Αν ρωτήσουμε κάποιον με τις ελάχιστες μουσικές γνώσεις, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ποιο είναι το πρώτο έργο ελληνικής λόγιας μουσικής που του έρχεται στο μυαλό, η απάντηση φαίνεται ότι θα είναι μία: Οι 36 Ελληνικοί Χοροί του Νίκου Σκαλκώτα (1904 – 1949).

Και όμως. Όταν μιλάμε για τον πιο άγνωστο – γνωστό Έλληνα συνθέτη και το πιο γνωστό (διεθνώς) έργο λόγιας ελληνικής μουσικής, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια σειρά από παραδοξότητες (ας τις πούμε έτσι). Πρώτη, αυτή του πιο γνωστού συνθέτη που, εν τέλει, είναι άγνωστος. Ένα μεγάλο αίνιγμα. Και ως προς αρκετές πτυχές της (μουσικής) ζωής του και ως προς το έργο του, το οποίο στην πραγματικότητα δεν έχει γνωρίσει μέχρι σήμερα καμία κριτική έκδοση. Ολοκληρωμένη και – διεθνώς – έγκυρη. Χώρια ότι το πολύτιμο αρχείο του παραμένει κλεισμένο σε ένα μάλλον ακατάλληλο διαμέρισμα στον Χολαργό, το οποίο δεν έχει πολλά χρόνια που έφτασε και να πλημμυρίσει. Και, άρα, άγνωστο, ακόμη και στους ειδικούς. Και μακριά από οποιαδήποτε δημόσια, κρατική πρόσβαση (κάποιοι θα έλεγαν: καλύτερα). Ένα διήμερο συνέδριο στην αίθουσα «Δημήτρης Μητρόπουλος» του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, Παρασκευή 28 Απριλίου και Σάββατο 29, έρχεται να μας θυμίσει και να ρίξει όσο φως γίνεται σε αυτό το μουσικό αίνιγμα. Ίσως και στα τόσα παράδοξα που ακολουθούν και το συνθέτη και το πιο γνωστό έργο του.

Εντυπωσιακό και παράδοξο: οι Ελληνικοί Χοροί του ήταν γνωστοί και έφταναν στο στόμα και του τελευταίου ελάχιστα γνώστη της ελληνικής μουσικής δημιουργίας ακόμη και προτού καν ερμηνευθούν για πρώτη φορά τα έργα, το 1997, 61 χρόνια μετά την σύνθεσή τους (οι Ελληνικοί Χοροί γράφτηκαν στην περίοδο μεταξύ 1931 και 1936). Πόσω μάλλον τώρα που έχουν ήδη γνωρίσει δύο – στο σύνολό τους – δισκογραφήσεις. Η μία υπό τον υπεύθυνο για την πρώτη εκτέλεσή τους μαέστρο Βύρωνα Φιδετζή με την Κρατική Φιλαρμονική Ορχήστρα των Ουραλίων (Lyra, 1990). Η δεύτερη το 2003, χάρη στο όραμα της περίφημης σκανδιναβικής δισκογραφικής Bis, από την Συμφωνική Ορχήστρα του BBC, υπό το Νίκο Χριστοδούλου, επιστημονικό υπεύθυνο του Συνεδρίου για τον Σκαλκώτα.

Μια άλλη παραδοξότητα είναι ότι το πιο γνωστό λόγιο ελληνικό έργο, οι 36 Ελληνικοί Χοροί, είναι στην πραγματικότητα 56, καθώς για τους 20 υπάρχει και δεύτερη εκδοχή (όταν ο Σκαλκώτας το 1949, λίγο πριν το θάνατό του, αποφάσισε «να τους αλλάξει τα φώτα», όπως θα λέγαμε επί το λαϊκότερον). Και τα παράδοξα συνεχίζονται: Το πιο παιζόμενο από τα λόγια ελληνικά έργα διεθνώς είναι οι «Πέντε Ελληνικοί Χοροί για Έγχορδα», που εκδόθηκαν στη δεκαετία του ’50 και αποδίδονται στο Νίκο Σκαλκώτα. Και όμως, στην πραγματικότητα, τα πολυπαιγμένα από την Αμερική ως την Ιαπωνία έργα ουσιαστικά δεν έχουν γραφτεί από το συνθέτη. Εκείνος είχε μεταγράψει τους Χορούς αυτούς για κουαρτέτο εγχόρδων και η προσθήκη άλλων οργάνων όσο να φτάσει το σχήμα να καλείται ορχήστρα εγχόρδων (π.χ. ενός κοντραμπάσου) οφείλεται σε μαέστρους που ασχολήθηκαν με τους δημοφιλείς, σήμερα, «Πέντε Ελληνικούς Χορούς». Άρα το αποτέλεσμα ουσιαστικά δεν «ανήκει» στον Σκαλκώτα.

