Η ΑΥΓΗ επί δεκαετίες βρισκόταν στην πρωτοπορία της καλλιέργειας και χειραφέτησης της ελληνικής Αριστεράς. Σήμερα πρωτοπορεί στην καλλιέργεια μύθων, στη χειραγώγηση και στην αποβλάκωση. Στο κύριο άρθρο της 4^ης Αυγούστου, τα μνημόνια αποδίδονται στον «εκτελεστή» (Α. Γεωργίου της ΕΛΣΤΑΤ) και τους «εντολοδότες» του (Γ. Παπανδρέου, Γ. Παπακωνσταντίνου, Α. Σαμαράς, Ευ. Βενιζέλος) οι οποίοι «εξαπάτησαν τη χώρα και τους Έλληνες με ψεύτικα στοιχεία, συμπράττοντας με ξένα συμφέροντα, απολαμβάνοντας τις ηδονές της εξουσίας…».

Η συνωμοσιολογική αυτή ανάλυση και η πολιτική διάσταση της υπόθεσης Γεωργίου σημαίνει ότι υπάρχουν κόμματα- κυβερνούν μάλιστα- ΜΜΕ και εκπρόσωποι θεσμών και εξουσιών που πιστεύουν ακόμη πως τα μνημόνια, η δημοσιονομική προσαρμογή και η ύφεση ήταν ζήτημα …στατιστικής απεικόνισης των οικονομικών στοιχείων. Aντιλαμβάνονται άραγε ότι η παραπομπή Γεωργίου προσκρούει σε θεμελιώδεις κανόνες της επιστήμης της λογικής; Ότι η ελληνική οικονομία είτε βρισκόταν σε χειρότερη κατάσταση από την πορτογαλική, οπότε δεν αποφεύγαμε το μνημόνιο που ούτε η Πορτογαλία απέφυγε, είτε ήταν σε καλύτερη και μπορούσε να αποφύγει το μνημόνιο, οπότε είναι απολύτως ακατανόητο γιατί η κρίση και η ύφεση στην Ελλάδα είχαν τετραπλάσια ένταση από την Πορτογαλία.

Θα μπορούσε κάποιος να υποθέσει ότι επιχειρείται από τα στελέχη της κυβέρνησης Καραμανλή με τη συνδρομή της κυβέρνησης Τσίπρα, ολοένα και πιο απεγνωσμένα, να αποκρυβούν οι ευθύνες τους εδώ. Κι ακόμη χειρότερα, ότι το μισό πολιτικό σύστημα αναλύει την πραγματικότητα με θεωρίες συνομωσίας και παραμυθάκια. Στην αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων και εξωτερικών εχθρών, χάρις και στην πρόσφατη έκθεση του Ανεξάρτητου Γραφείου Αξιολόγησης (Independent Evaluation Office- ΙΕΟ) του ΔΝΤ για το ρόλο του Ταμείου στο ελληνικό πρόγραμμα, ήρθε στην επικαιρότητα και ο πιο δημοφιλής μύθος της κρίσης, «το κούρεμα που δεν έγινε».

Διηγείται περίπου τα εξής: η πολιτικά και οικονομικά ορθή διαχείριση της κρίσης ήταν ένα κούρεμα του ελληνικού χρέους το 2010. Αυτό θα απάλλασσε την Ελλάδα από το μεγαλύτερο μέρος της ύφεσης, η οικονομία θα ανέκαμπτε πολύ γρήγορα, η κοινωνία θα είχε υποστεί ελάχιστη λιτότητα. Το καλό ΔΝΤ επεδίωξε το έγκαιρο κούρεμα το 2010, σκόνταψε όμως στους κακούς ευρωπαίους (και στους πάσης φύσεως «εκτελεστές και εντολοδότες» κατά την Αυγή) που βύθισαν την Ελλάδα στην φτώχεια και την ανεργία.

