Τη δεκαετία του 1960, το καταλαβαίνεις από το φόρεμά της, μια γυναίκα με μαύρα μαλλιά, νέα ακόμη, διακρίνεται μπροστά στην μισάνοιχτη πόρτα ενός κατεστραμμένου σπιτιού. Στέκεται ήρεμη και με αυτοπεποίθηση. Είναι η Γιέτη Λεβή – Μωυσή, η γιαγιά του Αλέξανδρου Μωυσή, μπροστά στο πατρογονικό γιαννιώτικο σπίτι, όπως μας πληροφορεί η λεζάντα της φωτογραφίας, στις πρώτες σελίδες του λευκώματος «Το πανόραμα του Νισήμ Λεβή, 1898-1944. Οι στερεοσκοπικές φωτογραφίες και τα ταξίδια ενός Γιαννιώτη γιατρού». Δεν είναι όμως μια από τις φωτογραφίες του ακάματου φωτογράφου που απαθανάτισε σχεδόν όλες τις σημαντικές στιγμές στην ιστορία της οικογένειας μέχρι τη βίαιη διακοπή της το 1944.

Ο ιατρός Νισήμ Δ. Λεβή δεν τράβηξε βεβαίως ούτε την τελευταία φωτογραφία του βιβλίου. Βγήκε την 25^η Μαρτίου 1944 και απεικονίζει γυναικόπαιδα στην πλατεία Μαβίλη των Ιωαννίνων κοντά στην οικία Λεβή, την ώρα που επιβιβάζονται σε ένα φορτηγό. Ένα παρόμοιο φορτηγό τον είχε ήδη οδηγήσει μαζί με άλλα μέλη της οικογένειάς του στη Λάρισα. Από εκεί με το τρένο έφτασαν στο Άουσβιτς και λίγες ημέρες αργότερα θανατώθηκαν μαζί με τους περισσότερους Εβραίους των Ιωαννίνων.

Μετά τον εκτοπισμό τους το επιβλητικό τριώροφο σπίτι λεηλατήθηκε και κάηκε. Κατεστραμμένο θα το δει η Γιέτη Λεβή όταν επισκέπτεται την πόλη μετά τον πόλεμο μαζί με τον σύζυγό της, ελπίζοντας να βρει κάτι που θα τη βοηθούσε να κρατήσει ζωντανή την ανάμνηση της οικογένειάς της. Το ζευγάρι είχε γλιτώσει γιατί κατάφερε να κρυφτεί στην Αθήνα, όμως στα Ιωάννινα δεν έχει απομείνει τίποτα. «Έστεκε μόνο η πέτρινη πρόσοψη, ένα κούφιο λείψανο του ένδοξου παρελθόντος του», γράφει ο Αλέξανδρος Μωυσής στην εισαγωγή του εξαιρετικού λευκώματος.

Το σπίτι είχε χτιστεί τον 19^ο αιώνα, στην σημερινή οδό Κουντουριώτου, από τον Δαβιτσών Εφέντη Λεβή, τον προπάππο της Γιέτης,  ο οποίος είχε διατελέσει πρόεδρος της εβραϊκής κοινότητας της πόλης και για ένα σύντομο διάστημα βουλευτής. Ήταν ένας από τους συνολικά τέσσερις Εβραίους που  συμμετείχαν στην βραχύβια Οθωμανική Βουλή του Σουλτάνου Αμντούλ Χαμίντ, το 1877.

«Η γιαγιά μου ήταν απαρηγόρητη. Τίποτα δεν είχε επιβιώσει της λαίλαπας του πολέμου. Τίποτα δεν είχε μείνει για να της θυμίζει τους χαμένους προγόνους, τους συγγενείς και τους φίλους της.», αναφέρει ο συγγραφέας. Και όμως. Καθώς οι παππούδες του επιστρέφουν συντετριμμένοι προς το ξενοδοχείο τους, στην κεντρική πλατεία πέφτουν πάνω σε έναν νεαρό πλανόδιο μικροπωλητή που διαλαλεί «Ένα φράγκο το πανόραμα!».