Κι άλλο; Ε, ναι. Και όσο θα συνεχίζουμε θα βρίσκουμε κι άλλα. Αίνιγμα ο Σκαλκώτας, αίνιγμα οι γνωστοί – άγνωστοι Χοροί του, το παράδοξο καραδοκεί παντού. Να ένα ακόμη παράδειγμα. Ο Σκαλκώτας, για άγνωστο μέχρι σήμερα λόγο, μετέγραψε 9 Ελληνικούς Χορούς για τεράστια ορχήστρα πνευστών, και με «απίθανα όργανα», όπως το θέτουν… λαϊκά οι ειδικοί. Μεταγραφή που δεν έχει παιχτεί στην Ελλάδα, αλλά έχει δισκογραφηθεί από την Μπάντα του Αμερικανικού Ναυτικού και από την Ορχήστρα Πνευστών του Βασιλικού Κολλεγίου Μουσικής του Μάντσεστερ (Chandos)!

Βέβαια, η χρήση κάποιων από τους – αινιγματικούς, εν πολλοίς – Ελληνικούς Χορούς του Σκαλκώτα κινηματογραφικά και τηλεοπτικά βοήθησε σημαντικά στη δημοφιλία τους, ακόμη και για τους μη γνώστες του είδους. Για την ιστορία, Χοροί του χρησιμοποιήθηκαν ως σήμα στα κινηματογραφικά Επίκαιρα από τη δεκαετία του ‘60 και, σήμερα, ως σήμα του Καναλιού της Βουλής. Ιδιαίτερα ο ξεσηκωτικός, ρυθμικός Κλέφτικος. Κι εδώ υπάρχει ακόμη ένα μεγάλο μυστικό του Σκαλκώτα. Ότι από τους 36 Ελληνικούς Χορούς μόνον οι 25 βασίζονται σε 26 συνολικά παραδοσιακά, δημοτικά τραγούδια και σκοπούς. Απόδειξη και το «Εργαστήρι του Σκαλκώτα», στο οποίο θα «διδάξει» ο επιστημονικός υπεύθυνος του Συμποσίου, μαέστρος Νίκος Χριστοδούλου, στις 28 Απριλίου. Με παραδείγματα από πρώιμες ηχογραφήσεις δημοτικών τραγουδιών – αρχές του 20ού αιώνα – από το Αρχείο Μερλιέ, που τεκμαίρουν την αναλογία με τους Χορούς του Σκαλκώτα.

«Ο Σκαλκώτας δεν κάνει μουσική λαογραφία», μου εξηγεί ο Νίκος Χριστοδούλου. Αναπλάθει, εμπνέεται, προχωράει τα δημοτικά μουσικά θέματα. Χώρια ότι 11 από τους Χορούς του είναι αποκλειστικά δικά του δημιουργήματα. Και σε αυτά περιλαμβάνονται οι πιο γνωστοί και αγαπημένοι: ο Κλέφτικος, ο Ηπειρώτικος, ο Αρκαδικός… «Έκανε κάτι ριζικά διαφορετικό από οτιδήποτε άλλο υπάρχει στη διεθνή μουσική δημιουργία», επιμένει ο μαέστρος. «Οι Χοροί του είναι η αποθέωση της πρωτοτυπίας και σπονδή στη Μορφή».

Ο Σκαλκώτας ξεκίνησε να γράφει τους Χορούς στο Βερολίνο, το 1931. Η μορφή των Χορών ήταν διαφορετική, αν όχι εντυπωσιακή. Ξεκινούσε από τις παραλλαγές ή μουσικές «μεταμορφώσεις» του και στο τέλος ανέπτυσσε το «πρωτογενές» θέμα. Λειτουργώντας, κατά το Νίκο Χριστοδούλου, «σαν ένα είδος ιδιοφυούς μουσικής μνήμης». Εξερευνούσε δε κατά τον ίδιο, θαυμαστά, την έννοια του μουσικού χρόνου.