Στην ουρά αυτού του μύθου βρίσκεται η ομολογία του ΔΝΤ για το λάθος στους πολλαπλασιαστές, ότι υποτίμησε το μέγεθος της ύφεσης και της ανεργίας. Κι έτσι αναδύεται ο συμπληρωματικός μύθος: ότι υπήρχε τάχατες ένα άλλο πρόγραμμα για την Ελλάδα, το σωστό, με λιγότερο πόνο, ύφεση και λιτότητα. Αλλά εφαρμόστηκε το λάθος πρόγραμμα, η κύρια αιτία όλων των δεινών μας.

Στην περίπτωση της ελληνικής κρίσης ο χρονισμός του κουρέματος δεν είχε και τόση σημασία. Ακόμη κι αν το 2010 το ελληνικό χρέος κουρευόταν στα επίπεδα του χρέους της Γαλλίας, ελάχιστα πράγματα θα εξελίσσονταν διαφορετικά

Στην πραγματικότητα, βέβαια, πουθενά και ποτέ δεν προτάθηκε από το ΔΝΤ εναλλακτικό πρόγραμμα. Έχει διατυπωθεί μία και μόνη διαφορετική πρόταση, το κούρεμα του χρέους στην αφετηρία της κρίσης. Σ΄ αυτό ακριβώς το σημείο τέμνονται οι δύο μύθοι. Σύμφωνα με το καταστατικό του ΔΝΤ, στην κρίση της Ελλάδας όπως και σε κάθε άλλη κρίση, έπρεπε να προηγηθεί η αναδιάρθρωση του χρέους και να ακολουθήσει η εμπλοκή του Ταμείου σε πρόγραμμα βοήθειας  και προσαρμογής της οικονομίας. Αν, λοιπόν, η ενδεδειγμένη σειρά ήταν πρώτα αναδιάρθρωση χρέους και εν συνεχεία πρόγραμμα προσαρμογής, τότε το γεγονός ότι δεν ακολουθήθηκε η σωστή σειρά, η καθυστέρηση του κουρέματος δηλαδή, ήταν τουλάχιστον επιβαρυντική για την Ελλάδα – ολέθρια και καταλυτική τη θεωρούν κάποιοι.

Αυτό που θα εξηγήσω παρακάτω είναι ότι στην περίπτωση της ελληνικής κρίσης ο χρονισμός του κουρέματος δεν είχε και τόση σημασία. Ακόμη κι αν το 2010 το ελληνικό χρέος κουρευόταν στα επίπεδα του χρέους της Γαλλίας, ελάχιστα πράγματα θα εξελίσσονταν διαφορετικά. Και σ΄αυτήν την εκδοχή θα είχαμε μεγάλη δημοσιονομική προσαρμογή, μεγάλη ύφεση, και πάλι θα μέναμε επί χρόνια εκτός αγορών και το χειρότερο, σε μόλις 4 χρόνια, στο τέλος του 2013 το χρέος θα εκτινασσόταν στο 154% του ΑΕΠ!

Too little too late

Πριν απ΄όλα όμως, ας δούμε γιατί δεν ακολουθήθηκε η κατά το ΔΝΤ ενδεδειγμένη σειρά των πραγμάτων, το κούρεμα του χρέους στην αρχή της κρίσης.
Η απάντηση βρίσκεται στην αρχή της έκθεσης του ΙΕΟ (εδώ σελ. vii): «υπήρχε ισχυρή αντίδραση στο ενδεχόμενο αναδιάρθρωσης του χρέους της Ελλάδας από την πλειοψηφία των μελών του ΔΝΤ υπό τον φόβο της μετάδοσης της κρίσης». Δηλαδή, όχι μόνο δεν κρίθηκε σκόπιμο το κούρεμα από το ΔΝΤ το 2010 αλλά, αντιθέτως, η πλειοψηφία των μελών του (συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ) έκρινε σκόπιμη την αποφυγή του κουρέματος. Με νωπές μνήμες από τη Lehman Brothers η παγκόσμια κοινότητα ήταν αλλεργική σε οποιαδήποτε νύξη για κούρεμα ή reprofiling του χρέους της Ελλάδας. Επιπλέον έλειπαν από την Ευρώπη οι μηχανισμοί διαχείρισης παρόμοιων κρίσεων, χρειαζόταν χρόνο να τους προετοιμάσει. Αυτές οι αιτίες -έλλειψη ευρωπαϊκών μηχανισμών και κίνδυνος μετάδοσης της κρίσης- κατέστησαν πολιτικά ανέφικτο το κούρεμα του ελληνικού χρέους το 2010. Αν, όμως, ήταν εφικτό το έγκαιρο κούρεμα, πόσο αποτελεσματικό θα ήταν, πόσο χρήσιμο για την Ελλάδα; Θα απέφευγε την ύφεση και την ανεργία, θα γλύτωναν οι Έλληνες τη λιτότητα;