Έκπληκτοι αντιλαμβάνονται ότι ο νεαρός προσκαλούσε τους περαστικούς να δουν μέσα σε ένα μεγάλο ξύλινο κουτί, στερεοσκοπικές γυάλινες φωτογραφικές πλάκες. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο προβολέας «Taxiphote Jules Richard» και οι γυάλινες πλάκες προέρχονταν από το σπίτι των Λεβή. Κάπως έτσι, λοιπόν, περισσότερες από 500 στερεοσκοπικές φωτογραφίες μαζί με τον προβολέα τους, επιστρέφουν στα χέρια της οικογένειας και τότε ξεκινάει η περιπέτεια της δημιουργίας του λευκώματος που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Καπόν. Και η ιστορία του, όπως ξεδιπλώνεται στον πρόλογο του συγγραφέα, είναι εξίσου συγκινητική με την ιστορία που διηγούνται οι κομψές φωτογραφίες του Νισήμ Λεβή.

Ο Αλέξανδρος Μωυσής που σήμερα ζει και εργάζεται στην Καλιφόρνια, μαζί με τον πατέρα του Ραφαήλ κατάφεραν να βάλουν σε τάξη τις 500 φωτογραφίες που κληρονόμησαν αφού αφιέρωσαν πολύ χρόνο και κατέβαλαν μια πραγματικά τεράστια προσπάθεια προκειμένου να αναγνωρίσουν την τοποθεσία και να εξακριβώσουν την χρονολογία και τους εμφανιζόμενους σε κάθε εικόνα.

Ποιος ήταν ο Νισήμ Δ. Λεβής;

Ο Νισήμ Δ. Λεβής του τίτλου,  ο θείος της Γιέτης, ήταν ο ακούραστος καταγραφέας  στιγμών μιας πλούσιας οικογενειακής ζωής. Αποθανατίζει τα μέλη της οικογένειάς του καθώς γεννιούνται, μεγαλώνουν, διασκεδάζουν, κάνουν ταξίδια αναψυχής στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, παντρεύονται, αποκτούν παιδιά και ονειρεύονται το καλύτερο για αυτά. Είναι άνθρωποι με πρόσωπα και ιστορία και όχι απλώς «μια λίστα ονομάτων στο Μνημείο του Ολοκαυτώματος», παρατηρεί ο Αλέξανδρος Μωυσής.

Η λίστα αυτή υπάρχει και μια πρόσφατη φωτογραφία της παρατίθεται επίσης στο τέλος του βιβλίου. Περιλαμβάνει τα 81 ονόματα της οικογένειας Λεβή που εμφανίζονται στις αναμνηστικές πλάκες με τους Ιωαννίτες-θύματα του Ολοκαυτώματος και  βρίσκεται στην Εβραϊκή Συναγωγή των Ιωαννίνων.

Ο Νισήμ είναι ένας αστός γιαυτό και «βλέπουμε μια ολόκληρη δυναστεία και μέσα από τις συνήθειές της την αστική αύρα που απέπνεε η πόλη για πολλές γενιές», όπως γράφει στον πρόλογό του ο καθηγητής ιστορίας Μαρκ Μαζάουερ ενώ λίγο παρακάτω αναφέρει  επίσης: «Γεννημένος ο ίδιος  το 1875, πάνω κάτω δηλαδή την περίοδο που ο Αμπούλ Χαμίντ ανεβαίνει στον θρόνο της Κωνσταντινούπολης, [ο Νισήμ Λεβής] μεγάλωσε την εποχή που οι αστικές ευρωπαϊκές αξίες είχαν αρχίσει να ενσωματώνονται εξίσου, αν όχι ίσως και περισσότερο, στην ζωή των Οθωμανών».

