Σε ένα εντυπωσιακό φωτομοντάζ του 1929, ο γερμανός εικαστικός Τζον Χέρτφιλντ κοιτάζει με ένταση τους θεατές του, ενώ κόβει το κεφάλι του αρχηγού της Αστυνομίας του Βερολίνου, Καρλ Ζεργκίμπελ, με ένα μεγάλο ψαλίδι και ο τίτλος της εικόνας προτρέπει: «Χρησιμοποιήστε τη φωτογραφία ως όπλο!». Στη συγκεκριμένη περίπτωση ήταν ευσεβής πόθος για έναν άντρα που είχε διατάξει τον βάναυσο ξυλοδαρμό εργαζομένων διαδηλωτών.

Αλλά ο Χέρτφιλντ μετέτρεψε όντως τα φωτομοντάζ του σε ισχυρά όπλα, και μάλιστα εναντίον ενός πολύ πιο τρομερού εχθρού, του Αδόλφου Χίτλερ. Στα χρόνια που οδήγησαν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, γράφει το BBC, και καθώς οι Εθνικοσοσιαλιστές προσπαθούσαν να χειραγωγήσουν την κοινή γνώμη με έναν ισχυρό μηχανισμό προπαγάνδας, ο Χέρτφιλντ προσπάθησε να αποκαλύψει την αλήθεια πίσω από τα ψέματά τους με τις έξυπνα δημιουργημένες εικόνες του και έγινε ένας από τους πιο σημαντικούς και καινοτόμους καλλιτέχνες στην καταπολέμηση του φασισμού.

Γεννημένος το 1891 ως Χέλμουτ Χέρτσφελντ, αρχικά ο Χέρτφιλντ εκπαιδεύτηκε στη διαφήμιση, αλλά η παράλογη καταστροφή του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου τον ριζοσπαστικοποίησε τόσο πολιτικά όσο και αισθητικά. Κατ΄αρχάς και σε αντίθεση με το αντιαγγλικό μένος που σάρωνε τη Γερμανία προσάρμοσε το όνομά του στην αγγλική εκδοχή του και στη συνέχεια, το 1916, άρχισε να πειραματίζεται με τη δύναμη που έχει το φωτομοντάζ να αλλάζει την αντίληψη, μαζί με τον φίλο του ζωγράφο Γκέοργκ Γκρος.

Η μορφή της τέχνης, όπου δύο ή περισσότερες φωτογραφίες συνδυάζονται για να δημιουργήσουν νέες εικόνες, θα γινόταν κεντρικό στοιχείο της πρακτικής των Ντανταϊστών στο Βερολίνο. Οι Χέρτφιλντ και Γκρος εντάχθηκαν στο καλλιτεχνικό κίνημα το 1917, όπου θα γνώριζαν και την συνάδελφό τους στο καλλιτεχνικό φωτομοντάζ Χάνα Χεχ.

Αποχωρώντας από το κίνημα Dada ο Χέρτφιλντ μπορούσε πλέον με τα έργα του να προκαλεί ακόμα μεγαλύτερο αντίκτυπο χρησιμοποιώντας διάφορα στοιχεία. Τα σχέδιά του έφτασαν σε ένα ιδιαίτερα υψηλό επίπεδο πολυπλοκότητας όταν εργαζόταν στο τμήμα προπαγάνδας του Γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος (KPD), στο οποίο εντάχθηκε με ενθουσιασμό το 1918. Εκεί το 1928 δημιούργησε και την εμβληματική εκλογική αφίσα του «Πέντε δάχτυλα έχει το χέρι» («5 Finger Hat Die Hand»), που υποδηλώνει έξυπνα τη δύναμη του εργάτη να αρπάξει τον εχθρό, ενώ αναφέρεται επίσης στον αριθμό της κάλπης που είχε δοθεί στο Κομμουνιστικό Κόμμα για την επερχόμενη ψηφοφορία του Reichstag.

«Νομίζω ότι ήταν απλά ένα δείγμα μεγαλοφυίας», λέει η Άννα Σουλτς, συν-επιμελήτρια της έκθεσης «Τζον Χέρτφιλντ: Φωτογραφία και δυναμίτιδα» που παρουσιάζεται φέτος στην Akademie der Künste στο Βερολίνο.

Ωστόσο, παρά τον θετικό αντίκτυπο της αφίσας στα αποτελέσματα των εκλογών, ο καινοτόμος σχεδιασμός του προκάλεσε τις αντιδράσεις ορισμένων στην ηγεσία του κόμματος, που θεωρούσαν πως οτιδήποτε αφηρημένο ήταν παρακμιακό, με αποτέλεσμα να σταματήσει ο Χέρτφιλντ να εργάζεται για το KPD.

Στη συνέχεια όμως τον δέχτηκαν με ανοιχτές αγκάλες στο αριστερό εργατικό περιοδικό Die Arbeiter-Illustrierte-Zeitung  (AIZ), που αποδείχτηκε το τέλειο μέσο για να βάλει ο Χέρτφιλντ τους Εθνικοσοσιαλιστές στο στόχαστρό του.

«Κάνοντας το ψέμα προφανές»

Παρά το γεγονός ότι ολοένα και πιο μεγάλο κομμάτι του γερμανικού πληθυσμού είχε υπνωτιστεί από τη δύναμη του ναζιστικού προπαγανδιστικού μηχανισμού, ο Χέρτφιλντ, ως ένθερμος ειρηνιστής και αντικαπιταλιστής, παρέμεινε απρόσβλητος. «Νομίζω ότι κατάλαβε πολύ γρήγορα ποιοι ήταν οι σκοποί και οι στόχοι τους. Αποκαλούσαν τους εαυτούς τους Εθνικοσοσιαλιστές, αλλά ποτέ δεν υπήρχε κάτι σοσιαλιστικό σε αυτούς», λέει η Σουλτς.

