω αλγορίθμων. Αλλά έχουμε δει πώς οι αλγόριθμοι μπορούν να κατευθύνουν ακούσια τους ανθρώπους σε χώρους όπου εκτίθενται και τους δίνουν κίνητρα να συμμετέχουν σε περιεχόμενο συνωμοσίας», ξεκαθαρίζει.

Ο Ο΄Κόνορ επισημαίνει την εξέλιξη της συνωμοσίας QAnon  σαν ένα από τα καλύτερα παραδείγματα: Η δράση του κινήματος, που τροφοδοτήθηκε  εν μέρει από τους ψευδείς ισχυρισμούς του πρώην προέδρου Τραμπ για εκτεταμένη παρέμβαση στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ, κορυφώθηκε με τις ταραχές στο Καπιτώλιο. Παρά τις εντατικές προσπάθειες για την απαγόρευση του περιεχομένου του QAnon στο YouTube, το Facebook και αλλού, το άλλοτε περιορισμένο online συνωμοσιολογικό κίνημα είχε ήδη «παγκοσμιοποιηθεί», λέει ο κ. Ο’Κονορ.

Η ειρωνεία είναι ότι παρόλο που οι οπαδοί των θεωριών συνωμοσίας πιστεύουν ότι μιμούνται τον Νίο «ακολουθώντας το λευκό κουνέλι στην τρύπα του» και «αποσυνδέονται» αναζητώντας την αλήθεια, στην πραγματικότητα συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο:  το ίδιο το σύστημα, που νομίζουν ότι εκθέτουν, τους αποσπά την προσοχή και τους ρουφάει.

Ωστόσο, το μοίρασμα της πληροφορίας ψηφιακά δεν έχει ενισχύσει, αποκλειστικά τη δυσπιστία και την προστασία του κατεστημένου. Η διαρροή των WikiLeaks και οι αποκαλύψεις του Εντουαρντ Σνόουντεν, αν και ήταν αμφιλεγόμενες εξαιτίας της πρακτικής τους, αποκάλυψαν εκτεταμένες κυβερνητικές παραβάσεις.

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν επίσης δείξει ότι μπορούν να λειτουργήσουν ως απελευθερωτική, ενωτική δύναμη, ενδυναμώνοντας δημοκρατικά κινήματα και πρωτοβουλίες κοινωνικής δικαιοσύνης.

4. Ζώντας σε Μάτριξ;

Πέρα από τις μεταβαλλόμενες αντιλήψεις για την αλήθεια, η ολοένα και πιο διασυνδεδεμένη διαδικτυακή μας παρουσία, γνωστή ως ψηφιακό αποτύπωμα, υλοποιεί στοιχεία του «The Matrix» με τρόπους, που όταν προβλήθηκε για πρώτη φορά η ταινία φαίνονταν καθαρή επιστημονική φαντασία.

For years, fans of THE MATRIX have discussed the film through a trans lens. If you’ve heard the theory before or just learned about it, here’s a thread breaking down the trans allegory of the film, from trans writers and critics.

Welcome to the desert of the real. (thread) pic.twitter.com/XlgY8hAcNI

— NetflixFilm (@NetflixFilm) August 6, 2020

Η προθυμία μας, σιωπηρά ή μη, να κοινοποιούμε προσωπικές πληροφορίες και να συμφωνούμε στην παρακολούθησή μας μέσω της τεχνολογίας, από εφαρμογές για κινητά τηλέφωνα έως εργαλεία μηχανικής εκμάθησης όπως τα έξυπνα ηχεία, επέτρεψε τη δημιουργία μιας πολύ λεπτομερούς εικόνας της προσωπικής μας ζωής και των συνηθειών μας.

Το σκάνδαλο της Cambridge Analytica, που υπέκλεψε δεδομένα χρηστών του Facebook, έδειξε πώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν προσωπικές πληροφορίες για τη στόχευση, την επιρροή και ενδεχομένως την προσέλκυση ψηφοφόρων σε πολιτικά συστήματα.

