Το χαμόγελο είναι ίσως η πιο βασική έκφραση των ανθρώπων. Ακόμη και τα νεογνά μπορούν να χαμογελούν αυθόρμητα, στην περίπτωσή τους όμως το χαμόγελο εκδηλώνεται ως αντανακλαστικό. Μερικές φορές, μάλιστα, παρερμηνεύεται από τους νέους γονείς που νομίζουν ότι το μωρό τους αντιδρά χαμογελώντας όταν τους βλέπει. Τα βρέφη δεν χαμογελούν κοινωνικά πριν από την ηλικία των έξι έως οκτώ εβδομάδων. Το γεγονός βέβαια ότι οι νέοι γονείς ερμηνεύουν αισιόδοξα τα πρώτα αντανακλαστικά χαμόγελα του μωρού τους δείχνει την πολυπλοκότητα του χαμόγελου: είναι μια φυσική πράξη στην οποία η κοινωνία δίνει στη συνέχεια μια ερμηνεία.

Σε φυσικό επίπεδο, ένα χαμόγελο είναι αρκετά σαφές. Υπάρχουν 17 ζεύγη μυών που ελέγχουν την έκφραση στο πρόσωπο του ανθρώπου, συν τον σφιγκτήρα μυ του στόματος (orbicularis oris), ένα δαχτυλίδι από μυϊκές δέσμες γύρω από το στόμα. Όταν ο εγκέφαλος αποφασίσει να χαμογελάσει, στέλνει ένα μήνυμα στο έκτο και στο έβδομο κρανιακό νεύρο, δηλαδή σε διακλαδώσεις νεύρων που υπάρχουν στις δύο πλευρές του προσώπου από τα φρύδια μέχρι το πηγούνι, συνδέοντας μια ομάδα μυών που ελέγχουν τα χείλη, τη μύτη, τα μάτια και το μέτωπο.

Στο πεδίο του πολιτισμού, το χαμόγελο συνυπάρχει με την ανθρώπινη ιστορία εδώ και  2.500 χρόνια, από τους Κούρους με το αινιγματικό χαμόγελο της αρχαϊκής περιόδου μέχρι τα χαμογελαστά emojis, τις μακράν πιο διαδεδομένες φατσούλες στα διαδικτυακά μας μηνύματα. Μάλιστα το πιο δημοφιλές από όλα -το emoji με δάκρυα χαράς- επιλέχτηκε από τα Oxford Dictionaries ως η «Λέξη της Χρονιάς» για το 2015. Και ακριβώς όπως αυτό το emoji εκφράζει κάτι περισσότερο από απλή ευτυχία –αφού τα δάκρυα τού προσθέτουν ένα ειρωνικό τουίστ- έτσι και ένα χαμόγελο μπορεί να μεταδώσει πολύ περισσότερα συναισθήματα, γράφει ο Guardian.

Σύμφωνα με μια μελέτη που δημοσιεύθηκε to 2016 στο Journal of Nonverbal Behavior, ερευνητές έδειξαν σε χιλιάδες ανθρώπους προερχόμενους από 44 διαφορετικούς πολιτισμούς σύνολα φωτογραφιών οκτώ προσώπων – τέσσερα χαμογελαστά, τέσσερα όχι. Οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούσαν ότι τα χαμογελαστά πρόσωπα είναι πιο ειλικρινή από τα μη χαμογελαστά πρόσωπα.

Η διαφορά ήταν τεράστια σε ορισμένες χώρες, όπως η Ελβετία, η Αυστραλία και οι Φιλιππίνες, αλλά μικρότερη σε άλλες, όπως το Πακιστάν, η Ρωσία και η Γαλλία, ενώ σε μερικές χώρες, όπως το Ιράν, η Ινδία και η Ζιμπάμπουε, το χαμόγελο δεν ήταν ένδειξη αξιοπιστίας. Οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι σε χώρες όπου η εμπιστοσύνη ήταν χαμηλή, το χαμόγελο ήταν λιγότερο πιθανό να επηρεάσει τον ερωτώμενο. «Οσο μεγαλύτερο είναι το επίπεδο της διαφθοράς, τόσο μειώνεται η εμπιστοσύνη προς τα χαμογελαστά άτομα», συμπέραναν οι επιστήμονες που συμμετείχαν στην έρευνα. Αν μη τι άλλο μπορεί να προκαλέσει υποψίες.

Στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχει μόνο ένα χαμόγελο – κατά τραγική ειρωνεία, μάλιστα, στο βιβλίο του Ιώβ που περιγράφει τις δοκιμασίες του- αν και σε πολλά χωρία αναφέρονται πρόσωπα που «λάμπουν», πράγμα που θα μπορούσε να σημαίνει χαμόγελο ή ουράνια λάμψη. Ωστόσο, οι ανατολικές θρησκείες συχνά χρησιμοποιούν το χαμόγελο για να υποδηλώσουν τη φώτιση. Ο Βούδας και άλλες θρησκευτικές προσωπικότητες απεικονίζονται με γαλήνια χαμόγελα, αν και στα αυθεντικά βουδιστικά κείμενα δεν υπάρχουν  αναφορές σε χαμόγελα όπως άλλωστε ούτε και στην Βίβλο. Ο Ιησούς κλαίει αλλά δεν χαμογελάει ποτέ.

Υπάρχουν διάφορες ιατρικές καταστάσεις που μας εμποδίζουν να χαμογελάμε. Μια από αυτές είναι το σύνδρομο Moebius, μια εξαιρετικά σπάνια συγγενής νευρολογική διαταραχή που χαρακτηρίζεται από παράλυση του προσώπου και ανικανότητα κίνησης των ματιών από τη μια στην άλλη πλευρά, την οποία πρώτος περιέγραψε το 1888 ο γερμανός νευρολόγος Πάουλ Γιούλιους Μέμπιους.

«Ουσιαστικά είναι σα να έχεις μια μάσκα στο πρόσωπό σου», λέει στον Γκάρντιαν ο 67χρονος Ρολάν Μπιενβενί, ο οποίος πάσχει από το σύνδρομο Moebius. Όταν δεν μπορείς να χαμογελάσεις, οι άλλοι «μπορούν να δημιουργήσουν μια εσφαλμένη εντύπωση σένα», λέει, «Σχεδόν μπορείς να διαβάσεις τις σκέψεις τους. Αναρωτιούνται: “ Τι πρόβλημα έχει αυτός; Έπαθε κάποιο ατύχημα;” “Αμφιβάλλουν για την πνευματική σου ικανότητα, σκέφτονται ότι ίσως έχεις κάποια νοητική αναπηρία εξαιτίας αυτού του κενής έκφρασης στο πρόσωπό σου».

Εξίσου προβληματικό όμως μπορεί να είναι και το μισό χαμόγελο, όπως συμβαίνει στην Ντοουν Σόουν, που γεννήθηκε με τεράτωμα στην τραχεία (ένας όγκος που δημιουργείται από κύστεις και μερικές φορές σκληρούς ιστούς):  «Το πιο δύσκολο για μένα ήταν να με βλέπω σε φωτογραφίες χαμογελαστή, γιατί με το χαμόγελο φαίνεται ακόμη πιο έντονα το γεγονός ότι το μισό πρόσωπο μου δεν κινείται αρκετά. Αλλά τελικά έμαθα να το αντέχω. Αυτή είμαι. Ετσι φαίνομαι».

Η αδυναμία να χαμογελάσει κανείς έχει ιδιαίτερο αντίκτυπο στους νέους που προσπαθούν να κάνουν σχέσεις με άλλους ανθρώπους. «Είναι ένα τεράστιο πρόβλημα», λέει στο Mosaicscience ο Τάμι Κονιέτσνι, επικεφαλής του τμήματος εργοθεραπείας στο Νοσοκομείο Παίδων της Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ. «Όταν κοιτάς κάποιον, το πρώτο πράγμα που βλέπεις είναι το πρόσωπό του, η ικανότητά του να χαμογελά ή να μην χαμογελά, ή ένα ασύμμετρο χαμόγελο. Αν κάποιος δεν μπορεί να διαβάσει τις εκφράσεις του προσώπου σας, τότε είναι δύσκολο να γίνετε κοινωνικά αποδεκτός. Και για τα παιδιά είναι καταστροφικό. Είχα παιδιά που έκαναν Photoshop στις φωτογραφίες τους πριν τις ανεβάσουν στα social media, αντιγράφοντας την καλή πλευρά του προσώπου τους».

Ο πατέρας της σύγχρονης πλαστικής χειρουργικής, Χάρολντ Γκίλις, είχε δηλώσει το 1934 ότι η αποκατάσταση του χαμόγελου έκανε τους ασθενείς «να νιώθουν πολύ πιο άνετα» με το πρόσωπό τους. Παρατήρησε ακόμη ότι: «Η ψυχολογική επίδραση είναι πολύ σημαντική». Ο Κάρολος Δαρβίνος αναφέρεται επίσης στο νόημα και την αξία των χαμόγελων στην εμβληματική μελέτη του με τίτλο «Η έκφραση των συγκινήσεων στον άνθρωπο και τα ζώα» που δημοσιεύτηκε το 1872 (κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης). Και όπως πολλοί άλλοι, βλέπει το χαμόγελο ως το πρώτο μέρος ενός συνεχούς.