Το σενάριο που εξετάζουμε βασίζεται στην υπόθεση ότι:

• Τον Ιανουάριο του 2010 πραγματοποιήθηκε αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους.
• Το μέγεθός της ήταν τέτοιο, ώστε το χρέος μειώθηκε στο 78,5% του ΑΕΠ => κούρεμα σε όλο το χρέος πλην των εντόκων κατά 40%. Το 78,5% δεν είναι αυθαίρετο, αντιστοιχεί στην τιμή του δείκτη χρέος/ΑΕΠ (στοιχεία 12/2009) για το μέσο όρο της Ευρωζώνης και είναι χαμηλότερο από τον αντίστοιχο δείκτη της Γαλλίας (79%)!
• Επιπλέον, η Ευρώπη συμφώνησε να δανείσει στην Ελλάδα τα αναγκαία κεφάλαια για τη χρηματοδότηση των πρωτογενών ελλειμμάτων των επομένων ετών και, αν χρειαστεί, τα κεφάλαια για την ανακεφαλαιοποίηση των ελληνικών τραπεζών.
• Το επιτόκιο των νέων ευρωπαϊκών δανείων καθώς και των κουρεμένων ομολόγων ήταν 4,6%, ίσο δηλαδή με το χαμηλότερο επιτόκιο που είχε ποτέ η Ελλάδα στα δάνειά της και παρόμοιο με το επιτόκιο δανεισμού Ιταλίας και Πορτογαλίας.
• Και τα νέα δάνεια και τα κουρεμένα ομόλογα θα είχαν μακρές λήξεις –άνω των 10 ετών- και 10ετή περίοδο χάριτος. Δεν θα καταβάλλονταν τόκοι ως το 2020!

Εκείνη την εποχή το υποθετικό μας πακέτο θα φάνταζε εξαιρετικά ελκυστικό -ούτε ο κ. Τσίπρας θα μπορούσε να το αρνηθεί! Με δεδομένο λοιπόν το πακέτο αυτό, ας παρακολουθήσουμε την πιο πιθανή εξέλιξη στη δημοσιονομική προσαρμογή της Ελλάδας, την ύφεση, το χρέος και την έξοδο στις αγορές.

Α. Δημοσιονομική προσαρμογή

Πιθανότατα, λόγω του χαμηλότερου χρέους δεν θα υπήρχε πίεση για υψηλά πρωτογενή πλεονάσματα, τα οποία- υπενθυμίζω- απετέλεσαν στόχο του προγράμματος μετά το 2013. Για την τετραετία 2010-2013 όμως, ο στόχος της δημοσιονομικής προσαρμογής ήταν ο μηδενισμός των πρωτογενών ελλειμμάτων –ήταν η τετραετία που το ΑΕΠ της χώρας κατέρρευσε και η ανεργία φούντωσε. Και το πιθανότερο είναι πως ο στόχος για γρήγορο μηδενισμό των πρωτογενών ελλειμμάτων θα παρέμενε σταθερός, ανεξαρτήτως του ύψους του χρέους.

Άλλωστε, το ίδιο συνέβη και στην Πορτογαλία, η οποία μπήκε σε μνημόνιο τον Μάιο του 2011 με λόγο Χρέους/ΑΕΠ=96% εδώ. Και στόχος του προγράμματός της ήταν να μηδενίσει το πρωτογενές έλλειμμα ύψους 6% (εξαιρουμένου του κόστους στήριξης των τραπεζών) μέσα σε μια τριετία (2011-2013)- μέση ετήσια προσαρμογή 2%/έτος.

