Εχει ακούσει πολλά. Το σημάδι στο κεφάλι του αποτέλεσε μέρος πολλών θεωριών συνωμοσίας. Οι πολιτικές του αποφάσεις, συμπυκνωμένες στην κωδική ονομασία «Περεστρόικα», αποτέλεσαν τη θρυαλλίδα εξελίξεων στην πρώην ΕΣΣΔ, οδηγώντας την τελικά σε διάλυση και ουσιαστικά σε κατακρήμνιση του διπόλου των υπερδυνάμεων που μέχρι εκείνη τη στιγμή κυριαρχούσαν στον κόσμο. Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ είναι η κλασική περίπτωση του πολιτικού που μπορεί να τραβήξει πάνω του θετικά και αρνητικά σχόλια την ίδια ακριβώς στιγμή.

Πριν από λίγο καιρό, σε άρθρο τους οι New York Times επεσήμαναν ότι τους τελευταίους μήνες διάφορες εξέχουσες προσωπικότητες της Ρωσίας, ανάμεσα σε αυτούς ακόμη και ένας στενός συνεργάτης του Πούτιν, επιμένουν πως η χώρα πρέπει να κηρύξει επισήμως «εγκληματία» τον Γκορμπατσόφ για το γεγονός ότι οι ενέργειές του οδήγησαν στην κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης.

Υπάρχει επίσης μια μερίδα που ζητάει ακόμη και να προσαχθεί σε δίκη με τη λογική ότι λειτούργησε ως μέλος μιας ευρύτερης «πέμπτης φάλαγγας» μέσα στην ΕΣΣΔ με άμεσο στόχο της διάλυσή της.

Για κάποιους, ο Γκορμπατσόφ αντιπροσωπεύει το «απόλυτο» κακό, για άλλους όμως ήταν εκείνος που έσπασε τα δεσμά. Οι ιδιοκτήτες του ξενοδοχείου «Ουκρανία» όπου τον περασμένο Μάρτιο γιόρτασε τα 85α γενέθλιά του αρνήθηκαν να πάρουν χρήματα για την εκδήλωση όταν έμαθαν πως ήταν προς τιμή του. Κατά τον Αλεξέι Βενεντίκτοφ, εργαζόμενο στο ξενοδοχείο, αν δεν ήταν ο Γκορμπατσόφ τώρα δεν θα είχαν στην κατοχή τους την επιχείρηση και θα αναγκάζονταν να κάνουν δουλειές του ποδαριού για να επιβιώσουν.

Εικοσιπέντε χρόνια από τη στιγμή που έπαψε να υφίσταται η ΕΣΣΔ, ο Γκορμπατσόφ παραμένει ένας από τους πλέον στιγματισμένους πολιτικούς της χώρας. Σε πρόσφατη συνέντευξή του, εξήγησε το φαινόμενο με απλό τρόπο: «Αυτό θα πει ελευθερία της έκφρασης», είπε και ήταν εύκολο να διακρίνεις τη λεπτή ειρωνία καθώς ήταν εκείνος που πάλεψε πρώτος για να χαρίσει στους Ρώσους την ελευθερία της έκφρασης. Από την άλλη, δεν δείχνει την ενόχλησή του όταν βλέπει ότι υπάρχει ένα «ρεύμα» που ζητάει να δικαστεί και φυσικά να καταδικαστεί. Ο Γκορμπατσόφ εδώ και χρόνια έχει αποφασίσει να μιλάει ανοιχτά υπέρ της ελευθερίας στη Ρωσία. Το κάνει με συνεντεύξεις, με άρθρα και με βιβλία όπως το τελευταίο του που κυκλοφόρησε και στις ΗΠΑ με τον τίτλο «Νέα Ρωσία».

Τον λατρεύουν και τον μισούν 

Ο δημοσιογράφος της ρωσικής εφημερίδας Novaya Gazeta (ο Γκορμπατσόφ διατηρεί το 10% των μετοχών της), Ντμίτρι Μουράτοφ, λέει: «Υπάρχουν άνθρωποι που λατρεύουν τον Γκορμπατσόφ επειδή έφερε την ελευθερία και άλλοι που τον μισούν για τον ίδιο λόγο. Η κοινωνία γενικώς δεν τον συμπαθεί γιατί είναι εναντίον του Πούτιν. Ο Πούτιν είναι αυτός που οικοδόμησε και αποδόμησε τα πάντα».