Σύμφωνα με επιστημονικές μελέτες υπάρχουν διαφορές ως προς το φύλο (γενικά, οι γυναίκες χαμογελούν περισσότερο) και τον πολιτισμό. Τα χαμόγελα, εξάλλου, είναι επικοινωνιακά, οι άνθρωποι χαμογελούν περισσότερο όταν βρίσκονται με κόσμο από ό,τι όταν είναι μόνοι τους, και περισσότερο όταν αλληλεπιδρούν με άλλους.

Ακόμη, οι επιστήμονες έχουν δείξει ότι τα χαμόγελα αναγνωρίζονται πολύ πιο εύκολα από άλλες εκφράσεις. Αλλά δεν ξέρουν γιατί συμβαίνει αυτό: «Πραγματικά δεν το ξέρουμε. Σε ένα κλασικό πείραμα, δείξαμε εικόνες εκφράσεων προσώπου σε ανθρώπους, αλλά τις δείξαμε πολύ γρήγορα … 10 χιλιοστά του δευτερολέπτου, 20 χιλιοστά του δευτερολέπτου. Αν να σας δείξω μια εικόνα για μόλις 10 χιλιοστά του δευτερολέπτου θα μπορέσετε να μου πείτε ότι είναι ένα χαμόγελο. Αλλά αυτό δεν λειτουργεί με καμία άλλη έκφραση», λέει στο Mosaic ο Άλεξ Μαρτίνεζ, καθηγητής Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών στο Πανεπιστήμιο του Οχάιο.

Ο φόβος, χρειάζεται χρόνο έκθεσης 250 χιλιοστών του δευτερολέπτου για να αναγνωριστεί, δηλαδή 25 φορές περισσότερο από το χαμόγελο, «πράγμα το οποίο δεν έχει κανένα νόημα, εξελικτικά μιλώντας», λέει ο Μαρτίνεζ, «Η αναγνώριση του φόβου είναι θεμελιώδους σημασίας για την επιβίωση, ενώ ένα χαμόγελο … Αλλά έτσι είμαστε εφοδιασμένοι».

Μελέτες έχουν δείξει ότι τα χαμογελαστά πρόσωπα θεωρούνται πιο οικεία από ότι τα ουδέτερα. Και οι άνθρωποι δεν είναι οι μόνοι που μπορούν να αναγνωρίσουν πιο εύκολα τα χαμόγελα. «Αυτό ισχύει και για τα μηχανήματα», λέει ο Μαρτίνεζ.

Πάντως, αν και οι επιστήμονες μελετούν τα χαμόγελα εδώ και 150 χρόνια, βρίσκονται ακόμα στο στάδιο της προσπάθειας να κατηγοριοποιήσουν τα είδη του χαμόγελου μεταξύ των εκατομμυρίων πιθανών εκφράσεων του προσώπου. «Μία από τις θεμελιώδεις ερωτήσεις στην επιστημονική βιβλιογραφία είναι τώρα, πόσες εκφράσεις προσώπου παράγουμε πραγματικά», λέει ο Μαρτίνεζ. Η απάντηση; «Κανείς δεν ξέρει».

Επιστήμονες όπως ο Μαρτίνεζ υποθέτουν ότι τα χαμόγελα – όπως επίσης η συνοφρυωμένη έκφραση και άλλες εκφράσεις του προσώπου- είναι υπολείμματα της μακρινής προ-γλωσσικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας. Η ανθρώπινη γλώσσα άρχισε να αναπτύσσεται πριν από 100.000 χρόνια, αλλά οι εκφράσεις μας πάνε πολύ πιο πίσω.

«Πριν μπορέσουμε να επικοινωνήσουμε προφορικά, έπρεπε να επικοινωνούμε με τα πρόσωπά μας», λέει ο Μαρτίνεζ, «Αυτό προκαλεί ένα πολύ ενδιαφέρον, πολύ θεμελιώδες ερώτημα στην επιστήμη: από πού προέρχεται η γλώσσα;»

Μια από τις υποθέσεις είναι ότι η γλώσσα εξελίχθηκε μέσα από την έκφραση του συναισθήματος στο πρόσωπο, λέει. «Αρχικά μάθαμε να κινούμε τους μύες του προσώπου μας δείχνοντας ότι “είμαι χαρούμενος. Αισθάνομαι θετικά μαζί σου! Είμαι θυμωμένος. Αισθάνομαι αηδία”». Στη συνέχεια αναπτύχθηκε μια «γραμματική» των εκφράσεων του προσώπου η οποία με την πάροδο του χρόνου εξελίχθηκε σε αυτό που ονομάζουμε γλώσσα. Έτσι, όταν αναρωτιόμαστε πώς κάτι τόσο περίπλοκο όσο η γλώσσα εξελίχθηκε από την ανυπαρξία, η απάντηση είναι ότι σχεδόν σίγουρα ξεκίνησε με ένα χαμόγελο.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News