Παράξενος μήνας ο Μάιος. «Ο μαύρος μήνας του ελληνισμού», όπως το θέτουν ιστορικοί και ο δημοσιογράφος, ερευνητής για τη «Μηχανή του Χρόνου» του, Χρήστος Βασιλόπουλος. Τα τέσσερα ταραγμένα χρόνια, στην Ανατολή, μετά το τέλος του «Μεγάλου Πολέμου», του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, φέρνουν στις μέρες μας δύο τουλάχιστον επετείους.

Μια, την Τρίτη 19 Μαΐου 2020, είναι η επέτειος των 101 ετών από τον βίαιο ξεριζωμό του ποντιακού ελληνισμού, όταν το αιματηρό κίνημα των Νεότουρκων (που οδήγησε και στην Καταστροφή της Σμύρνης) αποφάσισε να «εκκαθαρίσει» εθνικά την παραπαίουσα ήδη Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Και μία ακόμη επέτειο, από την 14η Μαΐου 1920, για την απελευθέρωση της Θράκης, που ουσιαστικά με την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης, τρία χρόνια μετά, κατακύρωσε έναν ακόμη ξεριζωμό του ελληνικού στοιχείου. Μια επέτειο 100 ετών, που τελικά, λόγω κορονοϊού, δεν γιορτάστηκε με μια σειρά εκδηλώσεων που είχαν προγραμματιστεί.

Τα αποτελέσματα των νεότερων ιστορικών και δημοσιογραφικών ερευνών, όμως, και για τις δύο επετείους περνούν στη μικρή μας οθόνη, κυρίως χάρη στο Cosmote History, με προβολές ντοκιμαντέρ. Πίσω και πέρα από την δραματοποιημένη εκδοχή του Μανούσου Μανουσάκη στη σειρά του Open TV «Το κόκκινο ποτάμι», που είδαμε. Βασισμένη στο βιβλίο του Χάρη Τσιρκινίδη.

Το Cosmote History θα προβάλει τη Δευτέρα 18 και την Τρίτη 19 Μαΐου 2020, με αφορμή την πρώτη επέτειο: ένα επεισόδιο της «Μηχανής του Χρόνου» του Χρήστου Βασιλόπουλου, με τίτλο «Η γενοκτονία των Ποντίων» (Δευτέρα 18/5, 21.00), με μουσική των Κωνσταντίνου και Λυδίας Μπουντούνη, αλλιώς των String Demons. Ένα επεισόδιο βασισμένο σε ιστορικές, αλλά και προσωπικές μαρτυρίες, κυρίως από Πόντιους που ήταν παιδιά στον ξεριζωμό. Όπως η πρώτη Ελληνίδα χειρούργος οδοντίατρος!

Ακόμη, το Cosmote History HD θα προβάλει (και για on demand θέαση) το ντοκιμαντέρ «Πόντος: Μνήμες στην ομίχλη του παρελθόντος» του Γιώργου Δεμίρ (με μουσική από την Ευανθία Ρεμπούτσικα), που έκανε παγκόσμια πρεμιέρα στο 20ό Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης και θέτει τα ερωτήματα για το Ποντιακό Ζήτημα μέσα από την ιστορία ενός νεαρού από τη Σμύρνη, που οδηγείται στην αναζήτηση του παρελθόντος του (Δευτέρα 18/5).

Ακολουθεί το τρίτο επεισόδιο της σειράς παραγωγής Cosmote TV «Ο Μάης του Πόντου», που καταγράφει τα γεγονότα που οδήγησαν στον ξεριζωμό, μέχρι την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης, το 1923 (Τρίτη 19/5, 22.00).

Τι καινούργιο μαθαίνουμε για τον ποντιακό ξεριζωμό; Η αρχή του τέλους γράφτηκε στο συνέδριο των Νεότουρκων (ιδρύθηκαν το 1908, «βλέποντας» το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας), το 1911, στη Θεσσαλονίκη. Τα μέλη του κινήματος, με σύνθημα «Η Τουρκία ανήκει στους Τούρκους» αποφάσισαν τον βίαιο εξισλαμισμό όλων στα οθωμανικά εδάφη. «Αργά ή γρήγορα πρέπει να πραγματοποιηθεί η πλήρης οθωμανοποίηση όλων των υπηκόων της Τουρκίας. Και είναι ολοκάθαρο ότι αυτό δεν μπορεί να γίνει με την πειθώ. Πρέπει να χρησιμοποιηθεί ένοπλη βία», ήταν η απόφαση.