Ακόμη κι έτσι, όμως, ο Γκορμπατσόφ δεν σταματάει να ζητάει περισσότερη δημοκρατία στη Ρωσία. Σε πρόσφατη συνέντευξή του, είπε: «Ακούμε από ανθρώπους που βρίσκονται πολύ κοντά στον Πούτιν δηλώσεις που τονίζουν τον αυταρχισμό και δίνουν έμφαση στο γεγονός ότι η δημοκρατία μπορεί να επιτευχθεί κάποια στιγμή στο μέλλον. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι μια δημοκρατία βαθιά ριζωμένη που θα βασίζεται σε εκλογές και οι άνθρωποι θα έχουν τη δυνατότητα να εκλέγουν τους ηγέτες τους ανά τακτά χρονικά διαστήματα. Αυτή η είναι η βάση για τη σταθερότητα στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική».

Καθώς περνούν τα χρόνια, ο Γκορμπατσόφ τείνει να γίνει μια ελλειπτική φιγούρα του παρελθόντος. Οι περισσότεροι της γενιάς του δεν βρίσκονται εν ζωή, ενώ και τον ίδιο, αρκετοί κακόβουλοι, τον έχουν… πεθάνει ουκ ολίγες φορές.

Η… ασθένεια του Πούτιν 

Ο Γκορμπατσόφ μέχρι τώρα δεν έχει κατηγορήσει ποτέ ευθέως τον Πούτιν για την έλλειψη δημοκρατίας στη Ρωσία. Ωστόσο, δεν κρύβεται όταν πρέπει να μιλήσει για τον σημερινό ηγέτη της Ρωσίας. «Πάσχει από την ίδια ασθένεια που έπασχα κι εγώ: είναι πολύ σίγουρος για τον εαυτό του. Θεωρεί πως είναι κάτι σαν ο εκπρόσωπος του Θεού επί της γης».

Πάντως, ο Γκορμπατσόφ προσπαθεί να ορθοτομεί στην κριτική του προς τον Πούτιν. Στα οικονομικά θεωρεί πως μεγάλο μερίδιο ευθύνης φέρει η διοίκηση του Μπόρις Γιέλτσιν. Επιπλέον, συμφωνεί με πολλές από τις πολιτικές του Πούτιν σε θέματα εξωτερικής πολιτικής και συγκεκριμένα με τον τρόπο που χειρίστηκε ο σημερινός πρόεδρος της Ρωσίας το θέμα της Κριμαίας.

Οι επικριτές του Γκορμπατσόφ άλλωστε, του θυμίζουν ότι χαίρει μιας εκλεκτικής ασυλίας, επομένως δεν είναι δίκαιο να επικρίνει τόσο έντονα τον πρόεδρο της Ρωσίας. Αλλοι προχωρούν πιο πολύ και τον χαρακτηρίζουν ανοιχτά «πράκτορα», μια κατηγορία αρκετά διαδεδομένη επί εποχής Στάλιν. Ο Γκορμπατσόφ γνωρίζει πολύ καλά τι λέγεται πίσω από την πλάτη του: «Υπάρχουν ακόμη και σκεπτόμενοι άνθρωποι που θεωρούν ότι δουλεύω για κάποια ξένη δύναμη». Κι όλα αυτά για έναν πολιτικό ο οποίος, αν δεν είχε διαλυθεί η ΕΣΣΔ, θα μπορούσε θεωρητικά μέχρι και σήμερα να είναι ο ηγέτης της χώρας!

