Το 1921 εκδόθηκε η περίφημη πραγματεία «Ψυχολογία των Μαζών και Ανάλυση του Εγώ» του Ζίγκμουντ Φρόυντ. Παρότι, ωστόσο, έχει περάσει ένας ολόκληρος αιώνας από τότε, κανένα από τα υπόλοιπα έργα του πατέρα της ψυχανάλυσης, δεν είναι σήμερα τόσο επίκαιρο, όσο αυτό το κείμενο που γράφτηκε σε μία Ευρώπη που όδευε προς τον ζόφο των απολυταρχικών καθεστώτων (του φασισμού, του σταλινισμού και του ναζισμού) και την φρίκη ενός δεύτερου παγκόσμιου πολέμου. 

Σε άρθρο του στην La Repubblica, ο Μάσιμο Ρεκαλκάτι, ένας από τους γνωστούς ιταλούς ψυχαναλυτές με αδιαμφισβήτητο κύρος και στη διεθνή επιστημονική κοινότητα, εξηγεί πώς μία «θεωρητική ενόραση» ώθησε το Φρόιντ να ασχοληθεί «με τον ομαδικό φανατισμό, με το υπνωτικό βλέμμα του ηγέτη, με την ακέφαλη και σαγηνευτική ταύτιση με τον ηγέτη, με την αγελαία ορμή και την μανιακή έξαψη του να αισθάνεται κανείς ένα με το μεγάλο σώμα της μάζας». 

Ο ιταλός ειδικός λέει ότι η κύρια θέση της φροϋδικής πραγματείας είναι ότι «η μάζα σχηματίζεται με αφετηρία μία κοινή κάθετη ταύτιση με τον ηγέτη που βρίσκεται στη θέση του Ιδεώδους Εγώ». Η απώλεια της κριτικής σκέψης που συνεπάγεται αυτή η εξιδανικευτική ταύτιση αντισταθμίζεται από το ταυτοτικό καταφύγιο που προσφέρει. «Η ανταλλαγή φαίνεται βολική: απόλυτη υπακοή στον ηγέτη με αντάλλαγμα την προστασία της», συνοψίζει ο Μάσιμο Ρεκαλκάτι. 

«Δίψα για υπακοή»

Εξελίσσοντας με απόλυτα πρωτότυπο τρόπο τις ενοράσεις του Γκιστάβ Λε Μπον (συγγραφέα της «Ψυχολογίας των Μαζών» τον οποίο εκτιμούσε ιδιαίτερα ο Μπενίτο Μουσολίνι) ο Φρόιντ εστίασε την προσοχή του στη «δίψα για υπακοή», κύριο χαρακτηριστικό της ζωής των μαζών. Διαφορετικά, όμως, από τον Λε Μπον, ο Φρόιντ δεν ταυτίζει τη μάζα με την αγέλη αλλά με την ορδή. Για αυτόν τον λόγο θεωρεί κεντρική τη φιγούρα του Ντούτσε, του Φίρερ, του ηγέτη που αποτελεί ενσάρκωση του Ιδεώδους Εγώ.

«Παραβλέποντας τον ηγέτη, η φύση της μάζας καθίσταται ασαφής», υποστήριζε ο Φρόιντ και για αυτόν τον λόγο βάση της ταύτισης της μάζας με τον ηγέτη είναι η «νοσταλγία του πατέρα». Η κενή θέση του εξιδανικευμένου κατά την παιδική ηλικία πατέρα που προσέφερε προστασία από τους κινδύνους, πρέπει άμεσα να καλυφθεί από κάποιο από τα υποκατάστατά του. Το πλήθος θεοποιεί τον όποιο ηγέτη του, εξυψώνοντάς τον σε άφθαστο Ιδεώδες. Για αυτόν τον λόγο η πτώση του ηγέτη – πατέρα προκαλεί τον κατακερματισμό της μάζας. 

«Αυτός είναι ο κλινικός ορισμός που προσφέρει ο Φρόιντ για τον πανικό: υπάρχει πανικός όταν υπάρχει “διάσπαση της μάζας”. Σχηματίζεται μια κυκλική σχέση μεταξύ της απώλειας του πατέρα και της εμπειρίας του πανικού», εξηγεί ο ιταλός ψυχαναλυτής. 