Η ισχυρή τριανδρία των αιμοδιψών Νεοτούρκων ήταν: ο Εμβέρ Πασάς, που είχε σχέσεις με γερμανούς αξιωματούχους και θεωρείται από τους περισσότερους ιστορικούς ως ο υποκινητής της θεωρούμενης ως γενοκτονίας των Ποντίων. Ο Ταλαάτ Πασάς, που είχε απολυθεί για τη στράτευσή του από τη θέση του γενικού γραμματέα των οθωμανικών ταχυδρομείων στη Θεσσαλονίκη. Και ο γεννημένος στη Μυτιλήνη Τζεμάλ Πασάς, αρχικά υποστηρικτής της συμμαχίας με τη Γαλλία, πεδίο στο οποίο απέτυχε και κατέληξε ακόλουθος της γερμανικής στρατιωτικής νοοτροπίας.

Η τελευταία πράξη του δράματος ξεκίνησε στις 19 Μαΐου του 1919, όταν ο (γεννημένος στη Θεσσαλονίκη) Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ αποβιβάστηκε στη Σαμψούντα. Με συνεργάτη έναν «ελληνοφάγο» πρώην βαρκάρη, τον Τοπάλ Οσμάν, που έκανε πράξη το σχέδιο εκκαθάρισης και στον οποίο αποδόθηκε ο χαρακτηρισμός «Η ύαινα του Πόντου». Η τζιχάντ είχε ως κύριο στόχο τους χριστιανικούς πληθυσμούς. Μετά τους Αρμένιους (και τη Γενοκτονία τους) ήρθε η σειρά των Ποντίων.

 

Ενα από τα νέα ιστορικά στοιχεία, που έρχονται τώρα στο φως από τα οθωμανικά αρχεία και φωτίζεται στη «Μηχανή του Χρόνου», είναι τα πρακτικά των δικών Νεοτούρκων, οι οποίοι κατηγορήθηκαν από τις Μεγάλες Δυνάμεις ως υπαίτιοι για τον αιματηρό ξεριζωμό των Ποντίων. Οι δίκες ήταν εν πολλοίς άγνωστες, καθώς τα πρακτικά ήταν καταγεγραμμένα με αραβικό αλφάβητο. Ακόμη και οι νέοι τούρκοι ιστορικοί που ασχολούνται τώρα με το θέμα – που θα δώσει αρκετούς «καρπούς» στα επόμενα χρόνια – δυσκολεύονται, καθώς χρειάζονται ειδικούς ακόμη και για την ανάγνωση των οθωμανικών εγγράφων από τις δίκες των υπαιτίων για τις χριστιανικές διώξεις (κατά 20% Ελλήνων του Πόντου και κατά 80% Αρμενίων).

Ενα είναι δεδομένο: οι Τούρκοι εξαναγκάστηκαν μεν να δικάσουν τους συμπατριώτες τους, όμως οι καταδικασθέντες δεν πλήρωσαν για τα εγκλήματά τους, καθώς η ανατροπή του Σουλτάνου και η οριστική επικράτηση των Νεοτούρκων «έσβησε» τα αδικήματα και άφησε να συνεχίζεται η εθνοκάθαρση, μετά την Μικρασιατική Καταστροφή.

Σύμφωνα με το ντοκιμαντέρ «Ο Μάης του Πόντου», η θέση και ο ορυκτός πλούτος του Πόντου ήταν το όνειρο κάθε κατακτητή. Έτσι, τα δεινά του ποντιακού ελληνισμού ξεκίνησαν νωρίς. Από το Βυζάντιο ως την Τουρκοκρατία». Ένα ακόμη σχετικά άγνωστο στοιχείο (και τρανό παράδειγμα) για τον πλούτο του Πόντου είναι ότι ήταν η υπ’ αριθμόν ένα περιοχή του τότε κόσμου σε παραγωγή φουντουκιών, όπως μου επισημαίνει ο Χρήστος Βασιλόπουλος, με τεράστιες εξαγωγές. Χώρια ότι η Τραπεζούντα είχε στις αρχές του 20ού αιώνα τρεις μεγάλες τράπεζες.