Το πραξικόπημα της 19ης Αυγούστου

Θα είχε γραφτεί διαφορετικά η Ιστορία; Δύσκολο να το πει κανείς, ούτε καν ο ίδιος δεν ξέρει την απάντηση. Στις 19 Αυγούστου 1991, μια μέρα σαν κι αυτή πριν από 25 χρόνια, στους δρόμους της πρωτεύουσας της σοβιετικής αυτοκρατορίας κυκλοφορούσαν τεθωρακισμένα. Είχε εκδηλωθεί πραξικόπημα κατά του Γκορμπατσόφ. Το είχε καταλάβει μια μέρα νωρίτερα, από το απόγευμα της 18ης Αυγούστου. Εκείνος παραθέριζε με την οικογένειά του στην ντάτσα του στο Φόρος της Κριμαίας. Στις 4.50 μ.μ. κατάλαβε ότι η τηλεφωνική του σύνδεση με τον έξω κόσμο είχε διακοπεί. Δέκα λεπτά αργότερα πληροφορήθηκε ότι μια ομάδα, αποτελούμενη από τον Ντ. Μπακλάνοφ – «κύριο υπεύθυνο του στρατιωτικοβιομηχανικού συμπλέγματος» όπως τον έχει χαρακτηρίσει – τον Σένιν, μέλος του Πολιτικού Γραφείου και γραμματέα της ΚΕ του Κομμουνιστικού Κόμματος, τον Βαρένικοφ, αρχηγό του Στρατού Ξηράς, τον Μπόλντιν, αρχηγό της Προεδρικής Διοίκησης, και τον Πλεχάνοφ, εκ των επικεφαλής της Κα Γκε Μπε, μόλις είχαν φτάσει στην ντάτσα και απαιτούσαν να τον δουν.

«Συμπεριφέρονταν σαν να είναι τα νέα αφεντικά», διηγήθηκε έπειτα από καιρό ο Γκορμπατσόφ. Ο Μπακλάνοφ πήρε το λόγο και δήλωσε ότι μια «Κρατική Επιτροπή Εκτακτης Ανάγκης» μόλις είχε δημιουργηθεί. «Η χώρα βάδιζε στην καταστροφή και κανένα άλλο μέτρο δεν μπορούσε να τη σώσει», του είπε και του ζήτησε να υπογράψει ένα διάταγμα που να επικυρώνει την εφαρμογή ενός καθεστώτος έκτακτης ανάγκης.

Ο Γκορμπατσόφ περιέγραψε σε βιβλίο του την όλη σκηνή: «Ολους αυτούς τους ανθρώπους που με πρόδωσαν, ήμουν εγώ που τους είχα προωθήσει στις πρώτες θέσεις της πολιτικής σκηνής! Αρνήθηκα κατηγορηματικά να υπογράψω το παραμικρό κείμενο. Αν ήταν πραγματικά ανήσυχοι για τη χώρα, τους είπα ότι μπορούσαν να συγκαλέσουν το ανώτατο Σοβιέτ και το Κογκρέσο των αντιπροσώπων του λαού της ΕΣΣΔ, αλλά να δράσουν μόνο στο πλαίσιο της νομιμότητας. Για μένα κάθε άλλη λύση ήταν απαράδεκτη». Τότε οι πραξικοπηματίες έριξαν στο τραπέζι το χαρτί της κατάσταση της υγείας του Γκορμπατσόφ. «Είχε κλονιστεί από τις εντάσεις της περεστρόικα» του είπαν, καλό θα ήταν να παραχωρήσει τη θέση του στον αντιπρόεδρο Γιανάεφ, που ήταν ένας από τους κεντρικούς πραξικοπηματίες. Ο  Γκορμπατσόφ αρνήθηκε και πάλι.

Το ότι οι πραξικοπηματίες αποδείχτηκε ότι δεν είχαν τελικά καμία δύναμη και ότι ο Μπόρις Γέλτσιν, ο οποίος το προηγούμενο Ιούνιο είχε εκλεγεί πρόεδρος της Ρωσίας, θα αναδεικνυόταν σε κεντρικό πρόσωπο πολλοί μπόρεσαν τότε να το διαβλέψουν. Στις 21 Αυγούστου ο Γκορμπατσόφ, σκιά του εαυτού του, επέστρεψε από την Κριμαία στη Μόσχα και τρεις μέρες αργότερα κήρυξε την αυτοδιάλυση του κάποτε παντοδύναμου Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενωσης. Ο Μπόρις Γέλτσιν που από τις πρώτες ώρες είχε κατεβεί στους δρόμους για να σταματήσει τους πραξικοπηματίες ήταν ο de facto νέος ηγέτης.

