Οι μέρες γύρω από το χειμερινό ηλιοστάσιο έως και τις αρχές του Γενάρη είναι από τις αρχαιότερες εορταστικές περιόδους των ανθρώπων, συνδεδεμένες με τη λατρεία του θεού-ήλιου, η οποία υπήρξε από τις πρωιμότερες μορφές θρησκευτικής έκφρασης. Πολύ πριν από την έλευση του χριστιανισμού, όλες οι πολυθεϊστικές θρησκείες γιόρταζαν αυτή την περίοδο την γέννηση των θεών τους. Οι Βαβυλώνιοι τον Σαμάχ, Βάαλ, Μαρδούκ ή Νεργκάλ, οι Ινδοί τους Βράχμα και Βισνού, οι Πέρσες τον θεό Μίθρα, οι Αιγύπτιοι τον Όσιρι και τον Ώρο, οι Σύριοι τον Ταμμούζ, οι Δρυίδες Κέλτες τον Χεσούς. Την ίδια περίοδο οι αρχαίοι Έλληνες γιόρταζαν τον Διόνυσο αλλά και τον Φωτοφόρο Απόλλωνα του Ηλίου, ο οποίος απεικονιζόταν πάνω στο ιπτάμενο άρμα του να μοιράζει το φως του Ηλίου.
Στον καθορισμό της 25ης Δεκεμβρίου ως ημερομηνίας εορτασμού συντέλεσαν προφανώς η μεγάλη εθνική εορτή του «ακατανίκητου» θεού Ήλιου και ο εορτασμός των γενεθλίων του Μίθρα, που ήταν διαδεδομένη σε όλη την επικράτεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Το «Τριέσπερον», το οποίο γιόρταζαν οι αρχαίοι Έλληνες, ξεκινούσε με το Χειμερινό Ηλιοστάσιο (τη νύκτα της 22ας Δεκεμβρίου, τη μεγαλύτερη δηλαδή νύκτα του έτους) και κορυφωνόταν με την αναγέννηση του φωτοδότη Ηλίου (τη νύκτα της 24ης προς 25η, όταν η ημέρα έχει ήδη μείνει «στάσιμη» επί 3 ημέρες μετά το Ηλιοστάσιο και αρχίζει πλέον να μεγαλώνει). Αργότερα, με απόφαση του ρωμαίου αυτοκράτορα Αυρηλιανού, το ελληνικό «Τριέσπερον» έδωσε την θέση του στην «επίσημη» ρωμαϊκή εορτή του «Ανίκητου Ήλιου» («Sol Invictus»), για να αντικατασταθεί και αυτή με τη σειρά της, μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού και με απόφαση του Πάπα Ιουλίου τον 4ο μ.Χ. αιώνα, από τα γνωστά πλέον σε όλους μας «Χριστούγεννα», τα οποία σημειωτέον μέχρι εκείνη τη στιγμή υπολογίζονταν στις 6 Ιανουαρίου μαζί με τον εορτασμό των Θεοφανείων. Στον καθορισμό της 25ης Δεκεμβρίου ως ημερομηνίας εορτασμού συντέλεσαν προφανώς η μεγάλη εθνική εορτή του «ακατανίκητου» θεού Ήλιου και ο εορτασμός των γενεθλίων του Μίθρα, που ήταν διαδεδομένη σε όλη την επικράτεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Με άλλα λόγια, η επιλογή αυτής έγινε διότι η συγκεκριμένη ημερομηνία συνέπιπτε με τις αρχαίες εορτές του Χειμερινού Ηλιοστασίου και την «Επιστροφή» του Ηλίου. Έκτοτε ο Χριστός όφειλε να είναι ο «Ήλιος ο δίδων το φως εις τον κόσμο».
Στην πραγματικότητα, οι αρχαίοι λαοί αναπαριστούσαν την κίνηση του ήλιου με την ζωή ενός θεανθρώπου που γεννιόταν κατά την χειμερινή τροπή του ήλιου που μεγάλωνε βαθμιαία καθώς αυξάνονταν και οι ώρες που ο ήλιος φωταγωγούσε την Γη, και πέθαινε ή ανασταίνονταν τον Μάρτιο την ημέρα της Εαρινής Ισημερίας. Μέσα σε αυτό το κλίμα, ο λυρικός ποιητής Άγγελος Σικελιανός θα γράψει (στο ποίημά «Διόνυσος επί λίκνω»): «Γλυκό μου βρέφος, Διόνυσέ μου και Χριστέ μου […] Ολονυχτίς θε να ορχηθούμε γύραθέ Σου, / κι όσο κι αν είναι η νύχτα τούτη να κρατήσει / εμείς θα ορχιούμαστε ώς στην ώρα, που τα σκιάχτρα / του σκοταδιού θα ‘χουνε φύγει, κι η φωνή Σου, / φωνή «μεθύοντος ισχυρού», θε να καλέσει / στη ζέστα του ήλιου ξαφνικά τους πεθαμένους, / ενώ αποπάνω από την κούνια Σου θα γέρνει / η σκιά της μιας Σου παντοδύναμης Αμπέλου, / γλυκό μας βρέφος, Διόνυσέ μας και Χριστέ μας!».
*Ο Χρήστος Α. Μπαξεβάνης είναι Διδάκτωρ Νομικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