Αντιστοίχως, ο στόχος για την Ελλάδα ήταν να μηδενίσει το πρωτογενές έλλειμμα ύψους 10% (εξαιρουμένου του κόστους στήριξης των τραπεζών) μέσα σε μια τετραετία (2010-2013) – μέση ετήσια προσαρμογή 2,5%/έτος.

Άρα, το χαμηλότερο χρέος δεν θα σηματοδοτούσε μεγαλύτερη ανοχή στα πρωτογενή ελλείμματα εκ μέρους των εταίρων. Αντιθέτως, πιθανότατα θα διέθεταν λιγότερη ανοχή για μια χώρα της οποίας τα ελλείμματα θα χρηματοδοτούσαν, ενώ της έχει χαριστεί τεράστιο ποσό χρέους και στάθηκε αφορμή να μπουν σε μεγάλους μπελάδες.

Χωρίς παραγωγική βάση, η ελληνική οικονομία κάλπαζε με κινητήρια δύναμη τα δανεικά. Ήταν μια πιστωτική φούσκα καταδικασμένη να σκάσει

Β. Ύφεση

Αν διαβάσει κανείς προσεκτικά την ανάλυση του ΙΕΟ, θα διαπιστώσει πως, ανεξαρτήτως του χρονισμού του κουρέματος, τη βαθιά ύφεση δεν τη γλυτώναμε. Γιατί τα αίτια της ύφεσης δεν συνδέονταν με το χρέος. Επικαλούνται συχνά την ανάλυση του ΙΕΟ και το λάθος στους πολλαπλασιαστές όσοι αναζητούν εξωτερικούς εχθρούς, όμως ΔΝΤ και ΙΕΟ ουδέποτε δήλωσαν ότι η ύφεση στην Ελλάδα μπορούσε να είναι ηπιότερη. Ούτε πρότειναν ούτε προτείνουν διαφορετική συνταγή. Απλώς εξηγούν ότι οι αρχικές προβλέψεις τους (εδώ σελ.29-31) έπεσαν έξω, διότι:

Α) Είχαν λάθος υποθέσεις στα μοντέλα τους – υποτίμησαν την επίδραση της δημοσιονομικής προσαρμογής στο ΑΕΠ. Δεν είπαν όμως ότι η δημοσιονομική προσαρμογή μπορούσε να αποφευχθεί!

Β) Η ύφεση στην Ελλάδα αποδείχτηκε πολύ μεγαλύτερη.

Γιατί όμως η ύφεση στην Ελλάδα αποδείχτηκε τόσο μεγάλη; Σύμφωνα πάλι με την έκθεση του ΙΕΟ επειδή:

1. Η εμπιστοσύνη επλήγη από τις πολιτικές κρίσεις, την κοινωνική αναταραχή και την συζήτηση περί Grexit (αρ. 70)
2. Η χώρα δεν «έκανε κτήμα της» το πρόγραμμα προσαρμογής (αρ. 70)
3. Επρόκειτο για σχετικά κλειστή οικονομία με προβληματικό εξαγωγικό τομέα (αρ. 71 & 72)
4. Δεν είχε το εργαλείο της υποτίμησης (αρ. 71)
5. Και επειδή «Οι δυνατότητες της οικονομίας είχαν υπερεκτιμηθεί. Οι ρυθμοί ανάπτυξης της χώρας πριν την κρίση μάλλον ήταν σημαντικά υψηλότεροι από τις δυνατότητες της οικονομίας. Μέρος της συρρίκνωσης της οικονομίας μετά το 2009 μπορεί να εκληφθεί ως επιστροφή στην ισορροπία. Υπό αυτό το πρίσμα, οι δημοσιονομικοί πολλαπλασιαστές δεν είχαν υποεκτιμηθεί τόσο πολύ.» (αρ. 73 στη σελ. 31)