Οπλισμένος μόνο με χαρτί, ψαλίδι και κόλλα, σύντομα ο Χέρτφιλντ άρχισε έναν αποτελεσματικό πόλεμο ενάντια στα ψέματα και την υποκρισία τους. «Δείχνει πόσο άστατοι είναι», λέει η Σουλτς. «Υπάρχει το μοντάζ “Mimicry”, όπου βλέπετε τον Γκέμπελς να βάζει γενειάδα του Μαρξ στον Χίτλερ για να προσελκύσει περισσότερες ψήφους εργατικής τάξης».

Το ναζιστικό κόμμα βρισκόταν στην «τσέπη» της βιομηχανίας και ο Χέρτφιλντ το αποκάλυψε χρησιμοποιώντας τη δική τους προπαγάνδα εναντίον τους για να διατυπώσει την άποψή του, ειδικά όσον αφορούσε στον Χίτλερ και στην εγωιστική ιδέα που είχε για τον εαυτό του ως «υπεράνθρωπος» («Übermensch»).

Στο φωτομοντάζ «Αδόλφος ο Υπεράνθρωπος: Καταπίνει Χρυσό και Λέει Τρέλες» («Adolf der Übermensch: Schluckt Gold und redet Blech», 1932), ο Χέρτφιλντ τοποθέτησε μια ευρέως δημοσιευμένη φωτογραφία του Χίτλερ από ένα συλλαλητήριο πάνω από την ακτινογραφία ενός κορμού. Η σπονδυλική στήλη είναι φτιαγμένη από νομίσματα που οι επιχειρηματίες ηγέτες έριξαν στο στόμα του Χίτλερ για να τον κάνουν να εκστομίσει τα καυτά ψέματα που θα τους έφερναν κέρδος.

Αλλού ο μετέπειτα δικτάτορας κυριολεκτικά υποτιμάται και παρωδείται σαν μαριονέτα που κρατάει σπαθί, στα χέρια του επιχειρηματία Φριτς Τίσεν που καπνίζει πούρο, ενώ τα  τεντωμένα χέρια και τα πόδια του κάνουν εντελώς γελοία την υπερήφανη έκφρασή του.

«Αυτό που θεωρώ ενδιαφέρον είναι ο τρόπος με τον οποίο χειρίζεται τις εικόνες», λέει η Σουλτς, επισημαίνοντας ακόμη ότι ο Χέρτφιλντ «είπε ότι πρόκειται για την εμφάνιση της αλήθειας πίσω από την εικόνα κάνοντας το ψέμα προφανές. Η ιδέα είναι ότι ο θεατής κοιτάζει την εικόνα, βλέπει ότι κάτι έχει αλλάξει και αναρωτιέται: “Ποια είναι η πραγματικότητα πίσω από αυτήν;”», εξηγεί.

Στον δικό μας κόσμο, που είναι κορεσμένος με εικόνα, είναι ίσως δύσκολο να κατανοήσουμε τον αντίκτυπο που θα είχε το έργο του Χέρφιλντ- αλλά η Σουλτς λέει ότι δεν υπάρχει αμφιβολία πως ήταν «τεράστιο». Το περιοδικό AIZ, το εξώφυλλο του οποίου κοσμούσαν τακτικά τα φωτομοντάζ του Χέρτφιλντ, είχε στο αποκορύφωμά του κυκλοφορία περίπου 250.000 φύλλα και το έβλεπαν στα περίπτερα ακόμη και εκείνοι που δεν το αγόραζαν.  Ο Χέρφιλντ δημιούργησε επίσης και αφίσες που εμφανίστηκαν σε όλο το Βερολίνο.

Μια νέα γενιά

Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι όταν ο Χίτλερ ανέλαβε την εξουσία τον Ιανουάριο του 1933, ο Χέρτφιλντ βρέθηκε στη λίστα των καταζητούμενων από τους Ναζί. Δέχτηκε επίθεση στο διαμέρισμά του και κατάφερε να αποφύγει τη σύλληψη πηδώντας από ένα παράθυρο. Στη συνέχεια κατέφυγε στην Τσεχοσλοβακία. Η AIZ, που αργότερα μετονομάστηκε σε Die Volks-Illustrierte ή VI, συνέχισε επίσης να κυκλοφορεί στην Πράγα, αν και με πολύ λιγότερα φύλλα.

Ωστόσο, το Σύμφωνο του Μονάχου, το οποίο ουσιαστικά παρέδωσε την Τσεχοσλοβακία στον Χίτλερ, ανάγκασε τον Χέρτφιλντ να διαφύγει ξανά, αυτή τη φορά στο Λονδίνο, όπου όμως το έργο του δεν είχε τον αντίκτυπο που θα ήθελε.

Τελικά βρήκε δουλειά σε έναν εκδοτικό οίκο του Λονδίνου και επέστρεψε στην πλέον Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας το 1950. Η καθυστερημένη επιστροφή του, όμως, και οι ανησυχίες για τη φύση του έργου του οδήγησαν στην διαγραφή του από το Κομμουνιστικό Κόμμα και την στέρηση της εργασίας. «Θα ήμουν ο σχεδιαστής του σοσιαλισμού, αν με άφηναν», δήλωσε θρηνώντας αργότερα. Τελικά αποκαταστάθηκε και έγινε μέλος της Akademie der Künste, μπορεί, όμως, να συμφωνήσει κανείς μαζί του ότι ήταν πράγματι απώλεια για τον σοσιαλισμό.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News