Ο στρατός

Σημείο αναφοράς για τον Φρόιντ αποτελεί ο στρατός, κατεξοχήν τεχνητή μάζα, μαζί με την Εκκλησία. Οταν ο επικεφαλής της μάζας καρατομείται, «δεν δίνεται πλέον προσοχή σε καμία εντολή ανωτέρου και ο καθένας ανησυχεί μονάχα για τον εαυτό του δίχως να λαμβάνει υπόψη τους άλλους». Οι δεσμοί διαρρηγνύονται και απελευθερώνεται ένας απεριόριστος και παράλογος φόβος και αυτό εξηγεί γιατί ο Φρόυντ πίστευε, σε αντίθεση με τον Λένιν, πως οι μάζες όχι μόνο δεν είναι επαναστατικές αλλά εκφράζουν μία βαθιά συντηρητική τάση. 

«Αυτή είναι μια από τις ακανθώδεις θέσεις αυτού του βιβλίου: η επιθυμία των μαζών δεν είναι σε καμία περίπτωση ανατρεπτική αλλά φασιστική. Αλλά μπορεί να υπάρξει μια φασιστική επιθυμία; Δεν είναι μήπως η επιθυμία ο κύριος ανταγωνιστής κάθε αυταρχικού συστήματος; Δεν ζει η επιθυμία στο όνομα της ελευθερίας; Δεν απορρίπτει κάθε μορφή δεσμού;», διερωτάται ο Μάσιμο Ρεκαλκάτι και απαντά πως «στην πραγματικότητα, σύμφωνα με τον Φρόυντ η μάζα επιθυμεί να κυριαρχείται, θέλει τον αφέντη με τη ράβδο, είναι άπληστη για αυταρχισμό, προτιμά τις αλυσίδες από την ελευθερία».

«Η μάζα επιθυμεί να κυριαρχείται, θέλει τον αφέντη με τη ράβδο, είναι άπληστη για αυταρχισμό, προτιμά τις αλυσίδες από την ελευθερία»

Αυτή η «ασφαλιστική ορμή» των μαζών επανεμφανίστηκε στη Δύση κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας «με το προσωπείο της εθνικιστικής κυριαρχίας» που απορρίπτει παρανοϊκά κάθε διαφορετικότητα, ειδικά αυτή που ενσαρκώνουν οι πρόσφυγες και οι μετανάστες που εκλαμβάνονται ως απειλή για τη ζωή. Η προάσπιση των τειχών «αντανακλά τη φασιστική τάση της ασφαλιστικής ορμής που εμψυχώνει τη μάζα», εξηγεί ο Ρεκαλκάτι. 

Σύμφωνα με τον Φρόιντ, ωστόσο, δεν πρόκειται απλά περί ενός «πολιτικού αναλφαβητισμού» ή περί ενός «βάρβαρου παραλογισμού», πρόκειται περί μιας «ενορμητικής τάσης που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο ως άνθρωπο: η προστασία της ζωής καταλήγει, παραδόξως, να μετράει περισσότερο από την ίδια τη ζωή». Επικαλούμενος τον Ζακ Ντεριντά και τον Ρομπέρτο Εσπόζιτο o Ρεκαλκάτι σημειώνει σχετικά πως «το πείσμα για την προάσπιση της ζωής, αντί να συντηρεί τη ζωή, μπορεί να την καταστρέψει».

«Οπισθοδρομική αντίδραση»

Σε αντίθεση, όμως, με το παρελθόν, σήμερα οι μάζες δεν καλλιεργούν κανένα ιδεολογικό πάθος για το Ιδεώδες. «Το μανιώδες βλέμμα του Ντούτσε ή του Φίρερ άφησε τη θέση του σε ένα κενό αναφορών που προκαλεί μια μόνιμη κατάσταση σύγχυσης», γεγονός που εξηγεί γιατί οι κρίσεις πανικού έχουν λάβει εδώ και καιρό επιδημικές διαστάσεις. Σε αυτό το πλαίσιο οι υπέρμαχοι της εθνικής κυριαρχίας «προσπαθούν να συσπειρώσουν το υπερμοντέρνο πλήθος γύρω από την ενίσχυση των συνόρων, την λατρεία της εθνικής ταυτότητας, την υπεράσπιση της επικράτειας».

Σύμφωνα με τον Μάσιμο Ρεκαλκάτι πρόκειται περί μιας «οπισθοδρομικής και βραχύβιας αντίδρασης» που δεν λαμβάνει υπόψη τη συστημική διασυνδεσιμότητα που χαρακτηρίζει τον σύγχρονο κόσμο. Ομως οι αναφορές και οι εκκλήσεις για στρατιωτικοποίηση των συνόρων – όπως ήδη επεσήμανε ο Φρόιντ στο έργο του – αναδεικνύουν «τον αδάμαστο χαρακτήρα της ασφαλιστικής ορμής που, μπροστά στην επιλογή μεταξύ ευτυχίας και υπακοής, θυσιάζει χωρίς δισταγμό την πρώτη στο όνομα της δεύτερης».