Ας σταθούμε στο πολύ κρίσιμο πέμπτο σημείο. Στη διάρκεια της δημοσιονομικής προσαρμογής, η ύφεση στην Ελλάδα ήταν πολύ βαθύτερη της Πορτογαλίας. Η απάντηση στην ερώτηση γιατί συνέβη αυτό, βρίσκεται στο διάγραμμα Ι, όπου συγκρίνεται η εξέλιξη των ΑΕΠ Ελλάδας, Ιταλίας και Πορτογαλίας από το 2000 ως το 2013. Κατά την 1^η επταετία του Ευρώ (2001-2007), η Ελλάδα αν και δεν ήταν πιο ανταγωνιστική και ευημερούσα από την Ιταλία ή την Πορτογαλία, εμφάνιζε ωστόσο πολύ δυναμικότερη ανάπτυξη! Χωρίς παραγωγική βάση, η ελληνική οικονομία κάλπαζε με κινητήρια δύναμη τα δανεικά. Ήταν μια πιστωτική φούσκα καταδικασμένη να σκάσει. Η βίαιη προσαρμογή, η απότομη προσγείωση ήταν αναπόφευκτη, από τη στιγμή που ούτε οι αγορές ούτε οι εταίροι διέθεταν νέα δανεικά για να συνεχίσει να φουσκώνει.

Η κύρια αιτία της μεγάλης ύφεσης στην Ελλάδα δεν ήταν το χρέος και το μέγεθος της δημοσιονομικής προσαρμογής, αλλά η φούσκα της οικονομίας που ξεφούσκωσε. Στο τέλος του 2010 Ελλάδα και Πορτογαλία είχαν προσαρμοσμένο (εξαιρουμένου του κόστους στήριξης των τραπεζών) πρωτογενές έλλειμμα ~5,5-6%. Και οι δύο το 2013 πέτυχαν προσαρμοσμένο πρωτογενές πλεόνασμα ~0,5%. Όμως η δημοσιονομική προσαρμογή ύψους 6% την τριετία 2011-2013 στην Ελλάδα κόστισε πτώση 18% του ΑΕΠ, ενώ στην Πορτογαλία λιγότερο από 7%.

Το ΙΕΟ λέει –και μάλλον δεν θα το διαβάσετε σε ελληνικά ΜΜΕ- πως τελικά, ίσως, δεν υποτίμησε ιδιαίτερα τους δημοσιονομικούς πολλαπλασιαστές. Εμείς, όμως,  έχουμε την τάση να τους υπερτιμούμε. Αναφέρω δύο σημεία προς προβληματισμό εκείνων που επιμένουν να υπερτονίζουν τον ρόλο της δημοσιονομικής προσαρμογής στην ελληνική ύφεση:

• Το 2009 δόθηκαν σημαντικές αυξήσεις σε μισθούς και συντάξεις, ενώ εισπράχθηκαν λιγότεροι φόροι και το πρωτογενές έλλειμμα αυξήθηκε κατά 4,5% του ΑΕΠ. Την ίδια χρονιά το ΑΕΠ της χώρας μειώθηκε κατά 4,3%! (Eurostat εδώ)
• Το 2010 η δαπάνη για μισθούς και συντάξεις ήταν ελάχιστα υψηλότερη από το 2008, τα έσοδα από φόρους κατά τι χαμηλότερα και το πρωτογενές έλλειμμα παρέμεινε στα επίπεδα του 2008. Δηλαδή, τη διετία 2009-2010 η δημοσιονομική προσαρμογή σε σχέση με το 2008 ήταν μηδενική. Όμως στο ίδιο διάστημα το ΑΕΠ της χώρας μειώθηκε κατά 10%! (Eurostat εδώ)

Η έκθεση του ΙΕΟ αναφέρεται και σε πολλά άλλα ελληνικά προβλήματα: ασθενή διοίκηση, συμφέροντα και συντεχνίες που μάχονταν τις μεταρρυθμίσεις, φτωχή εφαρμογή των μέτρων, λίγες ιδιωτικοποιήσεις.