Μια και μιλούσαμε για τα δεινά, που ξεκίνησαν νωρίς για τον ποντιακό ελληνισμό, να θυμηθούμε ότι στη βυζαντινή εποχή, με την ισχυροποίηση του ελληνικού στοιχείου στον Πόντο, ο εκεί διοικητής Θεόδωρος Γαβράς αντιστάθηκε σθεναρά στον εξισλαμισμό. Ο Οθωμανός ηγεμόνας Αμίρ Ασλί διέταξε να τον γδάρουν ζωντανό και με το κρανίο του έφτιαξε ποτήρι για κρασί. Η εκκλησία αγιοποίησε τον Γαβρά, όπως και τον τελευταίο αυτοκράτορα της Τραπεζούντας, Δαυίδ, κάτι στο οποίο δεν συμφωνούν όλοι οι ιστορικοί, μπροστά στην κάμερα της «Μηχανής του Χρόνου».

«Aουσβιτς εν ροή»

Στον ξεριζωμό του 1919, οκτώ χρόνια μετά το περίφημο συνέδριο των Νεοτούρκων στη Θεσσαλονίκη, βασική μέθοδος εξόντωσης ήταν οι πορείες θανάτου, όπου χάθηκαν χιλιάδες από το κρύο, τις αρρώστιες και την πείνα. Εικόνες που αναπαρέστησε η «Μηχανή του Χρόνου», με την συμμετοχή της ομάδας του Συλλόγου Ποντίων «Αργοναύται – Κομνηνοί».

Ο άτακτος στρατός των Νεότουρκων εισέβαλε στα χωριά των Ποντίων και τους εξανάγκαζε να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. Πολλοί πίστευαν ότι η μετακίνηση τους ήταν προσωρινή και ότι θα επέστρεφαν, εξ ου και άφηναν το κλειδί κάτω από το χαλί της εξώπορτας…

Ο καθηγητής Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας Πολυχρόνης Ενεπεκίδης χαρακτηρίζει τις πορείες θανάτου ως «Aουσβιτς εν ροή». Συγκεκριμένο προορισμό δεν είχαν. Στόχος ήταν η εξόντωση. Ήταν συνεχείς και δίχως στάσεις, σε μέρη άγονα, όπου δεν υπήρχε ούτε νερό, ούτε φαγητό, χειμώνα, με βαρύ ψύχος. Όποιος έπεφτε, δεν ξανασηκωνόταν. «Η επιλογή ακατοίκητων περιοχών γινόταν για έναν ακόμα λόγο: Για να μην υπάρχουν μαρτυρίες και αποδείξεις του εξελισσόμενου εγκλήματος. Για αυτό οι πορείες ονομάστηκαν και λευκός θάνατος», προσθέτει ο Χρήστος Βασιλόπουλος.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα, μια πορεία που ξεκίνησε από την Τρίπολη του Πόντου για τα βουνά της Νικόπολης, σε μεγάλο υψόμετρο, με τελική κατάληξη την Καππαδοκία. Διήρκεσε έναν χρόνο και από τα 13.000 άτομα που ξεκίνησαν, επέζησαν μόλις 600.

Ένα άλλο βασανιστήριο ήταν οι λουτρώνες. Εκεί οι Νεότουρκοι συγκέντρωναν κόσμο με την πρόφαση ότι θα τους επισκεφθεί γιατρός. Τους έπαιρναν τα ρούχα και τους έβγαζαν στο κρύο για μια και δύο ώρες, σχεδόν γυμνούς. Ο γιατρός δεν ερχόταν και ελάχιστοι έμεναν ζωντανοί.