Και πάλι όμως το κεντρικό ερώτημα δεν απαντάται. Θα είχε γραφτεί διαφορετικά η Ιστορία; Οι περισσότεροι αμφιβάλλουν. Οι εποχές είχαν αλλάξει. Το δικτατορικό καθεστώς που είχε χτιστεί επί 70 χρόνια αποδεικνυόταν ότι δεν είχε καμία δυνατότητα αυτορύθμισης και ανανέωσης ή πολύ περισσότερο εκδημοκρατισμού, όπως ήλπιζε και ζητούσε ο Γκορμπατσόφ. Αυτές οι αυταπάτες του – για να χρησιμοποιήσουμε έναν πολιτικά επίκαιρο όρο – είναι εκείνο που μπορεί κανείς να του προσάψει, αν θέλει να του προσάψει κάτι. Οτι αυτές οι απόπειρες εκδημοκρατισμού ενός καθεστώτος που είχε δυσανεξία στη δημοκρατία επιτάχυναν την κατάρρευση και τελικά έφεραν το χάος.

Αλλά παρά την ακαταμάχητη γοητεία του ρεβιζιονισμού ήταν εμφανές ότι κάτι έπρεπε να διαλυθεί οριστικά για να χτιστεί κάτι νέο. Και αυτό το πραξικόπημα-οπερέτα απλά έφερε πιο κοντά χρονικά τη ληξιαρχική πράξη θανάτου αυτού του θνησιγενούς καθεστώτος. Στις 8 Δεκεμβρίου 1991 οι πρόεδροι της Ρωσίας, της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας με επίσημη δήλωσή τους ανακοίνωσαν ότι «η Σοβιετική Ενωση ως υποκείμενο της διεθνούς νομιμότητας και ως γεωπολιτική πραγματικότητα δεν υφίσταται πλέον». 

Ο θρίαμβος των ΗΠΑ 

Το σήμερα πάντως ο Γκορμπατσόφ τα βλέπει κάπως διαφορετικά. Ως άνθρωπος που ανδρώθηκε μέσα στον Ψυχρό Πόλεμο, ο πρώην ηγέτης ΕΣΣΔ θεωρεί πως τα πάντα έχουν πάρει πια τον στραβό δρόμο και για αυτό ευθύνονται οι ΗΠΑ. Με την αυτοδιάλυση της Σοβιετικής Ενωσης, λέει, υπήρξε από την πλευρά της Ουάσιγκτον και των λοιπών δυτικών δυνάμεων μια ακαταμάχητη αίσθηση υπεροχής και νίκης. Κάτι που είχε ως αποτέλεσμα να εμφανίζεται η Ρωσία ως παρίας των εξελίξεων και να έρθει το ΝΑΤΟ έξω από την πόρτα της. Αυτό οδήγησε στον Γέλτσιν και έπειτα στον Πούτιν. Για τον πρώτο, ο Γκορμπατσόφ δεν έχει να πει πολλά καλά. Αλλωστε ήταν για χρόνια μισητοί αντίπαλοι με τον Γκορμπατσόφ να κατηγορεί τον Γιέλτσιν για αυταρχισμό και για το γεγονός ότι οδήγησε τη Ρωσία σε ένα απόλυτο χάος.

Στα στερνά του, ο Γκορμπατσόφ μοιράζει το χρόνο του μεταξύ του σπιτιού του και της Μόσχας. Προσπαθεί να αποδεχθεί την απώλεια της γυναίκας του, Ράισα, επισκέπτεται συχνά τα νοσοκομεία, δεν ξεχνάει τους φίλους του και ένα ποτήρι καλής βότκας, ενώ ακόμη και το διάσημο σημάδι στο κούτελό του δεν είναι πλέον τόσο ευδιάκριτο.

Στα γενέθλιά του τον Μάρτιο, μεταξύ των καλεσμένων ήταν πρεσβευτές των ΗΠΑ, της Γερμανίας, της Γαλλίας και του Ισραήλ και όλοι επαίνεσαν για τις προσπάθειες του για την οικοδόμηση της ειρήνης και της σταθερότητας.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News