Αλλού, η επικάλυψη μεταξύ του ψηφιακού και του πραγματικού προφίλ μας έχει αυξηθεί από την επαυξημένη πραγματικότητα και την εικονική πραγματικότητα, που αντικατοπτρίζουν τον τρόπο με τον οποίο οι επαναστάτες στην πρώτη ταινία συνδέουν και αποσυνδέουν την προσομοίωση.

Πρόσφατα, εξάλλου, το Facebook ανακοίνωσε μακροπρόθεσμα σχέδια για τη δημιουργία ενός εικονικού «Μετασύμπαντος», που θα μας καθηλώσει ακόμη περισσότερο στο διαδίκτυο.

Με την ίδια λογική, ο τρόπος με τον οποίο ο Μορφέας και  οι μαχητές του χακάρουν το σύστημα matrix για να εγκαταστήσουν προγράμματα, σενάρια ή διαφορετικές εμφανίσεις αντικατοπτρίζει τη σημερινή άνοδο των deepfake βίντεο στον πραγματικό κόσμο, με τεχνολογία τεχνητή νοημοσύνης που δημιουργεί αντίγραφα ανθρώπων σε υπολογιστή και ζωντανεύει ακόμα και νεκρούς.

Ο τρανσανθρωπισμός, δηλαδή η πεποίθηση ότι οι άνθρωποι μπορούν να βελτιωθούν ξεπερνώντας τους σωματικούς και πνευματικούς περιορισμούς τους και να «αναβαθμίσουν» το σώμα τους ενσωματώνοντας τεχνολογία, ταιριάζει επίσης με τον τρόπο που οι χαρακτήρες της ταινίας μπορούν να κατεβάσουν (download) σύνολα δεξιοτήτων και να μάθουν να χειρίζονται τους νόμους της φυσικής σε προσομοίωση.

Η ιδέα της ταινίας για την ταυτότητα και το σώμα ως κάτι το εύπλαστο, που μπορεί να διαμορφωθεί και να αλλάξει, ενισχύθηκε από τη Λίλι Γουατσόφσκι, η οποία μιλώντας πέρυσι στο Netflix περιέγραψε αναδρομικά το «Matrix» ως μια αλληγορία για τρανς άτομα.

«Αυτή ήταν η αρχική πρόθεση, αλλά ο κόσμος δεν ήταν αρκετά έτοιμος γι’ αυτό. Ο εταιρικός κόσμος δεν ήταν έτοιμος για κάτι τέτοιο», είπε η κινηματογραφίστρια, «Το “Matrix” αφορούσε την επιθυμία για μεταμόρφωση», δήλωσε μεταξύ άλλων. Να σημειωθεί ότι στα χρόνια, που ακολούθησαν, πέτυχαν και οι δύο Γουατσόφσκι τη δική τους μεταμόρφωση κάνοντας αλλαγή φύλου: το 2012 ο Λάρι Γουατσόφσκι έγινε Λάνα Γουατσόφσκι και τέσσερα χρόνια αργότερα ο Αντι Γουατσόφσκι έγινε Λίλι Γουατσόφσκι.

Πού βρίσκεται μετά από όλα αυτά το «The Matrix», καθώς κοιτάμε το μέλλον; Μερικοί πιστεύουν ότι έγινε ο πλήρης κύκλος, γράφει o Αλεξ Τέιλορ στο BBC Entertainment. Το 2016, μια ομάδα φυσικών πρότεινε ότι είναι πιθανό το σύμπαν μας να μην είναι πραγματικό, αλλά να είναι μια γιγάντια προσομοίωση, που διευθύνεται από μια ανώτερη δύναμη, μια ιδέα την οποία υποστηρίζουν γκουρού της τεχνολογίας στη Σίλικον Βάλεϊ, μεταξύ των οποίων και το  αφεντικό της Tesla, Ελον Μασκ.

Οσο απίθανο κι αν ακούγεται, ταιριάζει στην παρακαταθήκη του «The Matrix». Οπως προειδοποίησε ο Νίο τις μηχανές το 1999: «Θα τους δείξω έναν κόσμο χωρίς εσένα, έναν κόσμο χωρίς κανόνες και ελέγχους, χωρίς σύνορα και όρια… έναν κόσμο όπου όλα είναι δυνατά».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News