«Οι γυναίκες στις πορείες είχαν να αντιμετωπίσουν και τη βαρβαρότητα των Τούρκων που τις χτυπούσαν μέχρι θανάτου, τις βίαζαν ή τις άρπαζαν με προορισμό τα σκλαβοπάζαρα. Για να αποφύγουν τη βία κάποιες γυναίκες αλείφονταν με περιττώματα ζώων, για να μην τις πλησιάζουν. Άλλες προτιμούσαν να πεθάνουν. Μανάδες με παιδιά στην αγκαλιά έπεφταν στον γκρεμό για να μην καταλήξουν στα σκλαβοπάζαρα». Οι πορείες θανάτου άφησαν πίσω χιλιάδες άταφα θύματα, καθώς οι Τούρκοι απαγόρευαν ακόμα και την ταφή.

Μια λιγότερο γνωστή πτυχή της Γενοκτονίας του Ποντιακού Ελληνισμού είναι το λεγόμενο «Αντάρτικο του Πόντου», που αν και δεν οργανώθηκε επίσημα ούτε και έλαβε βοήθεια από την Ελλάδα, βάλθηκε να αντιμετωπίσει τις σκληρές τουρκικές διώξεις – «η ένοπλη προσπάθεια για επιβίωση και αντίσταση στη γενοκτονία».

Η Θράκη και ο Χέμινγουεϊ

Η άλλη επέτειος, της απελευθέρωσης της Θράκης, μας φέρνει πίσω στα ταραγμένα Βαλκάνια, που υπέφεραν περισσότερα από το αιματηρό κίνημα των Νεοτούρκων. Μιλάμε για την άνοδο του εθνικισμού και την στρατιωτική κινητοποίηση των Βουλγάρων προς έξοδο στο Αιγαίο. Συνθήκες τις οποίες φωτίζουν δύο επεισόδια της «Μηχανής του Χρόνου». Περιγράφοντας πως άλλαξαν τα σύνορα μετά τους Βαλκανικούς πολέμους και πως ξεκίνησε μια σκληρή εποχή διωγμών για τους κατοίκους της Θράκης. Πρώτη ήρθε η απελευθέρωση της Ξάνθης το 1913. Στη συνέχεια, «η Δυτική Θράκη χάθηκε στο διπλωματικό παζάρι που έγινε στο Βουκουρέστι. Ακολούθησαν εκτοπίσεις, τάγματα εργασίας, σφαγές και καταναγκαστικά έργα από Βούλγαρους στην Δυτική Θράκη και Τούρκους στην Ανατολική Θράκη», όπως λέει, στηριζόμενος στις ιστορικές και προσωπικές μαρτυρίες της εκπομπής, ο Χρήστος Βασιλόπουλος.

Το ολοκαύτωμα της Αγχιάλου, η σφαγή στο Οικονομείο, το προσφυγικό καραβάνι του Σαμάκοβο και το «Μαύρο Πάσχα του Ελληνισμού», που κατήγγειλε διεθνώς το Πατριαρχείο είναι μερικές από τις πράξεις του δράματος. Παρότι το ελληνικό στράτευμα συμμετείχε στις επιχειρήσεις της Αντάντ (ή «Εγκάρδιας Συνεννόησης» -Entente Cordiale, ήτοι της συμμαχίας Γαλλίας και Μεγάλης Βρετανίας, που έθεσε τέλος σε οκτώ αιώνες αγγλογαλλικού ανταγωνισμού) στην Θράκη το 1920, στην ώρα μηδέν ήρθε η απελευθέρωση, αλλά και μαζί της ο ξεριζωμός.

Οι Αμερικανοί ήθελαν τη Θράκη (με τον δικό της πλούτο) ως ανεξάρτητο κράτος και μετά από συμβιβαστική πρόταση της Γαλλίας, δημιουργήθηκε προσωρινή διασυμμαχική διοίκηση με αρμοστή τον στρατηγό Σαρπί. Το νέο κρατίδιο είχε την ονομασία «Διασυμμαχική Θράκη» και επίσημη γλώσσα τα γαλλικά!

Η Αλεξανδρούπολη και η Κομοτηνή απελευθερώθηκαν επισήμως στις 14 Μαΐου 1920, ημέρα που ο Ελληνικός Στρατός διατάχθηκε να αναλάβει εξ ονόματος των συμμάχων την κατάληψη και διοίκηση της Δυτικής Θράκης, αντικαθιστώντας τα γαλλικά στρατεύματα. Τον Ιούλιο, με τη Συνθήκη των Σεβρών, η Θράκη προσαρτήθηκε οριστικά στην Ελλάδα..

