Τα βραβεία Νόμπελ τής Σουηδικής Ακαδημίας αποτελούν έναν θεσμό που περιβάλλεται από κύρος και αίγλη. Ο λογοτέχνης στον οποίον απονέμεται το βραβείο θεωρητικά γίνεται πια established στον χώρο και γνωστός στο ευρύ κοινό, αν δεν είναι ήδη. Φετινή νικήτρια η Λευκορωσίδα Σβετλάνα Αλεξέγιεβιτς, μια συγγραφέας που ασχολήθηκε στα βιβλία της με πολεμικά και άλλα γεγονότα, μέσα από προσωπικές μαρτυρίες συμμετεχόντων σε αυτά, συγγενών και φίλων τους. Η πλειονότητα αναγνώρισε το δίκαιο της βράβευσής της αφού, πέρα από τη μυθιστορηματική διάσταση, η πένα της διαθέτει έντονο το πολιτικό στοιχείο και την τόλμη εκείνης που δεν διστάζει να πει αυτό που πιστεύει, έστω κι αν δεν είναι αρεστή σε ισχυρούς.

Κάθε χρόνο, με τα Νόμπελ, γίνεται ο… κακός χαμός. Η κατάσταση έχει ποδοσφαιροποιηθεί, με προγνωστικά, στοιχήματα, αποδόσεις κ.λπ. Ποιος είναι ο πιο πιθανός νικητής, για ποιους λόγους, μια ολόκληρη παραφιλολογία, συχνά με φανατικούς οπαδούς τού ενός ή του άλλου λογοτέχνη να εξαπολύουν πυρά εναντίον του… αντιπάλου, διεκδικώντας για τον εαυτό τους την απόλυτη αλήθεια τής σωστής επιλογής. Δημοσιογράφοι αλλά και συνάδελφοι λογοτέχνες μέσα από λογοτεχνικές επιθεωρήσεις, ένθετα βιβλίου εφημερίδων, ιστοσελίδες, κανάλια, ραδιόφωνα, παραθέτουν τα επιχειρήματά τους, στηρίζοντας τον έναν ή τον άλλον υποψήφιο. Η όλη ατμόσφαιρα, κάποιες φορές, γίνεται πολεμική αφού οι κόντρες εξελίσσονται με σφοδρό τρόπο και ενίοτε με χαρακτηρισμούς όχι και τόσο… λογοτεχνικούς.

Φυσικά σε μια σημαντική βράβευση που δημιουργεί -ή και εκφράζει- ένα κλίμα που μπορεί να κυριαρχεί στον χώρο, είναι απολύτως λογικό να μην απουσιάζουν οι σκοπιμότητες. Συνήθως η απονομή του Νόμπελ Λογοτεχνίας μπορεί να επιβραβεύσει ένα είδος λογοτεχνίας, να το καταστήσει «έγκυρο», να κάνει γνωστή τη λογοτεχνία μας συγκεκριμένης χώρας ή και ηπείρου. Για παράδειγμα, μια σταθερά εξελισσόμενη διαμάχη έχει στο επίκεντρό της τον Φίλιπ Ροθ και το κατά πόσον αυτός αδικείται, χωρίς να παίρνει βραβείο από τη Σουηδική Ακαδημία, παρά το πολύχρονο και ταυτόχρονα ποσοτικά πλούσιο λογοτεχνικό του έργο. Σε παλαιότερη συνέντευξη που μου είχε παραχωρήσει, ο νομπελίστας και μέγας στιλίστας τής γραφής Ιρλανδός Τζον Μπάνβιλ σχολίαζε το φλέγον θέμα: «Δεν βλέπω κάποιον λόγο γιατί ο Φίλιπ Ροθ να μην πάρει το βραβείο Νόμπελ, αν και σε κάποιο βαθμό κατανοώ την επιθυμία για μια λογοτεχνία που πηγαίνει πέρα από τα καθημερινά της ζωής και απευθύνει ουσιαστικά ερωτήματα για τις αέναες ανθρώπινες ανησυχίες και ειδικότερα για το Είναι της ύπαρξης. Αλλά όλη η καλή λογοτεχνία, στην Ευρώπη, την Αμερική, την Ασία ή οπουδήποτε αλλού, αυτό ακριβώς δεν κάνει, εάν όντως είναι καλή;». Ενώ έτερος συγγραφέας που κάθε χρόνο περιλαμβάνεται στα φαβορί με φανατικούς θαυμαστές αλλά χωρίς να έχει τιμηθεί ακόμη, είναι ο Ιάπωνας Χαρούκι Μουρακάμι.

Ο Μπάνβιλ έχει δίκαιο. Όντως η λογοτεχνία, όπως όλες οι τέχνες, ή είναι καλή ή δεν είναι. Αλλά τι γίνεται όταν παρεμβαίνουν στον θεσμό οι πολιτικές σκοπιμότητες; Το 1958 ο Μπόρις Πάστερνακ βραβεύεται με το Νόμπελ Λογοτεχνίας για το Δόκτωρ Ζιβάγκο. Ωστόσο αυτό προκαλεί τη δυσαρέσκεια της σοβιετικής ηγεσίας, καθώς η βράβευση θεωρείται ένα ύπουλο χτύπημα στην κομμουνιστική ιδεολογία. Ο Πάστερνακ αναγκάζεται να αρνηθεί το βραβείο για να επιβιώσει…

Όσο για την καινούρια νικήτρια, την Σβετλάνα Αλεξέγιεβιτς, είναι και αυτή «στιγματισμένη» από το καθεστώς τής πατρίδας της, της Λευκορωσίας, με τον πρόεδρό της Αλεξάντρ Λουκασένκο να έχει απαγορεύσει την κυκλοφορία των βιβλίων της στα λευκορωσικά βιβλιοπωλεία. Η Αλεξέγιεβιτς υπερασπίζεται την ανθρώπινη ελευθερία κόντρα σε ολοκληρωτικά συστήματα και ιδεολογίες, Γράφει για το ατύχημα του Τσερνόμπιλ, για τον πόλεμο των Ρώσων στο Αφγανιστάν, για το τέλος «του κόκκινου ανθρώπου». Δηλαδή για θέματα-ταμπού στην πρώην Σοβιετική Ένωση. Ούτε ο πρόεδρός της αλλά ασφαλώς ούτε και ο «πατερούλης» Πούτιν θα χαρούν ιδιαίτερα με την επιτυχία της. Από την άλλη, σε μια εποχή μερικής αναβίωσης του Ψυχρού Πολέμου, ποιος μπορεί να ισχυριστεί με πλήρη βεβαιότητα και ανεξαρτήτως τής αξίας του έργου της, ότι η βράβευσή της δεν αποτελεί κι ένα «χτύπημα κάτω από τη ζώνη», σε επίπεδο κουλτούρας, της Δύσης απέναντι στη Ρωσία; Είπε κανείς ότι ο κόσμος των βραβείων Νόμπελ είναι όμορφος κι αγγελικά πλασμένος;

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News