Χρειαστήκαμε 3 χρόνια για να μετρηθούμε: πόσους δημοσίους υπαλλήλους έχουμε, πόσους συνταξιούχους, πόσες συντάξεις ο καθένας. 3 χρόνια για να μηχανογραφηθεί λειτουργικά το TAXIS. 6 χρόνια και 3 μνημόνια για να σταματήσει το σκάνδαλο των πρόωρων συνταξιοδοτήσεων. 7 χρόνια για τις ασπιρίνες στο Super Market! Και κάθε μέρα επί 6 χρόνια οι μισοί πολιτικοί ολοφύρονται επειδή η Ελλάδα «ξεπουλιέται», αλλά απ΄το 2010 ως το 2015 εισπράξαμε μόλις 3 δισ.€ από αποκρατικοποιήσεις. Αν αφαιρέσουμε μάλιστα τις άδειες για λοταρίες, λαχεία, παιγνιδομηχανές, φάσμα τηλεφωνίας κ.λπ. μένει μόνο 1 δισ. Κι αν αναζητήσουμε ποιες δραστηριότητες εκχώρησε το κράτος στον ιδιωτικό τομέα, θα βρούμε μόνο τον ΟΠΑΠ, που ήταν ήδη κατά 65% ιδιωτικός.

Ναι, σίγουρα μπορούσαμε να τα καταφέρουμε καλύτερα. Όχι όμως επειδή θα κούρευαν το χρέος το 2010!

Ουσιαστικά υπήρχε μόνον ένας τρόπος να αποφύγουμε την υποτροπή του χρέους. Αν το αρχικό κούρεμα του 2010 μείωνε το χρέος σε επίπεδα πολύ χαμηλότερα του μέσου όρου της Ευρωζώνης! Εξαιρετικά απίθανο, αδύνατον!

Γ. Χρέος

Η εξέλιξη του χρέους και του λόγου χρέος/ΑΕΠ μέχρι και το 2015, βασισμένη στην υποθετική αναδιάρθρωση του χρέους που περιέγραψα νωρίτερα, αποτυπώνεται στον Πίνακα Ι. Στον υπολογισμό χρησιμοποιούνται τα ίδια στοιχεία για πρωτογενή ελλείμματα, κεφαλαιακή στήριξη των τραπεζών και εξέλιξη ΑΕΠ με τα πραγματικά, που σημειώθηκαν την περίοδο 2010-2015. Ειδικά στις τράπεζες υπολογίζουμε συνολικά 32 δισ. κεφαλαιακές ενέσεις αντί για 43 που έχει εισφέρει ως τώρα η Πολιτεία, επειδή στο υπό εξέταση σενάριο το κούρεμα ανέρχεται στο 40% και όχι στο 53,5% της ονομαστικής αξίας.

Ξεκινάμε τον Ιανουάριο του 2010 με λόγο Χρέους/ΑΕΠ=78,5% => Χρέος 237,5 x 78,5% =186,5 δισ.€ (το ΑΕΠ στο κλείσιμο του 2009 ήταν 237,5 δισ.€). Κάθε χρόνο προσθέτουμε τα πρωτογενή ελλείμματα και κεφαλαιοποιούμε τους τόκους. Ειδικά στο τέλος του 2010 προσθέτουμε 27 δισ. δανείων για την ανακεφαλαιοποίηση των Τραπεζών και άλλα 5 δισ. το 2013.

Σύμφωνα με το υποθετικό μας σενάριο, στα τέλη του 2015 το χρέος της Ελλάδας θα διαμορφωνόταν στα 303 δισ.€ μέγεθος απόλυτα συγκρίσιμο με τα 312 δισ. του καταγεγραμμένου χρέους της Γενικής Κυβέρνησης, όπως διαμορφώθηκε στο κλείσιμο του 2015.

Από 78,5% τον Γενάρη του 2010, ο λόγος χρέος/ΑΕΠ εκτοξεύεται στο 154% στο τέλος του 2013! Και ο λόγος είναι απλούστατος: μια μεγάλη πτώση του ΑΕΠ –σε μεγάλο βαθμό αναπόφευκτη- σε συνδυασμό με συσσώρευση τόκων είναι ικανή να μετατρέψει μέσα σε λίγα χρόνια έναν υγιή λόγο χρέους /ΑΕΠ σε προβληματικό. Ουσιαστικά υπήρχε μόνον ένας τρόπος να αποφύγουμε την υποτροπή του χρέους. Αν το αρχικό κούρεμα του 2010 μείωνε το χρέος σε επίπεδα πολύ χαμηλότερα του μέσου όρου της Ευρωζώνης! Εξαιρετικά απίθανο, αδύνατον!