Όμως, χιλιάδες πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη, μετά τη χαρά της απελευθέρωσης, έζησαν την ανατροπή με την κατάρρευση του Μικρασιατικού Μετώπου. Κάτι που επιβεβαιώθηκε στην καταστροφική Συμφωνία των Μουδανιών, τον Οκτώβριο του 1922 μεταξύ των νικητών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και την Τουρκία του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ.

Το λιγότερο γνωστό είναι ότι η ελληνική αντιπροσωπεία δεν κατάφερε να αποβιβαστεί στα Μουδανιά, παραμένοντας αποκλεισμένη στο «συμμαχικό» πλοίο. Το τελικό κείμενο της ανακωχής διαμορφώθηκε χωρίς ελληνική συμμετοχή ή συμφωνία. Ορίστηκε ως νέο σύνορο ο ποταμός Έβρος και η εκκένωση της Ανατολικής Θράκης να γίνει μέσα σε 15 ημέρες, οπότε ξεριζώθηκαν από την πατρογονική γη τους πάνω από 200.000 Ελληνες. Ιστορικοί προσθέτουν ότι θανατώθηκαν πάνω από 16.000 Έλληνες της Θράκης κατά τον εκπατρισμό τους.

Με την Συνθήκη της Λωζάνης, το 1923, μπήκε και η βούλα στον ξεριζωμό, ενώ καθορίστηκαν οι όροι της ανταλλαγής πληθυσμών, ήτοι η υποχρεωτική μετακίνηση των ορθόδοξων Τούρκων υπηκόων στην Ελλάδα και μουσουλμάνων Ελλήνων υπηκόων στην Τουρκία. Η μεγάλη έξοδος έγινε με κάρα μέσα στη λάσπη, υπό καταρρακτώδη βροχή. Εικόνες που μετέφερε σε όλο τον κόσμο ο νεαρός τότε ανταποκριτής της καναδέζικης εφημερίδας «The Toronto Daily Star» Ερνεστ Χέμινγουεϊ: «Το κυρίως σώμα της πομπής, που διασχίζει τον ποταμό Εβρο ως την Αδριανούπολη, φτάνει τα τριάντα χιλιόμετρα. Τριάντα χιλιόμετρα με κάρα, που τα σέρνουν βόδια και λασπωμένα βουβάλια, με εξουθενωμένους άνδρες, γυναίκες και παιδιά να περπατούν στα τυφλά», περιέγραφε.

Τα δημοσιογραφικά άρθρα του συγγραφέα του «Για ποιον χτυπά η καμπάνα» για τη στρατιωτική εκκένωση της Ανατολικής Θράκης εξελίχθηκε σταδιακά σε «κραυγή διαμαρτυρίας για τα δεινά των μετακινούμενων πληθυσμών». Έτσι, καταδείκνυε τα ολέθρια διπλωματικά και στρατιωτικά σφάλματα της ελληνικής κυβέρνησης, το Νοέμβριο του 1922 από το Μουρατλί: «Καθώς γράφω, ο ελληνικός στρατός ξεκινάει την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης. Οι στρατιώτες παρελαύνουν σκυθρωπά. Εγκατέλειψαν τις καμουφλαρισμένες θέσεις των πολυβόλων, τις οχυρωμένες και γεμάτες συρματόπλεγμα κορυφογραμμές, εκεί όπου είχαν σχεδιάσει να δώσουν την τελική μάχη εναντίον των Τούρκων. Αυτό είναι το τέλος της σπουδαίας ελληνικής στρατιωτικής περιπέτειας. Ακόμα και στην εκκένωση, οι Έλληνες φαίνονται καλοί στρατιώτες. Έχουν έναν αέρα θαρραλέας επιμονής, που θα σήμαινε δύσκολα ξεμπερδέματα για τον Τούρκο, αν ο στρατός του Κεμάλ έπρεπε να πολεμήσει για τη Θράκη, αντί αυτή να του δοθεί ως δώρο, στα Μουδανιά».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News