Όλα αυτά επέδειξε ως – δεινός – πιανίστας, όταν τη χρονιά που ξεκίνησε να γράφει τους Χορούς, με πρώτο τον Πελοποννησιακό, προσκλήθηκε από τον περίφημο εθνομουσικολόγο Κουρτ Ζακς, μαζί με τους διάσημους τότε στη Γερμανία φίλους του, τη σοπράνο Μαργαρίτα Πέρρα και το βαρύτονο Κώστα Μυλωνά, στη Ραδιοφωνία του Βερολίνου, όπου τους συνόδευσε από τα πλήκτρα στην δική του επεξεργασία του (ψευδο)δημοτικού τραγουδιού «Η λαφίνα». Τραγούδι που έχει εκδοθεί και καταγραφτεί στα «Τραγούδια του Μωριά και της Ρούμελης» του Σπύρου Περιστέρη.

Και κάτι ακόμη: ο Σκαλκώτας δεν είχε μιλήσει ποτέ για το έργο του, που έχει καταγραφτεί ως ελληνικό και λόγιο σε όλα τα μουσικά λεξικά της Ευρώπης και πολλά της υφηλίου, ήτοι τους 36 Ελληνικούς Χορούς. Έτσι δεν μπορεί κανείς με ακρίβεια να ξέρει γιατί τους έγραψε, σε αυτή την εξαιρετικά πρωτότυπη – διεθνώς – μορφή, γιατί λίγο πριν το θάνατό του ξανάγραψε από την αρχή τους περισσότερους από αυτούς, γιατί καθαρόγραφε και έδινε από ένα αντίτυπο των συγκεκριμένων έργων στον ευεργέτη του Αντώνη Μπενάκη (λέγεται ότι τον πρώτο Χορό τον έγραψε ως δώρο προς εκείνον για να τον εξευμενίσει ύστερα από μία διαφωνία που είχαν) και στο φίλο του μαέστρο Δημήτρη Μητρόπουλο.

Επίσης, ο Σκαλκώτας, ακόμη και στα χρόνια που χρημάτισε βιολί στην Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, δεν είχε μιλήσει για τη μουσική καταγωγή του. Για την ακρίβεια για τη μητέρα του, Ιωάννα, φημισμένη τραγουδίστρια των δημοτικών από τα Χώστια, το σημερινό Πρόδρομο Βοιωτίας. Εξ ου και ο λεγόμενος Χωστιανός Χορός, στους 36 του.

Το συμπόσιο στο Μέγαρο Μουσικής, Παρασκευή και Σάββατο, θα φέρει στο πάνελ 16 μουσικολόγους. Προεδρεύοντες των συνεδριών θα είναι οι Μίλτος Λογιάδης, Στεφανία Μεράκου, Παύλος Καλλιγάς, Γιώργος Μανιάτης, Δημήτρης Γιάννου, Καίτη Ρωμανού, ενώ στην οργανωτική επιτροπή μετέχουν, πέρα από το Νίκο Χριστοδούλου, οι Γιώργος Ζερβός, Νίκος Μαλιάρας, Χάρης Ξανθουδάκης, Λορέντα Ράμου. Το διήμερο θα κλείσει με συναυλία στην οποία θα ακουστούν όλα τα έργα του Νίκου Σκαλκώτα για ορχήστρα εγχόρδων (μαζί με τα «Δέκα σκίτσα» και τη «Μικρή Σουίτα»), από μουσικούς της Καμεράτας, υπό το Νίκο Χριστοδούλου. Μάλιστα θα ακουστούν σε πρώτη εκτέλεση τις μεταγραφές για έγχορδα δύο «Ελληνικών Χορών», ο Σιφνέικος και ο Καλαματιανός, που «ανακαλύφθηκαν» σχετικά πρόσφατα. Δύο ακόμη «ερωτηματικά» που έχουν έρθει να προστεθούν στο μεγάλο αίνιγμα Σκαλκώτας και στο πιο γνωστό – άγνωστο έργο της λόγιας ελληνικής μουσικής, με διεθνή απήχηση.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News