Δ. Έξοδος στις αγορές

Το 2010 με νωπό το (υποθετικό) κούρεμα, τεράστια ελλείμματα και υπό δημοσιονομική εποπτεία, προφανώς η Ελλάδα θα ήταν εκτός αγορών. Στο κλείσιμο του 2011 ο λόγος χρέος/ΑΕΠ θα έφτανε στο 120%. Η Πορτογαλία βγήκε εκτός αγορών με πολύ λιγότερο χρέος. Και το 2016 η Ελλάδα, ακόμα εκτός αγορών, θα ζητούσε νέο κούρεμα!

Too little!

Πολλοί εκτός από καθυστερημένο θεώρησαν το κούρεμα του 2012 (PSI) και λίγο. Και πράγματι, ακριβώς επειδή το PSI δεν ήταν αρκετό, ακολούθησε επιπλέον παρέμβαση στο χρέος του επίσημου τομέα, το OSI, καθώς και δηλώσεις για επιπλέον μελλοντικές παρεμβάσεις, αν παραστεί ανάγκη. Παρά τη μεμψιμοιρία που μάς χαρακτηρίζει και την τάση να παριστάνουμε τα θύματα, το 2012 οι εταίροι προσέφεραν στην Ελλάδα ένα πακέτο ελάφρυνσης, ώστε το χρέος της να θεωρείται μεν πολύ υψηλό αλλά να μη συνιστά πρόβλημα αξεπέραστο και τροχοπέδη ανάπτυξης. Αυτό που δεν μας πρόσφεραν είναι το μαγικό πακέτο, που θα έλυνε μεμιάς το πρόβλημα του χρέους χωρίς εμείς να χρειαστεί να προσπαθήσουμε και να ζοριστούμε. Ωστόσο, ακόμη κι αν θεωρήσουμε ότι οι εταίροι προσέφεραν λιγότερα από τα αναμενόμενα στο πλαίσιο των δυνατοτήτων τους, εμείς, στο δικό μας πεδίο ευθύνης, τα κάναμε μαντάρα εδώ.

Επίλογος
Όλοι οι αντιμνημονιακοί μύθοι έχουν αφετηρία μια οικονομικά αληθή πρόταση. Ο πιο διαδεδομένος «τα μνημόνια έφεραν την κρίση» βασίστηκε στην υπαρκτή αρνητική συσχέτιση μεταξύ λιτότητας και οικονομικής ανάπτυξης. Ο συλλογισμός δεν είχε λάθος στην αφετηρία αλλά στο τελικό συμπέρασμα. Έτσι και στην περίπτωσή μας, το λάθος δεν βρίσκεται στην αφετηρία («το έγκαιρο κούρεμα ήταν  η ενδεδειγμένη επιλογή») αλλά στο συμπέρασμα ότι η καθυστέρηση ήταν καταλυτική, στην υπερεκτίμηση δηλαδή των συνεπειών του χρόνου της αναδιάρθρωσης στην εξέλιξη της ελληνικής κρίσης. Οι αντιμνημονιακοί μύθοι έχουν την ίδια λειτουργία. Ιχνογραφούν προδότες και αγιογραφούν ήρωες. Και τους ίδιους διακινητές, τους δημαγωγούς που επενδύουν πολιτικά στον διχασμό. Και είναι όλοι με τον ίδιο τρόπο αντιπαραγωγικοί. Αποπροσανατολίζουν, διχάζουν, κι αντί να θέτουμε ερωτήματα και να συζητάμε τι χρειάζεται να γίνει, τι μπορούμε να κάνουμε εμείς για να βελτιώσουμε τη θέση μας, μεταθέτουμε τη συζήτηση σε όλα αυτά που δεν εξαρτώνται από εμάς και στην κακομοιριά του ανάδελφου έθνους με πολλούς εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς.
Αλλά έτσι, με τα παραμύθια, οι λαοί αποκοιμούνται και τα χρόνια περνούν…

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News