Ενώ ο αδελφός του αποφάσισε να εγκατασταθεί στη Γαλλία, ο Νισήμ Λεβής,το 1904 όταν ολοκλήρωσε τις σπουδές ιατρικής στο Παρίσι, επέλεξε να γυρίσει στα Ιωάννινα. Ήταν ένας γιατρός δημοφιλής καθώς είχε αφιερώσει μία ημέρα της εβδομάδας στη δωρεάν περίθαλψη των απόρων. Ακόμη υπηρέτησε τον Ελληνικό Στρατό και παρασημοφορήθηκε όταν τα Γιάννενα ενσωματώθηκαν στο ελληνικό κράτος. Οι σπουδές και η επαγγελματική σταδιοδρομία του μαζί με τα χόμπι του, τη φωτογραφία και τα αυτοκίνητα, αποτελούν μέρος της αστικής του εικόνας.

Εκτός όμως από τις οικογενειακές στιγμές, ο Νισήμ αποθανάτισε επίσης τα συνταρακτικά ιστορικά γεγονότα της εποχής του που μεταμόρφωσαν εντελώς το τοπίο στα άλλοτε οθωμανικά Ιωάννινα. Μέσα από τις φωτογραφίες του, παρακολουθούμε εορτασμούς που ακολούθησαν την επανάσταση των Νεότουρκων και τα στρατεύματα –οθωμανικά και έπειτα ελληνικά- στην διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, μπροστά από το φακό του εκτός από τα πρόσωπα των προγόνων παρελαύνουν επίσης πρίγκιπες, στρατηγοί, υπουργοί, πολιτικοί, διπλωμάτες, διάσημοι συγγραφείς και άλλες εξέχουσες προσωπικότητες της εποχής. «Το πιο σημαντικό όμως», γράφει ο Μαζάουερ, «είναι ότι τα γεγονότα παρουσιάζονται από την οπτική γωνιά της πόλης και, υπ’ αυτή την έννοια το ενδιαφέρον στοιχείο δεν είναι τι αλλάζει, αλλά τι παραμένει σταθερό.»

Καθώς τα χρόνια περνούν, τα μέλη της οικογένειας Λεβή εγκαθίστανται σε άλλες ελληνικές πόλεις, στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη, οι φούστες των γυναικών κονταίνουν και για τις γυναίκες ειδικά πνέει ένας άνεμος ελευθερίας άγνωστος στη γενιά των προγόνων τους. «Ωστόσο, η άρχουσα αστική τάξη της επαρχίας –στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου που ζυμώνεται ακόμη με το παρελθόν της στην προσπάθειά της να εξελιχθεί, η κατ’ εξοχήν άρχουσα τάξη βρίσκεται στην επαρχία- παραμένει αδιασάλευτη», σημειώνει ο Μαζάουερ.

Στον φακό του Νισήμ δεν καταγράφεται ο μπολσεβικισμός. Και όταν το τέλος φτάνει, είναι απότομο και καθοριστικό. Η οικογένεια πέφτει θύμα μαζικής δολοφονίας των Ναζί, η ζωή των Εβραίων στα Ιωάννινα σχεδόν σταματά, όπως συμβαίνει στα περισσότερα μέρη της Ανατολικής Ευρώπης. Και ο κόσμος που ο Νισήμ Λεβής γνώρισε και κατέγραψε και στον οποίο μας επέτρεψε να ρίξουμε μια ματιά, ο κόσμος δηλαδή της ευρωπαϊκής αστικής τάξης, χάνεται πάραυτα.

---

Info
Αλέξανδρος Μωυσής
Το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή, 1898-1944 – Οι στερεοσκοπικές φωτογραφίες και τα ταξίδια ενός Γιαννιώτη γιατρού
Εκδόσεις Καπόν, 2016, σελ. 240, τιμή 49,50 ευρώ

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News